ايگىلى اقىن تاڭجارىق جولدىۇلىن ەسكە العاندا
بايقاساڭ ىلە جەردىڭ ورتاسىنداي،
ەگەردە دەنە بولسا قولقاسىنداي.
تاۋى التىن، تاسى كۇمىس، اعاشى جەز،
سۋلارى ەركەك قويدىڭ سورپاسىنداي.
ىلەنىڭ باسى كۇنەس جىلجىپ اققان،
قوسىلعان ءاربىر بۇلاق ءار تارابتان.
قاسىندا شاپقى دەگەن ءبىر وزەن بار،
اعىنى ارتىعىراق شاپقان اتتان.
قاس دەگەن سول جاعىندا ءبىر ءسىڭىلىسى،
بالاداي اساۋ مىنگەن جالپاڭ قاققان.
كوكسۋ، تەكەس وڭ جاعىندا،
تەكىرتىپ ماس ادامداي اتقا شاپقان.
قوسىلىپ ءبارى كەلىپ ءبىر ىلەگە،
اپتىعىن سوندا باسىپ تىنىم تاپقان، – دەپ ب استالاتىن ۇزاق تولعاۋى ىلە تۋرالى تۇسىنىكتى ايقانداي تۇسەدى.
بالا تاڭجارىق
اقىن تاڭجارىق جولدى ۇلى 1903 جىلى تۋىپ، 1947 جىلى قايتىس بولادى. وسى قىسقا ومىرىندە قىرۋار شىعارمالار جازىپ ارتىنا وشپەيتىن ونەگە، ءىز قالدىرىپ، ناعىز ادامدىق قاسيەتتەرىن ايگىلەدى. اقىننىڭ وسى قىسقا ءومىرى اقيقات پەن قاتىگەزدىكتىڭ شيلەنىسكەن، قۇلدىق ەزگىنىڭ ارپالىسىنا تۋرا كەلسە دە كەۋدەسىنەن اتىلىپ شىققان ولەڭدەرىن توقتاتا العان جوق. ادەبي شىعارمالارى، داستاندارى، ولەڭدەرى حالىقتىڭ جۇرەگىندە ساقتالىپ كەلەدى. ءبىرتۋاپ دارىن يەسى وسىلايشا ارتىنا ولمەيتىن ءىز قالدىرىپ كەتتى.
ول ادەتتەگى اۋىلدان اسپاعان اقىن ەمەس. تاڭجارىق شىعارمالارى ۇشان-تەڭىز دارياداي اعىنى كۇشتى، ومىرشەڭ تۋىندىلار. اقىننىڭ جازعان شىعارمالارى، ولەڭ-داستاندارى حالىق جۇرەگىنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنەن ورىن الىپ، ازاتتىقتان بۇرىن ازداپ باسپا بەتىن كورسە دە، كەيىنگى جيىرما جىلدان اسا ۋاقىت سولشىلدىق يدەيانىڭ كەسەلىنەن اقىندى زيالىلار قاتارىندا سارى ىزىنە شىراق الىپ ءتۇسىپ، «كونەنىڭ قالدىعى» دەپ قۋدالاعان. سول تۇستا حالىق ىشىندەگى شىعارمالار جينالماي اياقسىز قالعان. ءسويتىپ، جىلدار اۋناپ، 1978 جىلدىڭ اياعىندا حالىقتىق سيپاتقا يە، جۇڭگو كومپارتياسىنىڭ 11 كەزەكتى ءۇشىنشى جالپى ماجىلىسىنەن كەيىن ياعني 1980 جىلدان باستاعان ناقاق، جالعان، قاتە يدەيالار انىقتالىپ، ءار ۇلت حالقى ءوزىنىڭ جولىمەن ءجۇرۋى كەرەك دەگەن ءسوز بارىنشا ايقىندالىپ ءار ۇلتتىڭ وقۋ-اعارتۋى، تاريحى، ادەبيەتى، مادەنيەتى سالت-ساناسى، ادەپ-عۇرپى، ءدىلى، ءدىنى قالپىنا كەلىپ، ءوندىرىس جاۋاپكەرلىك ءتۇزىمى اتقارىلىپ، ءارى ۇلتتىڭ، ءار ادامنىڭ جاۋاپكەرشىلىك ءتۇزىمى وزىنە بەرىلىپ، حالىقتىڭ كوكەيتەستى ارمانى ورىندالعان ەدى.
حالىققا كۇن ساۋلەسى تۇسكەن جىلداردى ۇمىتۋعا بولمايدى. مىنە وسىنداي جاقسى ساياساتتىڭ ارقاسىندا ءار ۇلت حالقى ونىڭ العاباسارلارى، جول باستاۋشىلارى ءوزىنىڭ قازاق حالقىنا ءتان وقۋ-اعارۋدى كەمەلدەندىرۋ ارقىلى تاريحي قۇندىلىقتاردى ىزدەي باستادى.
قازاق ادەبيەتى، مادەنيەتى، شەجىرەسىن جيناۋ، رەتتەۋ كەمەلدەندىرۋ ۇلىت بولىپ تۇرۋداعى قۇندىلىق ەكەندىگىن تانىپ جەتتى. وسى قاتاردا تاڭجارىق شىعارمالارىن جيناۋ جوعارى ورەگە كوتەرىلدى.
مىنە بۇل 1980 جىلدار ءىشى بولاتىن. بۇعان ات سالىسقان ادامداردان ورازانباي ەگەۋباي، جاقىپ ءجۇنىس ۇلى قاتارلى زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەگى زور بولعان. وسى كەزدە تاڭجارىق جوعارى ورەلى قۇرداستار، زامانداستارى تاڭجارىق اقىننىڭ حاتشىسى بولعان زامانداستارىنىڭ كوبى كوزى بار ءتىرى كەزى ەكەن. اقىن شىعارمالارى حالقىنا جاعىمدى بولعاندىقتان ولەڭدەرىنىڭ كوبى حالىقتىڭ كوكەيىندە ساقتالىپ جاتتالىپ قالعان. اۋەل دەسەڭىز ناقتىلى بىلەتىن ادامداردان جازىپ سىزىپ، بىرەۋدەن ەندى بىرەۋگە تەز تارالىپ كەتكەن.
ايگىلى اقىن تاڭجارىقتىڭ ولەڭدەرىنىڭ حالىق جۇرەگىندە كوبىرەك ساقتالىپ قالۋى – تاڭجارىق زامانىنىڭ ادامدارىن باۋراپ العاندىقتان ىزدەپ ءجۇرىپ قول جازبالاردى كوشىرىپ قولدان قولعا وتكىزىپ كەتكەنىنەن ەدى. حالىق اۋزىنان جينالعان ولەڭدەردى باسپا بەتى ءبىرىن ءبىر، ەكىسىن ەكى ىلە حالىق باسپاسىنا جاريالاپ وتىرعان. وسىنداي تىرىسشاڭدىقتان كوپتەگەن ولەڭ داستاندارى حالىق اۋزىنان جيناپ باسپا بەتىندە حالىقپەن قايتا جۇزدەسىپ وتىرعاندىقتان، وسىلاي ىزدەۋدىڭ ارقاسىندا 2000 جىلدارعا دەيىن ايگىلى اقىن تاڭجارىقتىڭ 3 تومدىق شىعارمالارى جينالىپ كەمەلدەنىپ باسپادان شىققان، جۇرتقا تاراتىلعان بولاتىن.
اقىن 43 جىلدىق قىسقا ومىرىندە «ءسانۋار پاتشا»، «نازگيۇل»، «سادىق پەن ءساليحا»، «مولدا مەن باقسى»، «ءبورى مەن ءبورىباسار»، «شىن تىلەك»، «ارمانىم مەنىڭ»، «كىم جاتىر اباقتىدا»، «ەلگە امانداسۋ»، «جەرگە امانداسۋ»، «ەل سىرى»، «سادى ەلىنە»، «الپىسباي اقالاقشىعا»، «تۇرمە حالى»، «تۇرمە تاريحى»، «جىگىتتى سۇلۋ كورسەتكەن»، «اقىن سىرى»، «وتكەن كۇن»، «كىلتشىگە»، «انار ساۋلە» سياقتى تولىپ جاتقان اتاقتى شىعارمالارىن كەيىنگىگە قالدىردى.
دەگەنمەن، بۇل تۋرالى مەنىڭ دە بىلمەيتىندەرىم قانشاما؟ اقىن شىعارمالارىن ايتىپ تاۋسۋ مۇمكىن ەمەس. ايگىلى اقىن تاڭجارىقتى تۋادا بىتكەن قاسيەتتەردەن كەندە ەمەس، قايتا بولەكشە دارىنى مول دەپ قاراۋعا بولادى. وعان قوعام جانە زامان اعىنى قوسىلىپ ادام ءوزىن ۇشتاي تۇسەتىندىگى دە ءبىر جەتەكشىلىك ءرول وينايدى.
«ويشىلدىق، سەزىمتالدىق، زەرەكتىك» انا سۇتىمەن بىتەتىن قاسيەت دەپ زەردەلەيدى ويشىلدار.
دارىندىلىق دامي كەلە، ەسەيە كەلە، جۇرە-جۇرە ادامدىق ورگە جەتەتىندىگى داۋسىز اقيقات. ايگىلى تاڭجارىق اقىن الىپ تۇلعا. اقىننىڭ الىپتىعى بالا جاسىنان-اق بىلىنگەن. تۋادا بىتكەن الىمدى، دارىندى، قايتپاس قايسارلىعىن بايقاعان اكەسى جولدى ونى ءوز اۋىلىنداعى مىڭباي مولدادان وقىتادى. ول زاماندا قازاق بالالارىن يسلام ءدىنىن نەگىز ەتىپ وقىتاتىنى بەلگىلى. يسلام وقۋى بويىنشا الدىمەن «يمان شارت»، «اپتيەك» پەن ساۋات اشادى. ءدىني قاعيدالار ول زاماندا باستى ورىندى يەلەيدى. سول مىڭباي مولدا جاعىنان زەرەك بالا، بىلگىش قايسار بالا اتالىپ، اكە-شەشەسىنىڭ قۇرمەتىنە بولەنەدى. اكەسى جولدىنىڭ وزىنە ءتان اۋقاتى بولسا دا كەيىندەپ كەدەيلەسىپ، ءوز ىشىندەگى قامابايدىڭ جىلقىسىن باعىپ، تۇرمىسىن قامداپ جۇرەدى. باي ەل شاقىرىپ، بيەباۋدا داستارقان جايىپ، بيە بايلاپ جاتقان. سوندا ايعىردىڭ ساۋىرنا ماي جاعىپ جاتقان اكەسى جولدىنى قاپىلىستا ايعىر تەۋىپ جىبەرىپ، اۋزى-مۇرنىنان قان ساۋلاپ كەتەدى. اكەسىنە جانى اشىعان ون جاستاعى بالا تاڭجارىق:
جولدى اكەم ەدى باس قالقام،
جيىلماي قاپتى داستارقان.
قاس قاققانشا بولعانى-اي،
اۋزى-باسى تاس تالقان، – دەپ سۋرەتتەپ، جينالعان ادامداردى وزىنە جالت قاراتادى. قان-جوسا بولعان اكەسىنە جۇرتىڭ قابىرعاسى قايىسادى.
ءوستىپ ءجۇرىپ ساۋاتىن اشا باستاعان بالا تاڭجارىق اكەسى جولدىعا ەرىپ مەشىتكە ناماز وقۋعا دا بارادى.
جاساپتى بۇل مەشىتتى دىڭگەك قويىپ،
ارقالىقتى دىڭگەككە ءمىن دەپ قويىپ.
ىشىندە اق سالدەلى ءبىر موللا وتىر،
پايعامپار بار قۇدايىم ءبىر دەپ قويىپ.
مولدەكەم ابدەن مەنىڭ زارەمدى الدى،
بەس ۋاقىت نامازدان مىندەت قويىپ، – دەگەن ولەڭ جولدارى ەل اراسىنا تەزدەن تارقاپ كەتەدى. تاڭجارىقتىڭ دارىنىن بايقاعان ەل ونى «بالا اقىن» اتاندىردى. ەندى يسلام جازۋىنا كەلسەك: تۇرىك حالقى دەپ اتالاتىن حالىقتىڭ ءبىر تارماعى بولعان قازاق حالقى ءوزىن ارابتىڭ انەس ساقاباسىنان تاراتىپ، جالعان شەجىرە جازعان. وندا قازاق حالقىنىڭ ءتۇپ اتاسى ساحابا اراب دەپ مويىنداتىپ، ون توعىزىنشى عاسىرعا دەيىن وسىلاي جالعان شەجىرە ۇستانىپ كەلەدى.
بۇنىڭ شىندىعىنا كەلسەك، تۇرىك حالقىنىڭ ءبىر تارماعى بولعان قازاق حالقى ءوزىنىڭ تاريحىنىڭ تۇرىك حالقىمەن قاتارلاسىپ بۇگىنگە جەتكەندىگى ايقىن نارسە.
تۇرىكتەر مەن تۇركەشتەر زامانىندا قازاق دالاسىنا، ورتا ازياعا ارابتار شاپقىنشىلىق جاسادى. تۇركەش قاعانى سۇلۋ قاعان ورتا ازيا ەلدەرىمەن بىرلەسىپ، ارابتاردىڭ بەتىن بىرنەشە رەت قايتارعان بولسا دا، 737 جىلى امۋداريا جاعاسىنداعى سوعىستاردا ارابتاردان جەڭىلىپ قالدى.
ارابتار ورتا ازيانى بۇكىلدەي باسىپ الادى. تۇرىك حالقىنىڭ جازۋىن كەلمەسكە كەتىردى. تۇرىك جازۋىن بىلگەن ءوزىنىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن ايتقانداردى اياۋسىز قۋدالايدى، قىرعىندايدى كەلمەسكە كەتىردى. تاس بەتىندەگى جازۋلاردى قىرىپ ءوشىردى.
ءوز تاريحىن بىلەتىندەردىڭ بارلىعىنىڭ كوزىن قۇرتادى. تۇرىكتىڭ جازۋ مادەنيەتىن تاريح بەتىنەن وشىرەدى.
اراب جازۋىمەن بۇكىلدەي يسلامداستىردى. اراب جازۋى بىزگە وسىلاي كەلگەن. جازۋ مادەنيەتىنە كەلسەك بۇرىنعى نايمان، كەرەيلەرگە دەيىن سان توڭكەرىس، سىلكىنىس وتكەن. قازاق نايماندارى سوعدى جازۋىن قولدانعان. نايماندار حاندىعى كەزىندە «نايمان جازۋى»، شاعاتاي كەزىندە «شاعاتاي جازۋى» جانە «پارسى جازۋى»، كەيىن «تاتار جازۋى» قولدانىلىپ كەلدى. ءتىپتى، قازاقتار ون تعىزىنشى عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن وسى شاعاتاي جازۋىن، اراب جازۋىن قولدانىپ كەلدى.
قازاقتى وسى جاعدايدان قۇتىلدىرۋ ءۇشىن قازاق عالىمى احمەت بايتۇرسىن ۇلى اراب جازۋى نەگىزىندە قازاق انا ءتىل جازۋىن، قازاق جازۋ الىپپەسىن بارلىققا كەلتىرىپ، ءوزىنىڭ توتە جازۋىن جاساپ، 1912 جىلدان باستاپ قازاق حالقى وسى جازۋمەن مەكتەپتەر اشىپ، ءوز انا تىلىندە وقيتىن بولعان.
1930 جىلعا دەيىن احمەت بايتۇرسىن ۇلى جازۋىمەن كوپتەگەن ادەبيەت، ادەبي كىتاپتار جارىق كورگەن. بۇل توتە جازۋ «احمەت بايتۇرسىن ۇلى الىپپەسى» دەپ اتالادى. ايگىلى اقىن تاڭجارىق شىعارمالارى جانە قولجازبالارى وسى جازۋدا جازىلعان. بۇل جازۋ قىتايداعى قازاقتاردىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن قولدانىلىپ كەلەدى.
اكادەميك رابيعا سىزدىقوۆانىڭ «تۋعان ءتىل» جۋرنالىنان ا.بايتۇرسىن ۇلى تۋرالى جازىلعان تۇسىنىكتەمەلەرىنەن كورىپ وتىرمىن. مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆتەردىڭ ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن شىعارمالارىنىڭ قولجازباسى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ جازۋىمەن جازعان ەكەن.
تاڭجارىقتىڭ شوتاڭ[1] مەكتەبىنە وقۋعا ءتۇسۋى
وسى جىلدارى ىلە كۇرە قالاسىندا ءتىلماشتار تاربيەلەيتىن ارناۋلى شوتاڭ مەكتەبى اشىلىپ، وعان قازاق پەن موڭعولدان وقۋشى قابىلدايدى. بۇعان قابىلداناتىن ءبىر وقۋشىنىڭ جىلدىق قاراجاتى ءۇشىن 40 قوي سالىق الىنىپ، ونى وقىتاتىن ءۇي يەسى تولەۋگە ءتيىس ەكەن. وتباسى كەدەي بولسا، سول جەردىڭ زاڭگىسى ياكي بولىسى جاۋاتى بولىپ تولەيدى ەكەن دەگەن ۇقتىرۋ تاراتادى. ول كەزدە قازاق بايلارى بالامىز حانزۋشا[2] وقىسا مۇسىلماندىقتان شىعادى دەپ قاراب بالالارىن وقۋعا بەرۋدەن باس تارتادى. مەشەۋلىكتىڭ كەسەلىنەن بالا جۇڭگو بولىپ كەتەدى دەپ سانادى. ءوزىنىڭ تار ورىسىنەن شىعا الماي، كەدەيدىڭ بالالارى وقسىن دەپ، باسقالارعا يتەرمەلەيدى.
بالا تاڭجارىق «مەن سول وقۋعا بارامىن دەپ» اتىلىپ ورتاعا شىعادى. اكەسى جولدى تاڭجارىقتى ماشاقا بولىسقا ەرتىپ بارىپ اقىلداسادى. تاڭجارىقتىڭ زەرەكتىگىن، قايسارلىعىن ەستىپ ءبىلىپ جۇرگەن ماشاقا بولىس «مەكتەپتىڭ الىم-سالىعىن ەلدەن جيناپ بەرەمىن» دەپ اتسالىسىپ، 40 قويدى ەلدەن جيناپ، تاڭجارىقتىڭ ىلە كۇرە شوتاڭ مەكتەبىنە بارىپ وقۋىنا مۇمكىندىكجاراتادى.
ىلە كۇرەدە اشىلعان شوتاڭ مەكتەبى جۇڭگو تىلىنەن باسقا ەسەپ، جاعىراپيا، تاريح قاتارلى جاڭا بىلىمدەردى وتەتىن ەدى دەپ تاعى ايتىلادى. ەل-جۇرتى مەن ۇلكەندەردىڭ قولداۋىن الىپ اڭساعان وقۋعا دايىندالادى.
«ىلە كۇرەسىنە بارىپ جۇڭگو بولسام مەن-اق بولىپ كەتەيىن» دەپ قيىن ساتتە قىرپۋلى وي ايتىپ، ەرتەڭگى بولاشاق حالىق قامى ءۇشىن، جۇڭگو ءتىل-جازۋىن قۇلشىنا ۇيرەنۋگە سەنىمدى تۇردە بەل بايلاپ، سەرتىن بەرىپ، وقۋدان قاشقان ولاق نادان ەلدى ۇرەيدەن قۇتقارىپ، 1919 جىلى 16 جاسىندا ىلە ايماعى ورتالىعى كۇرە قالاسىنا كەلىپ، شوتاڭ مەكتەبىنە وقۋعا تۇسەدى. بالا تاڭجارىقتىڭ ارمانداپ اڭساپ كەلگەن شوتاڭ مەكتەبى جۇيەلى وقۋ پروگرامماسى بولماعان، اتى بار، زاتى جوق الان-اشىق التى اۋىزدى تام ءۇي، بار ورىن تار بولعاندىقتان، جۇڭگو ءتىلىن ۇيرەنىپ حالىق قاجەتىنەن شىعام دەپ، الىستان ات ارىتىپ اڭساپ كەلگەن تاڭجارىقتىڭ تاۋداي تالابى باسقا ۇرعانداي، تىعىرىققا تىرەلگەندەي بولادى. ءبىلىم بەرىپ ساناسىن اشۋ ەمەس، وقىتۋدى پەردە ەتىپ وتىرعان، ءار جەردەگى اڭقاۋ ەلدى المان-سالىققا سىلقيا تويىپ قارىندارىن قامپيتۋ ەكەندىگى، ارادا ون كۇن بولماي-اق ايپاراداي اشكەرە بولىپ قالادى. جوسپارلى، ساتىلى جۇرگىزىلەتىن مەكتەپ ساباعىن قاناعاتتاندىرا المايدى.
جازدا بالالاردى ۇزاق دەمالىسقا تاراتىپ جىبەرىپ، قىستا نەبارى 2-3 اي ساباق وتەدى ەكەن. وسىنىڭ وزىندە ارانى اش قاسقىرداي اشىلعان ءانشيڭ ءمۇعالىم داۋعالدايلار جانە ءبىر قانشاسى بار، باي بالالارىنا ىلەسىپ، سول ماڭداعى اۋقاتتى وتباسىلاردى ارالاپ، قازى-قارتا، جال-جايا اساپ دانىككەن. ولار ۇقىق يەلەرى قارىن تويعىزىپ ساۋىق-سايران سالىپ كۇن وتكىزەدى ەكەن.
الىس اۋدانداردان بالا سالىعىنڭ ورنىنا ايتىلمىس ءبىلىم ۇشتاعالى ۇستالىپ كەلگەن كەدەي-كەپشىكتىڭ جۇپىنى كيىمدى بالالارى ىشىپ-جەم، جاتىن ورىننىڭ ناشارلىعىنان قۇيعا باتقانداي قينالىپ، قاتقان قارا نان مەن قاتىقسىز قاراسۋدان قالجىراپ قايعى تەڭىزىنە باتىپ، عارىپ بولعانداي كۇي كەشەدى.
شوتاڭ مەكتەبى ومىرىندە قينالىپ جۇرسە دە زەرەك قايسار بالا تاڭجارىق جاتپاي-تۇرماي، كۇندىز-تۇنى جۇڭگو ءتىلىن ۇيرەنۋ جازۋمەن بولىپ تىنباي قۇلشىنىپ زاماننىڭ اعىسىن يگەرىپ مىندەتىنە العان جۇڭگو ءتىلىن مۇقيات ۇيرەنۋگە كۇش سالادى. زەيىن زەردەسىن جۇمساپ ۇيرەنىپ ءوزىنىڭ تاپقىرلىعىن كورسەتە جۇرەدى. مەكتەپ قاراجاتىن تاپسىرمادىڭ، قۋ كەدەيدىڭ بالاسى دەپ شەتكە قاعىلا باستايدى. ءانشىڭ ءمۇعالىم باستىعى عالدايلارعا ءوز سەمياسىنىڭ جاعدايىن جۇمساق تىلمەن جەتكىزىپ ايتادى. «زاڭگى جانە بولىستىق اۋىلدارمىز، مەكتەپكە تاپسىراتىن قاراجاتىن ەلدەن جيناپ بەرەدى. اسىقپاي تۇرىڭىزدار» دەپ ءوزىنىڭ زار مۇڭىن جەتكىزىپ ايتسا دا، ونى تىڭدايتىن ادام بولمايدى.
بۇل كەزدە قىزاي دەربىس ەلىنىڭ ماشاقا بولىسى قايتىس بولىپ كەتكەن، ورنىنا الپىسباي بولىس سايلانعان كەز بولاتىن. (مەكتەپكە بەرىلەتىن قاراجات كەشىگىپ قالعان) مۇعالىمدەر باسقارۋشىلار وزدەرىنە پايداسى تيمەيتىن كەدەيدىڭ بالاسىن «قارا سيراق قۋ كەدەيدىڭ بالاسى، مەكتەپتەن كەت» دەپ قۋدالايدى. تاڭجارىق ولاردان تاياق تا جەيدى.
ولارعا ءدات ايتسا دا تىڭدايتىن قۇلاق جوق. اشىنعان بالا تاڭجارىق اقىن شوتاڭ مەكتەبىنىڭ مۇعالىمدەر كەيىپ-كەسپىرىن سۋرەتتەپ ولەڭ شىعارىپ ساباقتاس بالالار ارقىلى ەلگە تاراتىپ جىبەرەدى.
بۇل شوتاڭ وتىز بالا جاتقان جەرى،
ءدام-تۇزىن تۇرداقىننىڭ تاتقان جەرى.
قىرىق قوي سالىپ تولەپ كيىم كيمەي،
تون شالبار بوربايىندا قاتقان تەرى.
كەيبىرەe قۇرتتاپ، بيتتەپ، جۇدەپ تە ءجۇر،
قۇدايدىڭ وسى ەمەس پە اتقان جەرى، - دەپ سول زاماننىڭ اعىمى شوتاڭ مەكتەبىنىڭ كەيىپ-كەسپىرىن اشىپ كورسەتەدى.
زامان اعىمى قوعامداعى اق پەن قارانى جەرىنە جەتە كورسەتىپ، بىلعى مەن شىلىعىن جاس جانى كۇيە سۋرەتتەپ قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن. ساباقتاستارىنا:
تەرىس جازۋ جاتتاساڭ دا ءامىر تاپپاي،
سۋرەتتەپ كەلتىرە الماي قۇر جىلادىڭ.
زاماننىڭ نە بولارىن بىلە المايسىڭ،
قالتاڭنىڭ كورسەتپەسەڭ پۇلدى جاعىن، - دەگەن اقىن بۇل ارادا جازۋدىڭ تەرىستىگىنە ەمەس، ونى ۇيرەتەتىن وقىمىستى اتىن جامىلعان مۇعالىمدەرگە ءىشى قازانداي قايناپ، ولاردىڭ قۇلقىنىن بايقاپ كەكەتىپ وتىر.
مايپازىمەن ۇرادى باقشى پۇشىق،
ءداۋعالداي كەپ وتىرار اراق ءىشىپ.
ءتاڭىرىدڭ ادىلەتى قايدا كەتكەن،
ءبىر پەندە جوق الاتىن ارا ءتۇسىپ، - دەپ اھ ۇرادى. (وسى ءسوز بالالار ارقىلى تارالىپ كەتەدى).
بۇل ارادا اقىن باقشى پۇشىق دەپ ءانشيڭ ءمۇعالىمدى ايتىپ وتىر. باسقارۋشىنى ول زاماندا عالداي دەپ اتاعان قازاقتار ءانشيڭ ءمۇعالىمدى باقشى پۇشىق دەپ اتاپ كەتكەن. ال ءداۋعالداي دەپ وتىرعانى سۇيەگى ۇلكەن ادام بولسا كەرەك داۋلەتكەلدى عالداي دەپ ايتىلىپ وتىر.
ءانشيڭ مەن ءداۋ عالداي استاسىپ وزدەرىنىڭ حالىق الدىندا بەتتەرى ءتۇسىپ اتاق ابرويىنا داق جەتىپ، تاڭجارىق مەكتەپ ءتارتىبىن ءبۇلدىردى، ۇرلىق قىلدى دەگەندەردى ويدىرىپ شىعارىپ مۇعالىمدەردى ياناتتادى، قول جۇمسادى اۋىر قىلمىس وتكىزدى. جازالاماسا مەكتەپ ءتارتىبىن ساقتاۋ قيىن دەگەن فاكتىلەردى تولتىرىپ تۇرمەگە جاپتىرىپ تاستايدى. ەكى اي تۇرمەدە جاتىپ قالعان تاڭجارىق بالا كەزىنەن تۇرمەنىڭ ءدامىن تاتتى. تۋىس-تۋعان ەل جۇرتى بولىپ تۇرمەدەن شىعارىپ الادى. بۇل تۋرالى ايتقان ولەڭدەرى بار. سودان ازىراق ايتا كەتەلىك.
الپىسبايعا:
سەنىڭ كوزىڭ تۇرعاندا،
دەربىسكە پالە كەلمەسىن.
قۇداي ءوزى جوندەيدى،
قۇلىم دەگەن پەندەسىن.
160 سوم بەردى سۇلەيمەن زاڭگى ولمەسىن.
بەس كىسىنى بوساتىپ ورازايتقا كىرگىزدى.
جاماندىق باسىن كورمەسىن،
ءنۇسىپ كۇندە ەڭسەباي،
جيىرما مەن وتىزدان بەرىپ كەتتى تەڭگەسىن.
قاسەن كەلدى جۇگىرىپ، شاماسى سول بايقۇستىڭ،
بەرمەسە مەيلى بەرمەسىن.
سۇلەيمەن دەربىستەن تاراعان «سادى» ەلىنىڭ زاڭگىسى. بۇل كەز ورازا ايت كەزى ەكەن. تاڭجارىقتىڭ ەل-جۇرتى سادى ەلى جيىلىپ بالا تاڭجارىق اقىندى تۇرمەدەن بوساتىپ الادى دا، ەلىنە، تۋعان جەرىنە ۇيىنە ورالادى.
ەندى تاڭجارىق زامانىنا ازداپ نازار اۋدارىپ كورسەك، حح عاسىردىڭ باسىنان باستالعان شىنجاڭ جەرىندەگى الا ساپىراندىق حالىقتىڭ موينىنا تاڭىلعان اۋىر سالىقتان قان قاقساعان حالىق قانشاما؟ مىنە بۇل توڭكەرىسشىل اقىن تاڭجارىق جولدى ۇلىنىڭ زامانىنا تۇپ-تۋرا كەلدى.
بۇكىل قىتايدى ۋىسىنا سيدىرعان سين پاتشالىعى (مانجۋ حاندىعى) ەدى. بۇل نۇرۇاس باتىر سۇرقاشتاردىڭ باسىم كۇشىمەن مانجۋ حاندىعى قۇرىلىپ بۇكىل جۇڭگو ەلىن ۋىسىنا سىيدىرعان سين پاتشالعى دەپ اتالاتىن حاندىق بولاتىن.
بۇل 260 جىلدان ارتىق داۋرەندەگەن حاندىق سين پاتشالىعى ىلە گەنارال مەكەمەسى ارقىلى 1762 جىلدان باستاپ شىنجاڭعا بيلىك جۇرگىزەدى. مىنە بۇل جوڭعارلار تىنىشتاندىرىپ مانجۋ حاندىعى بيلىك جۇرگىزگەن كەزدەرى سين پاتشالىعى حالىققا سالىقتى كوبەيتىپ، ىرىپ-شىرىگەن بيلىگىنە قارسى كوتەرگەن ديقان شارۋالار كوتەرىلىسى بارعان سايىن ۇدەي تۇسكەن. سۋن جۇڭشان (سۋنب يااسەن) باسشىلىق ەتكەن حالىق كوتەرىلىسى اقىرى 1911-1912 جىلدار سين پاتشالىعىن اۋدارىپ تاستاپ جۇڭحۋا مينگونى قۇردى.
ءبىراق ول توڭكەرىستىڭ جەمىستەرىن پاتشالىق فەۋودالدىق باي شونجارلار تارتىپ الدى.
اقىرىندا سۋن جۋڭشان سياقتى العاباسار قالىڭ ديقان شارۋالارعا وكىلدىك ەتىپ جۇڭگو گومينداڭىن[3] قۇرعان ەدى. ءبىراق پاتشالىق ءتۇزىم جويىلعان بولسا دا ءتارتىپ ءتۇزىم سين پاتشالعىنىڭ ءتۇزىمى بويىنشا قالا بەردى. جانە سوۆەت وداعىنىڭ كومەگىمەن جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى 1921 جىلى قۇپيا قۇرالعان بولاتىن.
1911 جىلدان باستاپ 1928 جىلعا دەيىن ياڭ زىڭشىڭ گەنارال شىنجاڭنىڭ بار بيلىگىن قولىنا الىپ، شىنجاڭ حالقىن اۋزىنا قاراتىپ تۇرعان كەزى ەدى. شىنجاڭ حالقى ۋىسىندا ۇستاۋدى ماقسات ەتكەن كەڭ كولەمدە وقىتۋ جولىن اشپاعان حالىقتى مەشەۋ ۇستاماسا قولعا تۇرمايدى دەگەن ءوزىنىڭ ىشكى ەسەبى بولعان. ال قازاقتاردىڭ ىشىندەگى مانساپ اقالاقشى (بولىس) مامپاڭ، زاڭگى، كۇندە، ەلۋباسى، ونباسى دەگەن باسقارۋ بيلىگىن بەرگەن ىلەدەگى كۇرە ءسۋيدىڭ مەكەمەسى ارقىلى باسقارعان بيلىكتى مالعا (پۇلعا) ساتىپ الىپ وتىرعان ۇلكەن مانساپ يەلەرىن ول كەزدە (ۇلىق) دەپ اتاعان قازاق ىشىندەگى بولىس، مامپاڭ زاڭگىلەر ۇلىققا بارىپ باس ءيىپ توڭقاڭداپ مال-مۇلكىن ۇلىق جولىنان اياماعان. حالقىنا سالىقتى كوبەيتىپ اۋىر المان سالىقتى باسىم كۇشپەن شابارمان ارقىلى جيناپ الىپ وتىرعان، قازاق ىشىندەگى مانساپ يەلەرىنىڭ اقىسى حالىقتىڭ مويىننا ارتىلعان.
ءسويتىپ ونەر بىلىممەن كەش قالعان حالىقتى سۇلىكتەي سورىپ وتىرعان. اتادان بالاعا قالعان مانساپ پاتشالىق ءتۇزىمنىڭ ءتارتىبى سول اۋزى قيسىق بولسا دا بايدىڭ ۇلى سويلەسىن دەگەن ءسوز سول زاماننان قالعان.
1928 جىلى ياڭ زىشىڭ ولگەننەن كەيىن شۇنشورىن[4] بيلىك باسىنا شىعادى. 1933 جىلى ساياسي وزگەرىس تۋىلىپ ەكى ءجۇزدى قانقۇيلى جەندەت شىڭ شىساي شىنجاڭنىڭ بيلىگىن ۋىسىنا ءتۇسىرىپ، حالىقتى ادام ايتقىسىز ەستەن كەتپەس اۋىر قىرعىنشىلىققا ۇشىراتتى. سول كەزدەگى شىنجاڭداعى الاساپىران قاندى قىرعىننىڭ ءبارى قاندى قول شىڭسايعا بايلانىستى.
ايگىلى اقىن تاڭجارىق جولدى ۇلى شىڭ شىساي تۇرمەسىندە 6 جىل 7 اي جاتقاندىعى جازعانى بولاتىن.
تۇرمەدە التى جىل، جەتى اي جاتىپ،
ءجۇر ەكەن تۇزەتكەلى كىمدى دەرسىڭ.
بۇل ءسوزدىڭ استارىنا تۇسىنە الساڭ.
ايتىپتى جالعانى جوق شىندى دەرسىڭ،- دەگەن ۇزاق تولعاۋى بار.
تاڭجارىق اقىننىڭ سوۆەت قازاق جەرىنە ءبىلىم الۋ ءۇشىن بارۋى
حح عاسىردىڭ 1920 جىلدارىنان باستاپ سول سوۆەت قازاق جەرىنەن قاشىپ كەلىپ جاتقان بىلىمدەر بايلار جاعىنان ايتىلىپ جۇرگەن سوۆەت وداعىنا جاڭا ۇكىمەت ورناتىپتى. بايلاردى تاركىلەپ قۋعىنداپ جاتىپتى، كەدەيدىڭ بالاسى پۇلسىز تەگىن وقيدى ەكەن دەگەن حاباردى ەستىپ جۇرەدى. قازاق جەرىنە بارىپ وقۋدى ءوزىنىڭ وقۋعا بولعان سۋسىن قامباداعىنى ارمان ەتەدى. بىلىمگە بولعان الىپ ۇشقان جاستىق جالىن باسىلمايدى، ءتىپتى ۇدەي تۇسەدى.
1922 جىلى كۇنەس اۋدانى تاڭجارىق اۋىلىنداعى اتاقتى ساسان ءبيدىڭ بالاسى نۇپتەبەك بايدىڭ كۇنەس اقوزەن جايلاۋىندا 400 قازاق ءۇي تىگىلىپ ات شاپتىرىپ اتاقتى ۇلكەن اس بەرىلەدى. نۇسىپبەك ساسان ۇلىنىڭ اسى اسا دابىرلى وتەدى. داڭقى ىلە وڭىرىنەن اسىپ تالاي جەرگە جەتەدى. باس بايگەگە 100 جىلقى، 15 مانەرلەنگەن قۇرىم پوپايكا بەرىلەدى. نۇپتەبەك پوپايكا زاۋىتىن سالدىرىپ، تەرى مانەرلەۋ زاۋىتىن جاساعان ادام. ايگىلى اقىن تاڭجارىق جولدى ۇلى: «نۇسىپبەكتىڭ اسى» دەپ اتالاتىن اتاقتى شىعارماسىن جازدى. نۇپتەبەكتىڭ اسى 1922 جىلى اتاقتى كۇنەس اقوزەن جايلاۋىندا بولعان.
بىرەۋدى ارتىق، بىرەۋدى باي جاراتىپ،
زارىقتىردىڭ بىرەۋدى بارىنەن كەم.
تولقىعان تولىقسىعان دۇنيەدە،
جارالعان ادام بولماس بارىنە تەڭ.
ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز جيىرما ەكىنشى جىل،
اس بولدى اقوزەندە كورىپ ەم مەن، - دەگەن ءسوز قالدىرعان اقىن. جانە اسەيىن، ابىكەن سياقتى تالاي جولداستارمەن اقىلداسىپ سوۆەت وداعىنداعى قازاق جەرىنە ءوتىپ وقۋ قۋۋدى كوبىرەك ايتادى. ءبىراق بۇلاردىڭ بارلىعىنىڭ بارعىسى كەلمەيدى. وسىمەن جاس جىلقىشىلارمەن قۇپيا سويلەسىپ نۇپتەبەك بايدىڭ جىلقىسىن ىشىندەگى اتاعى شىققان كەتىك كوك دەگەن اتتى جاسىرىن ۇستاپ، ءتىلىن بۋىپ جاراتىپ، اقىرى سول 1922 جىلى قازان ايلارىنىڭ اياعىندا وسى كەتىك كوك اتتى ءمىنىپ قازاق جەرىنە قاراي بەت تۇزەيدى. جاسىرىن قاشىپ شىققان جالىندى جاس جىگىت الىپ ۇشقان جاستىق جالىنىن توقتاتا الماي سان بەلدەردەن اسادى. اقىرعى كۇزدىك سالقىن سامالىندا تەربەلىپ كوپ جولدى ارتىنا قالدىرىپ نارىنقول، قارقارا دەپ اتالاتىن جەردەگى ۇلى ءجۇز البان ەلىندەگى ناعاشىلارىنا بارىپ، ناعاشىلارىنىڭ كومەگىمەن ەل كورىپ، جەر كورىپ، ارمانداعان وقۋىن جالعاستىرادى. بايگە كەتىك كوك اتقا ءمىنىپ ەلىنەن قاشىپ شىققان جاستىق جالىن قياندا قيالارعا جەتەلەسە ۇزاق جول قاجىتىپ اسقار شىڭ جاسىل دالا ادامدى شىڭداي تۇسەدى. «ارمانىم مەنىڭ» دەگەن ولەڭى وسى كەزدە تۋىلعان سياقتى، اقىن وسىلاي اندەتىپ كەلدى. مىنە بۇل جاس جۇرەكتەن شىققان ارمان ءانى دەپ ايتادى.
سول زاماندا جاپادان جالعىز ەلدەن شىعىپ ۇزاق جول باسىپ جات جەرگە بارعاندىعى ازاماتتىڭ قايتپاس قايسار ەرلىگىنىڭ كورىنىسى دەگىڭ كەلەدى.
ارمانىم مەنىڭ ءانىن شىرقاپ كەلەدى
ارمانىم اتتەڭ دۇنيە حالىم مەنىڭ،
جوق بولدى-ااۋ ءسوزىم كۇشتى ءمالىم مەنىڭ.
بوساعا كەدەيدىكى، ءتور بايدىكى،
قاينايدى سول جەرىنە قانىم مەنىڭ.
بۇل كۇندە ءتىل سويلەمەي پۇل سويلەگەن،
شىدايدى بۇعان قايتىپ جانىم مەنىڭ.
تون كەلتە، ءجۇنىم سۇيىق، قۇيىرىق شولاق،
جەتىلىپ ءبىر شىقپايدى-اۋ جانىم مەنىڭ.
ءبىر اتتى ءوزىم مىنسەم باسقاعا جوق،
جەتەدى نەمەنەگە ءالىم مەنىڭ.
باسپانا جىرتىلعان قوس، ساۋىن جالعىز،
نە بولار كەمپىر مەنەن شالىم مەنىڭ.
قاپاستا شىرىلداعان بوز تورعايمىن،
بۇلبۇلداي ەستىلەر مە ءانىم مەنىڭ.
اۋدارىپ فەودالدىق وكتەمدىكتى،
قاي ۋاقىتتا اتار ەكەن تاڭىم مەنىڭ.
ەسە السا ەزىلگەندەر زۇلىمداردان،
سول كەزدە تۇرلەنەر ەڭ ءسانىم مەنىڭ.
كوكسەگەن ارمانىما جەتىپ ولسەم،
قابىردا شىرىمەس ەدى ءتانىم مەنىڭ، - دەگەن اقىن تولعاۋلارىنان تولىپ جاتقان ءنار ءبىلىم جاتقاندىعى ءوزىنىڭ كەدەيلىگى، السىزدىگى جانىن مۇجىپ قوعامنىڭ تەڭسىزدىك فەودالدىق ءتۇزىمنىڭ زامان ءۇشىن كەدەرگى بول وتىرعاندىعىن اشكەرە سىندادى.
ءسويتىپ الىس جولدى قىسقارتىپ وزىمەن ءوزى سويلەسىپ كەڭەسىپ، قارقارا نارىنقولداعى ناعاشىلارىنا كەلىپ قوسىلىپ، ءوزى ارمانداعان مەكتەپتەردەن بىلىممەن سۋسىنداپ، كوڭىل-كۇيىن كوتەرە تۇسەدى.
«تاڭجارىق پەن قويدىمنىڭ ايتىسى» وسى قارقارادا بولعان. وسى ايتىس ەل نازارىن ەرەكشە اۋدارعان. ول كەزدە قازاقتىڭ الاش رۋلارى وزدەرىن وزدەرى سىنداپ، البان مەن قىزايدىڭ كەم-كەتىك كەمشىلىكتەرىن ايتىپ، وتكەن زامان اعىسىن تىلگە تيەك ەتكەن كورىنەدى. وسىنداي ەكى اۋىز ءسوز ايتا كەتەلىك.
تاڭجارىق:
وسى قويدىم اقىن جۇرتتى تيعان،
جولىندا الاش ەلى جانىن قيعان.
بوز قارىن شىعا سالما كورىنەدى،
شىتىناپ شىت كويلەككە ارەڭ سيعان، - دەسە. قويدىم:
قاراڭدار مىنا توپقا نايمان كەلدى،
قاڭعىرعان جالعىز قىزاي قايدان كەلدى.
اسۋ ۇرىپ مىرزالىعى كەرى كەتكەن،
مويىنىنا كوك شولاقتىڭ ەرى كەتكەن.
اقتابان شۇبىرىندى ىزىنە ساپ،
مەن بە ەدىم قىزايىڭدى تەنتىرەتكەن؟!
قويدىم مەن تاڭجارىقتىڭ وسىلاي ۇزاق تولعاۋى بار.
وسى نارىنقول، قارقارا جەرىنە بىلىم-ونەر ىزدەپ كەلگەن اقىننىڭ بوز بالالىق داۋىرىندە ورىس تىلىنەن دە، قازاق تىلىنەن دە ساباق العان كورىنەدى. وسى وقۋمەن بىرلىكتە باسپادان شىققان ابايدىڭ كىتاپتارىمەن تانىسا باستايدى. اباي كىتاپتارىن ىزدەپ ءجۇرىپ وقىپ الەم تانىعان ابايدىڭ اقىليا سوزدەرى مەن جانە ولەڭدەرىمەن دە تانىسا باستايدى. «سەگىز اياق» دەپ باستالاتىن قۇندى شىعارمالارى مەن اقىليالارى تاڭجارىقىڭ وقۋىنا دا رۋحاني تىرەك بولعان.
اباي كىتابى، ىبىراي التىنسارين، شاكارىم، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءمىرجاقىپتاردىڭ شىعارمالارىنان سۋسىنداپ، ءوزىنىڭ وي ءورىسىن ونان ءارى ۇشتاي تۇسەدى. اباي جانە الاش زيالىلارىن ءوزىن ۇلگى ەتەدى. وسىلاي وقۋىن جالعاستىرىپ ءوزىنىڭ بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعىن ايگىلەپ وي ءورىسىن اشا تۇسەدى. جاڭالىقتاردان زامان اعىمى، قوعام اۋقىمى تۋرالى تۇسىنىكتەرى ايقىندالا تۇسەدى.
اقىن ءوز جەرىنە 1925 جىلدارى ورالعاندا، ۇلى اباي كىتاپتارىمەن قوسا كوپتەگەن ءبىلىم ورەسى جوعارى كىتاپتاردى بازارلىق رەتىندە الا كەلىپ، ەل-جۇرتىنا، اعايىن-باۋىرلارىنا تارقاتىپ بەرىپ، مەشەۋ جاتقان ەلدى جاڭا بىلىممەن سۋسىنداتادى. ءبىلىم قۋعان تالاپتىلاردىڭ قىزۋ القاۋىنا بولەنەدى. ءوز جۇرتىنىڭ ءبىلىم ونەردەن ارتتا قالعانىنا وپىق جەيدى.
ايگىلى اقىننىڭ ءومىر مەكتەپتەرى دە كوپ بولعان. اقيقات پەن قاتىگەزدىك شيلەنىسكەن قۇلدىق ەزگىنىڭ ارپالىسىنا تۋرا كەلسە دە6 كەۋدەسىنەن اتىلىپ شىققان ولەڭدەرىن توقتاتا العان جوق.
حالقىمىزدىڭ «ۇلىقتى تانعان جەردە، ادامدىق ورىن جارقىرايدى» دەگەن ءسوزىنىڭ تەرەڭدىنىنە كوز جەتكىزىپ، ونەر، عىلىم، بىلىمگە تىپتەن بەل بايلاپ، مىقتاپ كىرىسەدى.
اقىن حاكىم اباي، ىبىرااي التىنسارين، شاكارىم، مىرجاقىپ قاتارلى الاش زيالىلارى مەن عۇلامالارىنىڭ شىعارمالارىن ءوزىنىڭ ومىرلىك ۇيرەنۋىنە، ءتول دارىنىن ۇشتاۋعا شىراق ەتەدى.
ەندى «اقىن سىرى»، «شىنتىلەك» دەگەن شىعارماسىنان ۇزىندىلەر ايتامىز.
ءسوزى دەپ پالەنشەنىڭ اتاپ ايتار،
سىناساڭ سىنى ءتۇزۋ ۇل بالانى.
اباي، اسەت، احمەت، مىرجاقىپتار ،
جەتپەيدى وعان جيساڭ مىڭ بالانى.
شاكارىم، ءارىپ پەنەن مۇرىن ومار،
كومبەگە ولار شاپسا تىڭ بارادى.
ءسوزىنىڭ ءاربىرىنىڭ سىرى بولەك،
مىيعا سالىپ ەكشەسەڭ ىلعانادى.
سوزدەرى باسقا اقىننىڭ ماعىن ءمالىم،
قۇرت سالعان شايداي ءىرىپ بىلعانادى.
ءبارىن دە اباي ءسوزى باسىپ كەتەر،
ءبىر پارشا شەتتەن الىپ قىزعانادى.
ءسوزى بار باسقا اقىننىڭ جىرتىق-جاماۋ،
جۇرەكتەن ارەڭ شىعار تىرناعانى.
ا. بايتۇرسىن اتىن بۇزىپ، بولدى «ماسا»،
قوس قىرتىستى ءسوز جازدى بەتى تاسا.
ىزىڭداسام ۇيقىڭدى ءبول دەپ ەدى،
وقىعان ادام كورمەدىم ونى دا اسا.
سىنىق بۇتاق سەكىلدى تومەندەمەي،
جەمىسىڭدى جۇلعىزباي دەدى جاسا.
بەت-بەتىڭمەن مالشا ورمەي بىرىك دەدى.
قايتەسىڭ ونى دا ەل تىڭداماسا،
ءمىرجاقىپتان جازىلدى «ويان قازاق»،
ونى قاشان ەسكەردى نويان قازاق؟!
ويانعاننىڭ ورنىنا ۇيقى سالىپ،
قالدى عوي شي تۇبىندە قويان قازاق.
شاكارىمنەن تارالى «قازاق اينا»،
ونى كورىپ قاي قازاق الدى پايدا.
ەسىل ءسوزدىڭ جەتە الماي قادىرىنە،
كىتابى ۇقپاق تۇرماق قالدى قايدا.
سول سوزدەر ەشكىم ۇقپاي قاراڭ قالدى،
ءسوز ۇقپايتىن قازاقتا ساراڭ قالدى.
شىنعا سەنبەي جالعانعا ساتىلعان ەل،
تاۋ مەن تاسقا قاقتىعىپ اراندالدى.
سول جۇرگەننىڭ ءبىرى مەن جۇرگەن ازىپ،
سۋ تابا الماي قۇرعاقتان قۇدىق قازىپ.
ەندى قازاق تۇزەلىپ ەل بولار دەپ،
ۇمىتپەن از ەسكەرىپ قويدىم جازىپ.
ايگىلى اقىن تاڭجارىق جولدى ۇلىنىڭ تولىپ جاتقان، وزەن بولىپ اعىلعان شىعارمالارى بار. «كەلگەندە وز-وزىنە قانداي مىقتى» اتتى جىرىنا كوز جۇگىرتەلىك:
كەلگەندە وز-وزىنە قانداي مىقتى،
اتالىپ باتىر بالۋان داڭقى شىقتى.
ول قارا كۇش ىستەمەي بۇل زاماندا.
باسقالاردان قورعانىپ قويداي ىقتى.
سويىل شوقپار جاراماي قارۋلىعا،
بالۋاندى ايلا، سيقىر، ونەر جىقتى.
ونەر ءبىلىم ۇيرەنگەن از بولسا دا،
كوپتى كومىپ كول قىلىپ كورگە تىقتى.
ەندى ءبىلدى ءبىزدىڭ جۇرت كىم قيىنىن،
اۋزىن باسىپ ارمان قىپ ىشتەي بىقتى.
قويداي تالاپ باس سالىپ باسىڭدى جەپ،
جۇرەككە وتىر سالىپ كەتپەس دىقتى.
باسقالار قۇستاي ۇشىپ ءجۇر باسىندا،
قويانداي قاسقىر كورگەن قازاق بۇقتى.
ساقتاۋلى قالبىرداعى قايماعىنداي،
باسقالار مۇرتىن مايلاپ قولىن سۇقتى.
مالىڭدى الىپ باسىڭدى داۋعا سالىپ،
اق بەتىڭە قارالاپ كۇيە جۇقتى.
الدەقاشان حاكىم اباي ايتىپ وتكەن.
قانەكي سول اقىلدى قايسىسى ۇقتى؟!
بىرەۋىڭدى كورمەسەڭ ءبىرىڭ دوس دەپ،
بىرلىكسىز قىلعان ءىستىڭ ءبارى بوس دەپ.
ايتقان ءسوزىن ءبىر قازاق ۇقپاعان سوڭ،
جاعىن جار، ءتىلىن كەز قىپ كەتكەن قوش دەپ.
كەيىنگى شىنجاڭ قازاعىنىڭ زيالىلارى جۇڭگو شىنجاڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى ايگىلى اقىن تاڭجارىق جولدى دەپ تۇراقتاندىردى. ءبىز تاڭجارىقتاي ۇلى تۇلعانى كورنەكتىلەندىرۋگە، اقىننىڭ بۇكىل قازاق ادەبيەتىندەگى ورنىن جوعارلاتۋعا حاقىلىمىز. ۇلى اقىن قازاق الاش زيالىلارى قاتارىنان ورىن الۋعا ءتيىستى دەپ بىلەمىز. ادەبي ومىردەگى اقىن شىعارمالارى، ولەڭدەرى جەتىپ اسادى.
بۇگىنگى قازاق ادەبيەتىنىڭ جارقىن قادامىن جانداندىرىپ ادەبيەتتىڭ بيىك شىڭىن جاراتۋ زاتتىق بايلىق رۋحاني بايلىقتىڭ عىلمي ءوندىرىستىڭ شىعار جولىن جاراتىپ تەڭدىك پەن تاتۋلىقتىڭ ۇلگىلەرىن شىعار ءتۇيىن ەتە وتىرىپ ىنتىماق پەن بىرلىكتىڭ «التاۋ الا بولمايدى، تورتەۋ تۇگەل بولاتىن»، «تەڭدىك» ارازدىق تۋدىرمايدى دەيتىنى ۇلاعاتتى اقلياعا تاباندى بولۋىمىز كەرەك ەكەندىگىن كورە ءبىلۋىمىز كەرەك ەكەن. جوعارى مەن تومەننىڭ قايشىلىعىن دۇرىس شەشۋ ادامدىق قاسيەتتەردەن جاڭىلماۋىمىز العى شارت ەتىپ ۇستالۋ كەرەك. ادامدىق ءمورال تاربيەسى شىعار جول.
اباي: ادام بالاسىنان «اقىل عىلىم، ار، مىنەز، ۇيات دەگەن نارسەلەرمەن وزادى. باسقالاي دەۋدىڭ ءبارى اقىماقتىق» دەپ كورسەتەدى. ءبىز ابايدىڭ اقىليالارىن بوىمىزعا جۇقتىرا الدىق پا؟ زاتتىق بايلىق پەن رۋحاني بايلىقتىڭ شىعار جولى وزىق ءوندىرىستى قاستەرلەپ، عىلىمي ءوندىرىستى شىعار ءتۇيىن ەتىپ ءوندىرىس پەن عىلىمنىڭ قاتىناسى ءوندىرىس پەن ءبىلىمنىڭ قاتىناسىن شىعار ءتۇيىن ەتۋ وزىق ءوندىرىس دامىماسا حالىقتى دامىتۋ حالىق تۇرمىسىن جاقسىلاۋ بەكەر سوزگە اينالادى. وسىنى جوعارى ورىندار مىقتى ۇستاۋى كەرەك.
ءار ادام ءوزىن ءوزى دامىتۋ، ءوزىن-وزا باعالاۋ كەرەك ەكەن. رۋحاني جاڭعىرىۋ ءۇشىن قوعامنىڭ ادەبي ءورشىل تالاپتارىن قاناعاتتاندىرىپ، وتاندى، حالىقتى وزىق ونەر عىلىمنىڭ، ءوندىرىستىڭ كاسىپتەرى جاراتىلسا ادەبيەتىمىز دە داميتىنى ءسوزسىز.
دامۋدىڭ ارتىندا قالماي تاجىريبە ساباقتاردى قورتىندىلاپ، الاش زيالىلارىنىڭ ادەبيەتتەگى ءورشىل تالابىن قاناعاتتاندىرىپ، جاستار بۇدان ساباق الىپ، قوعامدىق ءوندىرىستى دامىتىپ، ادەبيەتتىڭ حالىققا قىزمەت وتەۋىن، حالىققا قىزمەت وتەۋدە جاستاردىڭ قوعامنىڭ وزىق وندەرىستەگى ورنىن جوعارىلاتۋ، ءبىلىمنىڭ ادەبيەتتەگى ۇلگىسىن جاراتۋعا قاراي ويىسۋىمىز كەرەك. وسى سياقتى قازاقتسىڭ ەگەمەندىگى – ءبىزدىڭ باعا جەتپەس قۇندىلىعىمىز. وسىنى ەسكە الا وتىرىپ6 تاجىريبە ساباقتاردى قورتىنلاپ، اينا ەتىپ تارحي وتكەن ىستەردەن ساباق الىپ، ءوزىمىزدى ءوزىمىز قاستەرلەۋىمىز وتە قاجەت.
الاش الاشتى كەرەك ەتپەسە سەنى كىم كەرەك ەتپەكشى؟ ءبىز اباي يدەياسىمەن قارۋلانىپ، الاش زيالىلارىنىڭ تاجىريبە ساباقتارىن قورتىندىلاپ جيناقتاپ، قوعامنىڭ ارتىقشىلىقتارىن قاستەرلەپ، كەمشىلىكتەردى تۇزەتىپ، عىلمي ءوندىرىس ورەسىن جاراتىپ، عىلىم تەحنيكا قىزمەتكەرلەرىنىڭ، كاسىپتىڭ ورەسىن جوعارلاتۋعا، عىلىم ونەر جولمەن جۇرۋگە نەگىزىمىزدى مىقتىلاۋىمىز كەرەك.
تاڭجارىق ۇلت ءۇشىن اسا ءىرى رۋحاني ۇلەس قوستى
تاڭجارىق جولدى ۇلى «شەتەلدىڭ اقپاراتىن تاراتىپ ءجۇر» دەپ، ىلە قۇلجادا قولعا الىنعاننان كەيىن، 1928 جىلى حالىق جاعىنان «ازاماتىمىز كۇناسىز» دەپ بوساتىپ العان بولاتىن. وسىدان كەيىن اقىن حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ولەڭمەن جەرىنە جەتكىزىپ ايتىپ، ەلىن قاراڭعىلىق مەشەۋلىكتەن قۇتقارۋ جاعىندا ولەڭدەرىن بارعان سايىن ۇدەتە تۇسەدى.
ادام بالاسىنىڭ جاستىق ماحابباتىن دا اقىن قاعىس قالدىرماعان. جاستىق جالىنى ۇدەي تۇسكەن «انار ساۋلە»، «نازگۇل»، «ەي، اللا وسى الەمدى سەن جاراتتىڭ» قاتارلى شىعارمالارى وسىلاي اقىننىڭ سان الۋان تاپقىرلىق شىعارمالارى تاسقىنى سۋداي جوڭكىلە تۇسەدى.
وسى كەزدە ىلە جەرىن جاۋدان قورعاۋ ءۇشىن كۇرە ۇلىعى ىلەدەگى قازاق بولىستارىنىڭ بارلىعىن شاقىرىپ باسىن قوسىپ، جان-جاقتان جاۋ انتالاۋدا، ءوز ىشىندەگى دۇربەلەڭنەن سىرتقى جاۋدان قورعانۋعا قازاق بولىستارىنان كەڭەس سۇراعان. سوندا الدىعا ەشكىم شىعا الماي وتىرىپ قالعان. ىلەدە اتاعى بار ساساننىڭ بالاسى تەرگەۋسىز قىزايدىڭ قۇدايمەندە ءتايجى شىققان. كەيىن وسى تەرگەۋسىز قىزاي ەلىنە ءتايجى بولعان. وسى تەرگەۋسىز بالاسى ماقسۇت بولىس الدىعى شىعىپ ءسوز الىپ، جاۋدىڭ بەتىن قايتاراتىندىعىن دالەلدەپ، ءوزىنىڭ جوسپارىن الدىعا تارتادى. جانە ناقتىلى ايلا-شارالارىن دا كورسەتەدى. كۇرە ۇلىعى قارسى الىپ، قاناعاتتاندىرىپ ماقسۇت بولىسقا اسكەري كۇش بەرەدى. ماقسۇت بولىس قازاقتىڭ وزىنەن اسكەر الىپ، كۇنەس باسى جۇلدىز اسۋىنان كەلەتىن دۇڭگەندەردىڭ بەتىن قايتارىپ جەڭىسكە جەتەدى. كۇرە ۇلىعى ماقسۇتتى القاپ «گۋانداي بولىس» اتاعىن بەرەدى. بۇل اسكەري بولىس دەگەن ءسوز. ماقسۇت گۋانداي بولىس اتالىپ، اتاق-ابىرويى جوعارلاپ ىلەدەگى قازاق بولىستارىنىڭ ۇستىنەن قاراپ، ىلە قازاقتارىنا بيلىگى جۇرە باستايدى. تاڭجارىق اقىننىڭ الىمدىلىن بايقاعان ماقسۇت گۋانداي جانە اقىننىڭ حانزۋ، ورىس ءتىلىن بىلەتىندىگى ءۇشىن وزىنە كاتىپ ەتىپ العان بولاتىن. بۇل كەزدە جوعارى دارەجەلى وقىعان زيالى ابەۋ قودىش ۇلى 1933 جىلدان باستاپ ولكەلىك قازاق-قىرعىز ۇيىمىنىڭ باستىعى بولعاننان كەيىن ءۇش ايماق وقۋ-اعارتۋ قىزمەتىن ۇستاۋدا ايىرىقشا ءمان بەرگەن. اعارتۋ ءىسى جاندانىپ ءار ايماقتاردا ۇلتتىق وقۋ-اعارتۋ قۇرىلا باستايدى.
1935 جىلى ناۋىرىز ايىندا قۇلجا قالاسىندا «قازاق-قىرعىز ۇيىمى» قۇرىلادى. ماقسۇت گۋانداي ابەۋدىڭ ورنالاسترۋىمەن وسى ۇيىمنىڭ باستىعى بولادى. ونىڭ ورىنباسارلارى سۋان كەنجەبەك بولىس جانە تورعاي جابىقباي بولىس سايلانادى. ادەبيەت كوركەمونەر سالاسىنا تاڭجارىق جاۋاپتى بولادى. ۇلتتىق وقۋ-اعارتۋ بويىنشا، ءۇش ايماق كولەمىندە جەر-جەردەن ارت-ارتىنان باستاۋىش مەكتەپتەر اشىلىپ، كۋرسانتتار ۇيىمداستىرىپ مۇعالىم جەتىستىرۋشى قاۋىرت ۇستالادى. ادەبيەت كوركەمونەر جاندانا تۇسەدى. ىلە ايماعىنىڭ جەر-جەرىندە مەكتەپتەر بوي كوتەرىپ وقىتۋشى تاربيەلەۋگە كوڭىل ءبولىنىپ قازاق جەرىنەن كەلگەن بىلىمدىلەر ىلە ءبىلىم جۇرتىمەن بىرلەسىپ وقىتۋشى تاربيەلەۋگە ءمان بەرىلىپ ۇزدىكسىز تاربيە ءجۇرىلىپ جاتقان سونىڭ ءبىر كوكقامىر قۇلجا اۋدانىنان «تۋراسۋ» جايلاۋىندا اشىلعان تۋراسۋ كۋرىسى ەدى. سول جىلدارى ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ الىپپەسىنمەن ءبىلىم تارقاتقان مۇعالىمدەردەن ءبىرازى بار ەكەن. سونىڭ ءبىرى، مەيىرحان ەرمەكتاسوۆ قازاق انا ءتىل الىپپەسىنەن ساباق وتكەن. بىلىمگە ۇمتىلعان قۇلجا اۋدانىنىڭ جەر-جەرىنەن كەلگەن تالاپتى جاستارعا كۋرس اشىپ ساباق وتەدى.
كوپتەگەن ادامدار ساباق الىپ قىسقا ۋاقىت ىشىندە ساۋات ساباق بەرەتىن مۇعالىمدەر قاتارىندا ىلە ءبىلىم جۇرتىنان وقۋ تاۋىسىپ، تۋراسۋ كۋرسكە وقىتۋشى قاتارىندا كەلگەن دۋلات شارافي ۇلى دا بار ەدى. انا ءتىل الىپپەسى ۇيرەنۋ جوعارى ورلەۋگە كوتەرىلىپ ا. بايتۇرسىنۇى الىپپەسىمەن ساۋات اشادى. ەسەپ، جاعىراپيا، تاريح تۋرالى دا ساباق بەرەدى. ۇرپاقتى، جاس جەتكىنشەكتەردى تاربيەلەۋگە وسىلاي ءمان بەرىلەدى.
ناداندىقتان قۇتىلۋ قيمىلى كۇشتى اڭىس قوزعايدى. وقۋ مەرزىمى بىتكەن سوڭ ەمتيقان الىپ، تولىمدى مۇعالىم دەگەن كۋالىكتەرىمەن جەر-جەرلەرىنە قايتادى. قۇلجا اۋدانى بوربوسىننان «تۋراسۋ» كۋرسىنە قاتىسقانداردان مۇقات اۋباكىر ۇلى، مۇقامادي داركەمباي ۇلى، ءابىش وتەباي ۇلى، الكەي اتاباي ۇلى، ماينۇر سادىق قىزى قاتارلىلار جانە باسقالار بار. وسى 1930 جىلدار باستالىسىمەن ىلە ءوڭىرىنىڭ جەر-جەرىندە مەكتەپ سالۋدىڭ باسەكەسى باستالىپ كەتەدى. كوكقامىر قۇلجا اۋدانىنان العاشقى بوي كوتەرگەن مەكتەپتەردەن «جىرعالاڭ جابىقباي مەكتەبى»، «قۇلىستى ناسىلبەك مەكتەبى»، "بوربوسىن مۇقان" مەكتەبى، "بەسدوڭ سىماعۇل" مەكتەبى بوي كوتەرىپ بالا وقىتا باستايدى. جانە ساۋاتسىز وقىتۋدى دا قاعىس قالدىرمايدى.
ماقسۇت گۋانداي قازاق قىرعىز ۇيىمىنا باسشىلىق ەتىپ ابەۋ قۇدىش ۇلىنىڭ قولداۋىمەن تاڭجارىق جولدى ۇلى قاتارلى زيالىلار قازاق وقۋ اعارتۋىنا ەرەكشە ۇلەس قوسادى. اسىرەسە «جىرعالاڭ جابىقباي مەكتەبى» باستاۋىشتان ورتا مەكتەپ 10 كلاسقا دەيىن ساباق ءوتىلىپ كوپتەگەن وقۋشىلار جەتىلىپ شىعىپ وقىتۋشىلاردىڭ قوسىنى جاقسارا تۇسەدى. ءسويتىپ قازاق انا تىلىندە كوپتەگەن زيالىلار جەتىلىپ شىعادى. جانە كۇنەس ساتىبالدى مەكتەبى، ارالتوبە مەكتەبى، تالدىتۇران مەكتەبى، نىلقى اۋدانى، قاراتوبە ورازقان مەكتەبى تاعى باسقا كوپتەگەن مەكتەپتەر بوي كوتەرىپ حالىقتىڭ ناداندىقتان، مەشەۋلىكتەن قۇتىلۋىنا جول اشىلىپ حالىقتىڭ القاۋىنا بولەنەدى. قاناپيا داركەنباي ۇلى، دۋلات شارافي ۇلى قاتارلىلار وسى قاراتوبە مەكتەبىندە ءمۇعالىم بولعان. قاراتوبە ورازقان مەكتەبى ول كەزدە اۋدان رولىن اتقارعان بۇل مەكتەپ ورازقان بولىس سالدىرعان مەكتەپ ەكەن. ورازقان ستامباي ۇلى ءۇش ايماق توڭكەرىسىن قولداپ 300 ات ەر-توقىممەەنەن جونەلتكەن ەكەن.
قازاقتىڭ ءوزىنىڭ انا تىلىندە جان-جاقتىلى تالاپتانعان العاباسار جاستار كوپتەپ جوعارىداعى مەكتەپتەردەن جەتىلىپ شىعادى. مىسالى ءۇش ايماق توڭكەرىسىن باستاۋىش اكبار باتىر، سەيىت باتىرلار، نۇسىپقان پالكاۋنىڭ، ماناپقان پالكانيك، قاناپيا مايور، قازىقان كوماندير، ءراشات كاپيتان سول قارا تۇنەك زامان گومينداڭعا قارسى كوتەرلىگەن ەزگى مەن قاناۋعا قارسى حالىقتى باستاۋشى العابسار زيالىلار ەدى. مىنە بۇلار ايگىلى اقىن تاڭجارىقتىڭ زامانداستارى بولاتىن. تاڭجارىقتىڭ اكبار سەيتكە جازعان حاتتارى راستاي تۇسەدى.
كەيىنگى تاڭجارىق شىعارمالارىن جيناۋ باسپادان شىعارۋعا ەرەكشە ۇلەس قوسقان ايگىلى قۇرمانالى وسپان ۇلى، ەرعالي ءابىلقايىر ۇلى قاتارلى باسشىلار ءوز ۇلەستەرىن قوسقان. 1980 جىلدان كەيىنگى تاڭجارىق شىعارمالارىن جيناپ باسپادان شىعارۋعا ءجانابىل سىماعۇل ۇلى، اسقات كەرىمباي ۇلى قاتارلىلاردا ايگىلى اقىنى تاڭجارىق شىعارمالارىن تولىق نەگىزىن تابۋعا اتسالىسقان باسشىلار دەسەك بولادى.
جازۋشى ورازانباي ەگەۋباي تاريحشى، جازۋشى جاقىپ ءجۇنىس ۇلى كەيىنگى ءقۇرمانالى ءجۇنىسقانوۆ قاتارلى جازۋشى، زەرتتەۋشىلەر عىلمىي ماقالالار زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن كىتاپ جازعان تاريحي ادامدار ءقۇمانالى ءجۇنىسقانوۆتىڭ «تاڭجارىقتى تانۋ كىتابى» شىنجاڭ حالىق باسپاسىنان 2013 جىلى جارىق كورگەن.
تاڭجارىق اقىن «قازاق قىرعىز ۇيىمىندا» 1930 جىلدان باستاپ ىستەگەن كەزدە قازاق وقۋ-اعارتۋىنا سۇبەلى ۇلەستەر قوسقان شىنجاڭداعى الاش زيالىلارى. ابەۋ قۇىش ۇلى، ءشارىپقان كوگەداي، دۋبەك شالعىنباي، ماقسۇت گۋانداي، جابىقباي بولىس، ورازقان بولىس قاتارلى زيالىلار ءۇش ايماق وقۋ-اعارتۋىنا وشپەس ۇلەس قوستى. تاڭجارىق اقىن قول سالىپ ىستەگەن ادەبيەت كوركەمونەردى بارىنشا دامىتىپ قۇلجا قالاسىندا قازاقتىڭ العاباسارلارىمەن بىرلەسىپ، حالىقتاردى ەسكىلىكتىڭ ەسىگىنەن شىعىپ دالادان قالاعا ءتۇسۋ ارقىلى مادەنيەت ونەر ءبىلىم ۇگىتتەۋ بولدى دا قازاقتىڭ «قىزجىبەك پەن تولەگەن»، «قويشى كوبەن»، «قالقامان مامىر»، «شۇعا»، «ەڭلىك كەبەك»، «بەتىم-اي قۇداعي» عاشىقتىق داستانداردى ساحنالاسترۋمەن باستالدى. دراما تەاتر كورۋگە ادام تەڭدىگىن جىرلاۋ. ايەلدەر تەڭدىگىن جىرلاۋمەن ساحىنالاستىرۋ ارقىلى سانداعان كەيىپكەر جەتىلدىرىپ ارقىن تاڭجارىق ءوزى ءابىش، كەبەك، قۇداعي رودارىن تارتىمدى سومداپ بىلىمگە شولدەگەن قازاق، قىرعىز باۋىرلاستارىن ادامدىق تەڭدىك جولىنا بولعان سۋسىنداتىپ جوعارى باعاعا يە بولادى. 1934 جىلدان باستاپ ورتالىق قالا ۇرىمجىدەگى وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسى جاعىنان ىلەدە حانزۋشا جانە ۇيعۇرشا گازەت شىعادى. مۇنى كورگەن تالعامپاز تاڭجارىق ماقسۇتۇا بارىپ ىلەدە قايسى ۇلت كوپ توتەسىنەن سۇراۋ قويادى: - ارينە، قازاق كوپ، - دەپ جاۋاپ بەرەدى ماقسۇت باستىق. راسىندا سول كەزدە جان سانى جاعىنان قازاق باسىم ەدى.
بۇل سۇراق ماقسۇت باستىقتى ويلاندىرا تۇسەدى. ءسويتىپ تاڭجارىقتىڭ باستاۋىندا جان-جاقتىلى ىزدەنۋمەن 1935 جىلى ىلەدە «ىلە وزەنى» گازەتى تۇڭعىش جارىق كورەدى.
ادىلەت شىندىق جولىن ۇيرەتەدى،
اشادى اشتى شايداي اڭ سەزەدى.
ايناداي جارقىراتىپ كورسەتەدى،
ءمىنى بار قولىڭا الىپ كور ءوزىڭدى.
اقىلدى اۋىزشا ايقتان الماۋشى ەدىڭ،
سوزىنە ايتقان قۇلاق سالماۋشى ەدىڭ.
قىمىزعا شەكەڭ قىزىپ العاننان سوڭ،
پايداسىز بوس مىلجىڭنان تانباۋشى ەدىڭ.
بالاڭدى وقىت دەسە قاشۋشى ەدىڭ،
داۋ جاڭجال شاتاق جاققا باسۋشى ەدىڭ.
توپ قۇرىپ مورگە تالاس بار ونەرىڭ،
وكىرىپ كوك جاتۋشى ەدىڭ.
ول زامان كەلمەسكە كەتتى دەيمىن،
كوز اشار زامانىمىز جەتتى دەيمىن.
قالىڭ قازاق ەندى اش كوزىڭدى،
وقىپ كور گازەتىمدى تاعى مەنىڭ،
جالىنىپ قايتا-قايتا وتىنەمىن دەگەن تاڭجارىق اقىننىڭ ءوزى قول سالىپ شىعارعان «ىلە وزەنى» گازەتى تۇڭعىش سانىنا باسىلعان ولەڭدەرىنىڭ ءوزى ءبىر ۇلگى. اقىن تاڭجارىق حالىقتى ناداندىقتان قۇتقارامىن دەپ جانتالاسىپ نادان قالما وقىماساڭ قالدىڭ عوي قارا بوپ. سەنىڭ كوزىڭدى وقۋ ءبىلىم اشادى، قاتارعا كەل، ەل بولۋ ءۇشىن ءبىلىم كەرەك ونەر ءبىلىمىنىڭ تورىنە شىقپاي كوزىڭ اشىلمايدى دەيدى.
ادامدار قايعىمەن جانباعۋدىڭ جولىن ىزدەيدى. ال، عۇلامالار ىزدەنىپ حالىق ءۇشىن ءبىلىم جاراتادى.
اقىن تاڭجارىق:
كوكەيدە ايقىن بولىپ قۇران قولدا،
پانيدە وركەندەتسى تۋرا جولدا.
بالاڭ كاپىر بولادى دەپ ازعىرماسىن.
ازەزىلى ادامنىڭ شالا مولدا.
ناداننىڭ ناداندىعى سول بولادى.
ءولىم ايتىپ اپ جۇرگەن كوردى قولعا.
بالاڭ ءدىنسىز بولمايدى وقىعاننان،
ونەر عىلىم كەۋدەگە توقىعاننان،
قايتا ءدىنسىز سول بولار ونەرسىز بوپ.
باسقالاردىڭ قۇلدىعىنا ءتۇسىپ قالعان.
ايتامىن ويانسىن دەپ جاستارعا،
ايتامىن قونادى اۋ دەپ باستارىڭا.
بار بولسا از جاعىڭدا ونەر بىلىمگە ۇمتىل،
سول كەرەك ەڭ الدىمەن جاس جانىڭا.
بۇل جەردە اقىن:
ءبىلىم يگەرىپ ءوزىڭدى ءىلىمنىڭ جولىنا سال، كوكىرەك كوزىڭ بىلىممەن اشىلادى. بىلىممەن كوكىرەك كوزىڭ اشىلسا ونان كەيىن ونەر ءبىلىم ىزدە، ونەرسىز بولىپ قالما. ونەرسىز عىلىمسىز مىنا ومىردەن ەشتەڭە تابا المايسىڭ. اللا دۇنيەنى عىلىممەن جاراتقان.
ءىلىمدى يگەرگەن يسلام جولى ادالدىقتان، تازالىقتان باستالادى دەمەكشى. تاعى دا توقتالۋعا تۋرا كەلدى.
مۇقامەت پايعامپاردىڭ قاديستەرىندە:
ءبىر ساعات ءىلىم ۇيرەنۋ ءبىر كەش بوپتى قۇلشىلىق قىلۋدان جاقسى. ءبىر كۇن بويى عىلىمنان ءدارىس الۋ ءۇشىن اي ورازا تۇتقاننان جاقسى. ءبىر كۇن بويى عىلىمنان ءدارىس الۋ ءۇش اي ورازا تۇتقاننان جاقسى. پايعامپاردىڭ ءوزى دە قۇرى كۇتىپ وتىرا بەرەتىن سوقىر سەنىمدى ەمەس. وقۋعا عىلىم، ءبىلىم ىزدەۋگە ۇندەگەن. وسىدان-اق عىلىمنىڭ قانشالىق قاستەرلى ەكەندىگى كورىنىپ تۇرعان شىعار «سەنىمنىڭ ۇزدىك بەلگىسى، توزىمدىلىك ەكى جاقتى شىدامدىلىق» جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ ءبارى قۇدايدان بولسا مەن ىزدەگەنمەن ۇمتىلعانمەن نە بولار دەيسىڭ دەمەي بىلىمگە ونەرگە ۇتمىلۋ ارقىلى جەتىلۋ يماننىڭ باستى قاعيداسى: دەپ تانۋ كەرەك.
«جەڭىسكە ءوزىنىڭ اقتىعىنا، ادالدىعىنا سونمەن بىرگە قابىلەتى جىگەر كۇشىنە سەنگەن ادام عانا جەتەدى. سوندىقتان ادام يمانعا سەنىم كەلتىرە وتىرىپ ءوزىنىڭ تانىمدىق قابىلەتتەرىن جەتىلدىرىپ وتىرۋ كەرەك». «تانىم مەن سەنىم ادامنىڭ قوس قاناتى» ۇلاعاتتى ءسوزدىڭ استارى وسى. (تۇگەل العىڭ كەلسە ءومىردىڭ ىرىسى) ءجۇسىپ بالاساعۇن جىرلاعانداي «ءدىني سەنىم وي تازالىعى» دەپ ءسوز تازالىعىنا جەتەلەسە، عىلىم، تانىم، وقۋ، ىزدەۋ ءوزىن-وزى شىڭداۋ ارقىلى جۇمىس ىلگەرى جۇرەدى دەگەن وسىلايشا ىلگەرى باسا بەرگەندە عانا وزگەلەردەن قالماي وركەنيەتكە جەتەمىز. ايگىلى اقىن تاڭجارىق 1930 جىلدان باستان قۇلجادا ۇلت ءۇشىن ىستەگەن جىلدارىندا ءوز ۇلتىن قانداي سۇيسە باسقا تۋىسقان ۇلتتارمەن دە قويۋ قاتىناستا بولىپ جۇڭگو، ۇيعۇر، سىبە، دۇنگەن، قىرعىز، ورىس سياقتى ۇلتتارمەن قويۋ ارالاسىپ ونەرگە بەيىمدەرىمەن سىرلاس دوستاسىپ اعايىن بولىپ ءوزىنىڭ ۇلتتىق كوزقاراسىن جوعارلاتا بىلگەن.
اقىن تاڭجارىق 1940 جىلى ىلە تۇرمەسىنەن ءۇرىمجى تۇرمەسىنە ايدالعاندا:
تەمىرمەن قول اياعىم بايلاۋداعى،
ەكى كوز قاپالىقتان جايناۋداعى.
تورداعى ارىستانداي الا سۇرىپ،
وت شىعىپ جۇرەك جانىپ قايناۋداعى.
اھ ۇرىپ ارماندا بوپ قولعا ءتۇسىپ،
سانىن سوعىپ بارماعىن شايناۋداعى.
تاكەڭنىڭ قىرقىنشى جىلعى ءسوزى مىناۋ،
ۇستالىپ ۇرىمجىگە ايداۋداعى.
كۇڭىرەنگەن اقىن جانى،
ءبىر كەتتىك ماشينامەن تالقىن اسا،
قالدىڭ با قايران ىلە كوزدەن تاسا.
ايداتقان ءبىزدى ۇستاپ اعايىندار،
قوش ەندى كورىسكەنشە جاقسى جاسا.
كۇتپەگەن مۇنداي ىسكە كەز بولعاندا،
بولامىن قاراب تۇرىپ تاڭ تاماشا.
ساپارعا موينى عاشىق كەتتىم شىعىپ،
كەلەشەك ءوز جوندەپ وڭداماسا.
امان بول تەكەس، كۇنەس قاسىڭمەنەن،
قاراعاي قايىڭ تەرەك تاسىڭمەنەن.
جەرلەگەن قىزاق، قىرعىز، جۇڭگو، ۇيعۇر،
كەمپىر شال، قىز كەلىنشەك جاسىڭمەنەن دەگەن تولىپ جاتقان دەرەكتى ولەڭدەر بار.
كۇيزەلگەن كۇڭىرەنگەن اقىن جانى اھ ۇرىپ ارماندا بوپ قولعا ءتۇسىپ سانىن سوعىپ بارماعىن شايناۋداعى جان سەزىمىن باسا الماي زار جۇتادى.
ايداتقان ءبىزدى ۇستاپ اعايىندا. قوش ەندى كورىسكەنشە جاقسى جاسا دەپ قىزمەتتەس اعايىندارىنىڭ قاستىعى بولعاندىعى دا جوعارىداعى سوزدەرىندە كورىنىپ تۇر.
اقىننىڭ جالىنداعان جىر جولدارى توقتاپ تولاستاعانداي ەمەس جۇرەكتەن شىققان وت ۇشقىندار وتشا لاۋلاپ ۇدەي تۇسەدى. «تۇرمە تاريحى»، «تۇرمە حالى»، «كىلتشىگە»، «قاسيەت قالىڭ ەدى قازاعىمدا»، «كىم جاتىر اباقتىدا» كوپ شىعارمالارى تۇرمەدە جازىلعاندىعى بايقالادى. ءۇرىمجى شىڭ شىساي تۇرمەسىنىڭ سۇراعى، جانتۇرشىگەرلىك قيناۋلارى، جالعاننان ويدىرىپ شىعارعان ارحيۆ دەلاسى. جەتى ايماقپەن بايلانىسىڭ بار. ىلەدەگى .....حابار تاراتىپ ۇكىمەتتى اۋدارۋعا ءسوز بايلاسقاسىڭ. قاشقار، قۇلجا، ءۇرىمجى، قۇمىل، الماي، باركول بارمەن بايلانىسىڭ دەگەندەردى ويدىرىپ شىعارىپ قاندى قيناۋلاردىڭ استىندا قالادى. وسىنداي زورلىقتى كۇشتىڭ استىندا قالعان اقىن:
جۇرەردە ۇرىمجىگە قۋانىپ ەم،
كوڭىلگە شىڭدۋباندى بۋ الىپ ەم.
ۇلكەن جەر اقيقاتپەن تەكسەرەر دەپ،
قۇرعاتىپ كوزدىڭ جاسىن ۋانىپ ەم.
ۇلكەن جەر اقيقاتى مۇنداي بولدى،
ءبىر باسقا پالە دەگەن قومداي بولدى،
كەشەگى كەردەڭدەگەن قايران تاكەڭ،
بۇل كۇندە جورعالاعان قۇرداي بولدى.
ءومىردىڭ تاۋسىلمايتىن ءبىر ەلەسى،
ۇزىلمەي ارمان ءۇمىت تۇر ەلەسى.
ۇلكەن جەر كىسى جەرمەن ۇندەس ەكەن،
سوعىلعان ءبىر گومينداڭ كەرەگەسى.
ولاردىڭ اقيقاتى قايدان بولسىن،
قاعىنعان قاندى سورىپ دەلەبەسى.
كەم قىلىپ قيناۋمەنەن ولتىرەمىن،
بۇل مىنە وسىلاردىڭ ونەگەسى.
قان قۇمار قارا نيەت وڭكەي زالىم،
قان قۇمار قارا نيەت وڭكەي زالىم،
قۇرعاعان جاماندىقپەن كەنەزەسى.
كورگەنىم كورمەكەننەن ءالي از ەكەن،
تۋرالىق بول جەر مەنەن اراز ەكەن.
بۇل جەردە قاماق ورنى توعىز ءۇي بار،
تۇرمە ەمەس باستابىندا گاراج ەكەن دەپ الدا بولاتىن اقيقات پەن جاۋىزدىقتىڭ سايىسىنا دايىندىق كورىپ وتىرعانىن جاسىرمايدى.
«ءۇش ايماق ارمياسى» گومينداڭدى قۋا سوققىلاپ جەىڭسكە جەتەدى. 1946 جىلى ءۇرىمجى تۇرمەسىندەگىلەر بوساتىلادى. سول قاتاردا تاڭجارىق اقىن دا تۇرمەدەن شىعىپ كۇنەستەگى ەلىنە امان سا ورالادى. ەلگە ورالعان ءبىر جىلدان كەيىن 1947 جىلى قايتىس بولادى. جانە ءبىر جاعىنان شىڭشىسايدىڭ ادام جەيتىن قان قۇيلى ساياساتى 1937 جىلدان باستالعان. وسى جىلى ماقسۇت گۋانداي قولعا الىنىپ ءۇرىمجى تۇرمەسىنە ايدالىپ اۋىر سۇراق قيناۋدان 1941 جىلى ايانىشتى ولتىرىلگەن. شىنجاڭنىڭ جەر-جەرىنەن ءار ۇلت حالقىنان سان-ساناقسىز العاباسار ادامدار قولعا الىنىپ ءۇرىمجى تۇرمەسىنە ايدالعان تۇرمەگە جابىلعان وسى 6 جىلدا قيناۋمەن ولتىرىلگەن اقىن تاڭجارىقتىڭ «تۇرمە تاريحى» دەپ اتالاتىن شىعارماسىندا وسى ايانىشتى ماسەلە جەرىنە جەتكىزە جازعان شىڭشىساي سوۆەت وداعىمەن بىرلەسۋ كومۋنيستىك پارتيامەن بىرلەسۋ ۇلتتار تەپە-تەڭ بولۋ، وقۋ-اعارتۋدى دامىتۋ دەيتىن ءوزىنىڭ التى ساياساتىنان بەت بۇرىپ فاششيزم جەڭىسكە جەتەدى. ماركستىك كومۋنيستىك پارتيا قۇلايدى دەپ سوۆەت وداعىنىڭ 1941-1942 جىلدارداعى ماسكەۋدىڭ حاۋىپتە قالۋى قيىنشىلىعىنان پايدالانىپ سوۆەت وداعىنىڭ شىنجاڭعا كومەككە كەلگەن اسكەرلەرىن جانە عىلىم-تەحنيكا قىزمەتكەرلەرىن شىنجاڭنان شىىپ كەتۋىن دارىپتەگەن. سوۆەت وداعى قىزىل پارتيا ەسكەرتۋ بەرسە دە تىڭداماعان ولاردىڭ ءوز قيىنشىلىعىنان بۇرىلۋعا شاماسى كەلمەگەن 1943 جىلى جىلدىڭ اياعىندا كوممۋنيزم قوزعالىسى جەڭىسكە جەتۋ قارساڭىندا ءوزىنىڭ قاتەلەسكەندىگىن ايتقان بولسا دا ولار قابىل الماعان سوۆەت ارمياسى ادامدارى بۇكىلدەي شىعىپ كەتكەن، ەكى بەتكەي شىڭ شىساي جياڭ جەشىنىڭ قولتىعىنا كىرىپ ارەڭ جانى قالعان.
1946 جىلى تۇرمەدەن بوساعان تاڭجارىق شارعىنعا دەگەن ولەڭىندە:
قۋاندىم ءتىرى كورىپ اتقان تاڭدا،
جاڭا اتىپ قىزىپ كەلە جاتقان تاڭدى.
سىپىردى ءبىر بۇرىشقا قاراڭعىداي،
مويىنما اجىرعى بوپ باتقان قالدى دەپ ءۇش ايماق توڭكەرىسىنىڭ جەڭىس تاڭىنا ونان ارى تىلەۋلەيدى. ءبىراق اقىن جەڭىستى زاماندى كورە المادى. اقىن «اباقتىدا كىم جاتىر» دەگەن شىعارماسىندا شىنجاڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ قانداي كۇي كەشكەندىگى ايتىلعان.
اقىن:
ايتۋىنان حان تايسا،
تۋرالىقتان زاڭ تايسا،
دوس بۇزىلىپ جالتارسا،
مىنە بۇعان نە ەتەرسىڭ.
سەنى جەڭىپ ول السا،
مويىنڭا شىنجىر ورالسا،
باقىتتىڭ ءوزىن سور السا،
قانداي لاجى ەتەرسىڭ، - دەپ اھ ۇرادى. بىرلىك تۋرالى سوزدەرىنەن:
ءسوزىمدى تۇسىنگەنىڭ ىرىكتەيسىڭ،
«ىرىكتەۋ» نە دەگەندە «بىرلىك» دەيسىڭ.
بىرلىگىڭ بولماسا ەگەر جاۋلارىڭنىڭ،
قولىندا مايمەن جانعان بىلىكتەيسىڭ،
جەم بولىپ يتپەن قۇسقا ايدالادا،
مايى ەرىپ كۇندە جاتقان جىلىكتەيسىڭ،
سەن تەرەك قۋىس، باسقالار قۇرت،
جۇپ-جۇمساق قاجاۋىنا ىرىكتەيسىڭ.
بولماسا ءوز ورتاڭدا بەرىك بىرلىك،
قالايشا كولەڭكەڭنەن ۇرىكپەيسىڭ.
كەلگەندە وز-وزىڭە ءتىسىڭ وتكىر،
تەرى تەسپەي قان سورعان سۇلىكتەيسىڭ.
استىرتىن الالىقتى سالىپ قويىپ،
ەل ءىشى كەتكەن نە عىپ ءىرىپ دەيسىڭ.
قويماساڭ وسى جامان مىنەزىڭدى،
قاۋىمنىڭ قاتارىنا ىلىكپەيسىڭ.
قايتالاپ تاعى ايتامىن بىرىكپەسەڭ،
جاۋلارعا دايار ازىق-تۇلىكتەيسىڭ،
ىستەسە كەرەگىنشە ءوز ەركىمەن،
كادىسگى يەسى جوق مۇلىكتەيسىڭ.
تالپىنىپ بىرلىك ەتكەن حالىق،
سەن عانا شوجە باسقان كورىكتەيسىڭ،
سولاردان ءبىر مۇشەڭ كەم جارالعان جوق.
جالعىز اق اقىل قوسىپ بىرىكپەيسىڭ،
ءبىر كىسەڭ مىنا بىزدەر دۋشار بولعان،
سياقتى پالەلەرگە ىلىكتەيسىڭ.
بىرلىكتىڭ نە ەكەنىن شىن تۇسىنسەڭ،
ءوزىڭ-اق ەڭ الدىمەن بىرلىك دەيسىڭ.
بۇل ومىردە ءبىر كۇن وتسە ءوتىپ جاتىر،
تالپىنعان تالابىنا جەتىپ جاتىر،
بايقاسام قالاداعى ەل العا كەتكەن.
قىرداعى ءبىزدىڭ قازاق نە عىپ جاتىر.
ءسوز ۇعىپ نەگە قازاق سەرپىلمەيدى.
شىعىپ اپ تاۋ باسىنا جەلپىلدەيدى.
ونەر-بىلىم جاعىنان حابارى جوق،
جاڭعىرسا تاستان داۋىس سەلكىلدەيدى.
اقىلسىز ايلاسى جوق اڭقاۋ ەلدىڭ،
ءىسى اقساپ العا باسپاي شەگىپ جاتىر.
قازاقتىڭ قولدان كەلگەن بار ونەرى.
مالىنى ساتىپ شاي تۇز الىپ كەتىپ جاتىر.
ايگىلى اقىن توقسان جىل ىلگەرى ايتقان ولەڭ اقليالارى تولىپ جاتىر. اقيقات پەن قاتىگەزدىكتىڭ، شيلەنىسكەن قۇلدىق ەزگىنىڭ ارپالىسىنا اقىن ءومىرى تۋرا كەلسە دە كەۋدەسىنەن اتىلىپ شىققان ولەڭدەرىن توقتاتا العان جوق.
«ۇلىقتى تانعان جەردە ادامدىق ورىن جارقىرايدى». وسىمەن ايگىلى اقىن تاڭجارىق تۋرالى «اقىندى ەسكە العاندا» زەرتتەۋ اڭگىمەلەرىم اياقتايدى. 1999 جىلى قايشا تاباراك قىزى مەن قۇسان قۇرمانقان ۇلى اۋدارعان «تاڭجارىق تاڭدامالىلارى» جۇڭگو تىلىندەگى جيناعى شىقتى، تاراتىلدى.
تاڭجارىق ولەڭدەرى قازاقستاندا سوناۋ 1970 جىلى جىلدارى «ارمان تاۋ» دەگەن اتپەن جارىق كورىپ، قازاقستان جازۋشىسى تۇرلىبەك مامەسەيىت ۇلى «تاڭجارىق» اتتى روماندى باسپادان شىعاردى. تاڭجارىقتى زەرتتەۋ مىنە ءقازىر ءبىر ۇلت كولەمنەن القىپ ءوتىپ، دۇنيەگە بەت الىپ وتىر.
پايدالانعان ادەبيەتتەر:
1.«تاڭجارىق» كىتابى. 2013 جىلى، شىنجاڭ باس باسپاسى، قۇرمانالى ءجۇنىسقانوۆ، «تاڭجارىقتى تانۋ جۇيەسى»، ەلەكتروندى نۇسقاسى.
- «قازاقتىڭ شەشەندىك سوزدەرى»، 1990 جىلى باسىلعان، «تاڭجارىق تاراۋى».
- «توڭكەرىسشىل اقىن تاڭجارىق»، اۆتورى ءماتقابىل مۇقامەتكارىم، 2011 جىلى، ىلە كۇيتىڭ.
- «ويشىلدار اقىلياسى، ءدىن تۋرالى».
[1] شوتاڭ – قىتايشا شۋەتاڭ. موڭعول مەن قازاق جاستارى وقىعان، ۇرىمجىدە اشىلعان ينستيتۋت.
[2] حانزۋ، حانسۋ – جۇڭگو.
[3] قىتايدا قۇرىلعان ليبەرالدىق پارتيا.
[4] جين شۋرىندى مەڭزەيدى.
ماقالا اۆتورى: ماعازبەك ميان ۇلى شارافي
شەجىرەشى، تاريح زەرتتەۋشى
"ەل تاريحى - قازىنا" اتتى كىتاپتىڭ اۆتورى
