احاڭنىڭ «توتە جازۋىن» قولداعان شاكىرتتەر
نەمەسە «قوس جۇرە تۇزەلەدى»
ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىن ۇلى 1912 جىلى «توتە جازۋدى» بارلىققا كەلتىرگەننەن كەيىن، سول جىلدان باستاپ ءوزىنىڭ «وقۋ قۇرالى (قازاقشا الىپبە)» اتتى وقۋلىعىندا قولدانىسقا ەنگىزىپ، ءوزىنىڭ ۇلى جاڭالىعىن القالى توپتىڭ تالقىسىنا سالعانى بەلگىلى. كەلەسى جىلى (1913) جىلى ورىنبوردا «قازاق» گازەتىن شىعارا باستاعاندا-اق، گازەتتە ۇلتتىق اعارتۋ باعىتىنداعى عالامدىق جاڭالىقتاردى، ساياسي تۇجىرىمداردى، عىلىمي-ادەبي ساراپتامالاردى ءجيى جاريالاپ، قولامتالى تاقىرىپقا وزدەرى باستاپ، ەل بولىپ قوستاپ كىرىسىپ كەتكەن ەدى. احاڭنىڭ وسى قاتاردا جۇرت تالقىسىنا ءوزىنىڭ توتە جازۋى جانە جازۋدىڭ ەملەسىن ۇسىنعان. «قازاق» پەن «ايقاپتا» بۇل تۇستا اتالعان جازۋ مەن ەملەنى قولداعاندار، قورعاعاندار جانە دالەلسىز قارسى تۇرعاندار، كەم-كەتىگىن عىلىمي تۇرعىدا سارالاپ كورىپ، عالىمعا اتالعان الىپپەنى جەتىلدىرە ءتۇسۋدى ايتقاندار دا بولدى.
ءاليحان، احمەت، ءمىرجاقىپ، جۇسىپبەك، ماعجانداردىڭ كورەگەندىكتەرىنە تاڭ قالماسقا شاراسىز قالامىز. ماعجان «مەن جاستارعا سەنەمىن» دەپ جىرلاسا، احاڭ مەن ءاليحان جاسى وزدەرىنەن ەكى مۇشەلگە جۋىق كىشى، ءىزباسار ىنىلەرى ەلدەس ومار ۇلى باستاعان بۋىندى «ەركەلەتە جەتەكتەپ» وتىرادى. «قازاق» گازەتىنىڭ جازۋى بولعان «توتە جازۋدى» ەندىگى جەردە «قازاق» ەملەسى، «قازاق» جازۋى دەپ اتاپ كەتكەن سول تۇستاعى زيالىلار، احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ وسى تاپقىرلىعىن قولداپ، ءبىرى اعا ءبىرى ءىنى، ءبىرى جاعا، ءبىرى جەڭ بولدى. ال احاڭ ءوزى باس بولعان «قازاق» گازەتى ەملە تۋرالى تۇيتكىلگە سول تۇستا وقىپ جاتقان جاستاردىڭ پىكىرىن دە ايىرىقشا نازاردا ۇستاعانى بايقالادى. تىپتەن، سول كەزدەگى الاش ارىستارى ءوسپىرىم كەزىندە وزدەرى سۋسىنداعان «عاليا» مەدرەسەسىنىڭ شاكىرتتەرىنە گازەت ارقىلى حات جازىپ، ولاردىڭ «توتە جازۋ» تۋرالى كوزقاراستارىن سۇراعان.
«قازاق» گازەتىن پاراقتاپ وتىرىپ قاراساق، «عاليالىق جاستار» احمەت الىپپەسىن قولدايتىنىن ءبىلدىرىپ، بىرنەشە رەت ماقالا جاريالاعانىن كوردىك. ءبىز بۇگىنگى ماقالامىزدا اتالعان جاستاردىڭ «توتە جازۋعا» كوزقاراسىن قالاي بىلدىرگەنىن كوپشىلىككە تانىستىرماقشىمىز. بۇگىنگى تاڭدا ءبىزدىڭ سانامىزعا مەدرەسە دەسە دىننەن ازدى-كوپتى ساۋات اشاتىن، شاعىن ءدىني وقۋ ورتالىعى ەلەستەيدى. دەگەنمەن، سول تۇستاعى «عاليا» مەدرەسەسى پاتشالىق رەسەيگە قاراستى مۇسىلمان ءبىلىمپازدارىنىڭ بىرەگەيلەرى عانا بارا الاتىن، جوعارى وقۋ دەڭگەيىندەگى ينستيتۋتتىق ۇلگىدە ءبىلىم بەرەتىن اعارتۋشىلىقتىڭ ۇلى ورداسى بولعان. ياعني، «عالياعا» ەكىنىڭ ءبىرى، ەگىزدىڭ سىڭارى كىرە بەرمەگەن. قازاققا كوشباسشى بولعان تۇلعالاردىڭ كوبىنىڭ ءبىلىم العان وشاعى – وسى «عاليا» ەدى. سوزىمىزگە دالەل رەتىندە مىنا سويلەمگە نازار اۋدارايىق:
عاليا مەدرەسەسى، مەدرەسە عاليا – باشقۇرتستاننىڭ ءۇفى قالاسىندا 1872 جىلى اشىلعان مۇسىلماندىق جوعارى ءدىني وقۋ ورنى.
مەدرەسەدە ءدىن ساباقتارىمەن قاتار اراب، پارسى، تۇرىك، ورىس تىلدەرى، شىعىستانۋ تاريحى، حيميا، فيزيكا، ماتەماتيكا، گەوگرافيا، ت.ب. جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى وقىتىلعان.
ونىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى تۇركى زيالىسى زيا قامالي. مەدرەسەنىڭ "عاليا" (اراب.: "ۇلى"، "مارتەبەلى") اتالۋى ونىڭ جوعارى دارەجەلى ەجەلگى وقۋ ورنى ەكەنىن اڭعارتادى. "عاليا مەدرەسەسى" ەدىل بويى، ورتالىق ازيا، قازاقستان اۋماعىنا جوعارى ءبىلىمدى وقىتۋشى ماماندار دايارلاعان پروگرەسشىل باعىتتاعى ءبىلىم ۇياسى بولعان. وندا ءدىن ساباقتارىمەن قاتار اراب، پارسى، تۇرىك تىلدەرى، يسلامدىق قۇقىق (شاريعات)، شىعىستانۋ تاريحى، اريفمەتيكا، گەوگرافيا، ماتەماتيكامەن قاتار ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتى دە وقىتىلعان. XIX عاسىردىڭ سوڭى مەن XX عاسىردىڭ باسىندا "عاليا مەدرەسەسىندە" كوپتەگەن تالاپكەر قازاق جاستارى وقىعان. سولاردىڭ ىشىندە م.جۇمابايەۆ، ب.مايلين، ت.جومارتبايەۆ، ج. تىلەپبەرگەنوۆ، م. تۇرعانبايەۆ، ا. مامەتوۆ، ق.0رازبايەۆ، ي.تاسبولاتوۆ، ش.نازاروۆ، ع.توقشاربەكوۆ، ع. قامزين، مۇحامەدعالي ورازبايەۆ، ت.ب. نە بارى 1913 جىلى قازاقتان 50 بالا وقىعان. مۇندا قازاق قىزدارى دا وقىعان. مەدرەسەدە جالپى 500-گە تاياۋ شاكىرت ءبىلىم العان. "عاليا مەدرەسەسىندەگى" قازاق شاكىرتتەرىنىڭ قاراجاتىمەن 1911 جىلى "الىپپە ياكي توتە وقۋ" اتتى قازاقشا وقۋلىق، 1913 - 14 جىلدان باستاپ ب.ءمايليننىڭ نەگىزدەۋىمەن «ساداق» اتتى جۋرنال شىعارعان.
مىنە وسىنداي كورنەكتى ءبىلىم ورداسىنىڭ سول تۇستاعى شاكىرتتەرى دە احاڭنىڭ جازۋىنا ءۇن قوسىپ، ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت «قازاق» گازەتىنە ماقالالار جاريالاعان. شاكىرتتەر مەن جاستار عانا ەمەس، سول تۇستاعى زيالى قاۋىم وكىلدەرى دە «توتە جازۋعا» ءجيى پىكىر ايتىپ وتىرعانىن جوعارىدا جەتكىزدىك. تىپتەن، وسى جازۋدى قولدايتىن جانە قولدامايتىن ەكى جاق بىر-بىرىمەن «قازاق» گازىتەندە اشىق حات جازىسىپ، قىزۋ پىكىرتالاسقا شىققان.
ەندى ءبىز «عاليا» شاكىرتتەى جازعان بىرنەشە ماقالانىڭ ءبىرىن وقىرمانعا ۇسىنايىق:
ەملە تۋراسىندا
بۇل زاماندا وقۋ، وقىتۋ جىلدان جىل تارراقي ەتىپ، ماقسۇتى ىلگەرى ءجۇرۋ. ءار جۇرت تا اياعىن كەرە-كەرە اتتاپ كەتىپ بارادى. ءار جۇرت ءوز ءتىلىن، ءوز ەملەسىن قاتارعا قوسىپ، ءوز ادەبيەتىن ىلگەرى جىبەرۋدە، ول ادەبيەتتىڭ ىلگەرى باسۋى ءتىلدىڭ بايلىعىندا. جالعىز ءتىلدىڭ باي بولۋى عانا جەتپەيدى، بايلىعىن مايدانعا سالىپ كورسەتۋ كەرەك بولادى. ءبىزدىڭ قازاق حالقى ءتىلى باي، ادەبيەتى مول بولسا دا، وزىنە ارناۋلى ەملە، بالالارىن تاربيە ەتەرلىك ءجونى ءتۇزۋ الىپپە مايدانعا شىققانى جوق ەدى. زامانانىڭ تۇرتكىلەپ وياتۋىنا دا ويانۋشىلار از ەدى. ۇيقىسى سەرگەك احمەت بايتۇرسىنوۆ نەشە جىلدان بەرى ويلاپ، سىناپ، جاڭا ەملەمەن جازعان اليفبانى ءبىر جىلدان بەرى مايدانعا قويا باستادى. ەملە تۋراسىندا مەدرەسە عاليەدەگى قازاق شاكىرتتەرىنىڭ پىكىرىن بىلەيىن دەپ ويلاعان ەدى. مەدرەسەدە قىرىقتان اسا قازاق شاكىرتتەرى بار ەدى، كەيبىرەۋلەر قابىل ەتۋدى قولداپ، كەيبىرەۋلەرى بۇل ەملە جانە اليفبا ماسەلەسى جەڭىل ءىس ەمەس، ءبىراز مەكەمە قىلىپ تەكسەرىپ قارايىق، نە ءۇشىن دەسەڭىز زامانامىزعا ۇناۋلى بولىپ داۋام ەتەتىن ءبىر ءىس، ول ءىستىڭ نەگىزدى بولارلىق ءتۇرى بار ما، جوق پا؟ انىقتاپ كوز سالۋ كەرەك، قولدانۋعا لايىقتى تاپساق، قابىل قىلارمىز. كەم جەرى بولسا، كورسەتەرمىز دەگەن ويدا بولىپ قابىل ەتۋگە كەزىندە مويىنداپ جاۋاپ بەرمەگەن ەدى. ەكى ايعا جاقىن تالقىعا سالىپ، ويلاپ سىناعاننىڭ سوڭىندا قابىل ەتۋدى ۇنامدى تاپتىق. بۇل احمەت بايتۇرسىنوۆ الىپپەسىندە كەم جەرى بولسا بولار. ونداي جەرلەرىن تاجىريبە يەسى ەلدە ءمۇعالىم بولعان شاكىرتتەر وزدەرى ءبىر حاتپەن جازۋشىعا بىلدىرۋگە مۇمكىن. لايىق بولعان جەردە پىكىردەن شىعىپ كەتپەس. نە ءۇشىن دەسەڭىز شاكىرتتەرىمىز دە، جازۋشىلارىمىز دا ءار قايسىسى ۇلت بالالارىنا وقۋ ىسىندە اۋىرلىق كەلتىرۋ، قيىن جولعا باستاۋ نيەتىندە ەمەس، بالكي جەڭىلدىك، وڭايلاتۋ جاعىندا. از-ماز كەم جەرى بولسا دا، قابىل قىلۋ كەرەك. «قوس جۇرە تۇزەلەدى» دەگەن، باستاۋىندا كەمدىك، قىسقالىق بولسا دا، جۇرە جوندىگىپ كەتەر. بىرەن-ساران بولسا دا جولباسشىلارىمىز كورىنە باستادى. ءار جەردە وقىپ جۇرگەن ازاماتتارىمىز دا بار. مۇنان ون جىل بۇرىنعى شاعىمىز بەن سوڭعى 4-5 جىلدى سالىستىرىپ قاراساق، اراسىندا كوپ وزگەرىستەر بار. بۇرىن نوعاي مەدرەسەلەرىندە قازاق شاكىرتتەرى جوق ەسەبىندە از ەدى، سوڭعى جىلداردا بىرتە-بىرتە كوبەيىپ وقۋ جولىنا كىرىسىپ جاتىر. جاقسى وقىپ شىعىپ، ۇلتىنا قىزمەت جولىنا بەل بايلاپ تۇسكەن- دەرى بار. سونداي تالاپتى ازاماتتارىمىز ۇلت بالاسىنا قىزمەت ەتكەلى نيەت قىلىپ وقۋ قۇرالىنا دىلگىر بولىپ شىققانىندا جوعىن-كەرەگىن دايارلاپ قويعان احمەت مىرزا بايتۇرسىنوۆتىڭ وقۋ قۇرالىن قولدانىپ، ءتالىم جولىنا كىرىسۋىن تىلەيمىز.
كەيبىر ۇناتپاعاندار دا بولار. بىزگە ءالىپ، بي، تي، سي، ياكي ءمۇعالىم اۋەلى، ءمۇعالىم سانى جەتپەي مە دەپ، ۇستىنەن قاراعاندا جەتەرلىك بولسا دا، تەرەڭ ويلاپ قاراعاندا ۇنامسىز تالاي جەرلەرى بار دەپ بىلەمىز. بىرنەشە ميليون قازاق حالقى وزىمىزگە بەلگىلى تىلدە جازىلعان بالالاردى تاربيە قىلارلىق الىپپە، ەملە، سارف، تاريح، حيساب، جاعرافيا سەكىلدى ءوز تىلىمىزدە جازىلعان كىتاپتىڭ جوقتىعى ەدى. وزدەرىمىز كەمشىلىك نە دارەجەدە ەكەندىگى اپ-اشىق كورىنىپ تۇر. «كوپ جوقتاسا، جوق تابىلادى» دەگەن سەكىلدى قازاق ىشىنە شىققان ازاماتتار بالالاردى ءبىر ىزبەن تاربيە ەتۋگە سىزدەر بورىشتىسىز. قابىل ەتۋگە ريزا بولىپ قول قويعان شاكىرتتەر مەدرەسە عاليەدە.
ءسادۋاقاس جاندوسوۆ، ىسحاق زاھيروۆ، ابۋشاحمە بوقايەۆ، ابدالحاميت مولداعالييەۆ، ابدوللا تولبايەۆ، حايراللا يبراحيموۆ، زاكير سەرالين، احمەت مامەتوۆ، ەرعالي بەيسوۆ، سوفاللا عابدولعازيزوۆ، يسمايل تۇرسىنوۆ، ءتاجالي جۇمالييەۆ.
«قازاق» گازەتى، 1914ج. №49، 4-بەت.
مىنەكي، قۇرمەتتى وقىرمان، سىزدەرگە جەتكىزۋگە اسىققان قۇندى ماتەريالىمىز وسى. كوبى سول كەزدە جيىرمادان اسا قويماعان بوز جىگىتتەر بولا تۇرا، سوزدەرى ءمىردىڭ وعىنداي. ءسوز ساپتاۋلارىنان ءاليحان، احمەت، ءمىرجاقىپتاردى كوپ وقىپ، سولارعا ەلىكتەيتىندەرى مەنمۇندالاپ تۇر. احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ جۇرەك قانىن سارقا جۇمساپ جاساعان توتە جازۋىن قولدايتىندىقتارىن ءبىلدىرىپ «قازاق» باسقارماسىنا حات جازعان وزگەجازارمانداردىڭ سانى جەتەرلىك. ولاردىڭ ءبارىن جىپكە تىزگەن مارجانداي بايانداي بەرگەننەن گورى، سول زاماننىڭ جاس ءبىلىمپازدارى ۇلت كوشباسشىسىنىڭ ىيگى ىسىنە قالاي ءۇن قوسقانىن كورسەتۋدىڭ ماڭىزى جوعارى دەپ بىلدىك. قولداۋ حاتتىڭ مازمۇنىن تاپتەشتەپ تاپسىرلەمەي-اق قويالىق. ويلى وقىرمانعا ءبىراز وي سالارى داۋسىز.
حاتتا بۇگىنگى ءسوز زەرتتەۋشىلەردى قىزىقتىرارلىق ەكى ماقال بار. ءبىرى «قوس جۇرە تۇزەلەدى». ءبىز «كوش جۇرە تۇزەلەتىنىن» ءبىلۋشى ەدىك. ول ماقالدىڭ ءمانىسىن ونان ءارى اشۋعا تىرىسىپ، بەلگىلى قالامگەر ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلى ماقالا جازعان بولاتىن. ال، بۇگىن «قوس جۇرە تۇزەلەتىنىن» وسىدان 108 جىل بۇرىنعى «عاليا» شاكىرتتەرىنىڭ ماقالاسىنان ۇشىراتتىق. بۇدان تىس، «قوس جۇرە تۇزەلمەك قوي. جاتا-جاستانا قارا تاقتاي دا ىستەتىلدى، بور دا تابىلدى»، – دەپ جازىپتى جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى «قارتقوجا» اتتى شىعارماسىندا. بۇل ماقالدىڭ «ەر قوسى جۇرە تۇزەلەدى» دەگەن نۇسقاسى دا بار ەكەن.
ەندى ءبىر ماقال، «كوپ جوقتاسا جوق تابىلادى». بۇل ماقالدى دا ءبىز تۇڭعىش رەت «عاليا» شاكىرتتەرىنەن كەزدەستىردىك. مۇنداعى كوپ دەگەنى كوپشىلىك قاۋىمدى مەڭزەيدى. كوپ رەت ىزدەي بەرۋ ەمەس، كوپپەن بىرگە، جۇرت بولىپ جۇمىلىپ ىزدەۋدى ايتادى. قازاق جوعالعان مالىن انادان سۇراپ، مىناعان تاپسىرىپ ءجۇرىپ ىزدەپ تابادى. ىزدەگەننىڭ ءجونى وسى دەپ تاۋ-تاستى جالعىز كەزبەيدى. ءجىپ ۇشىن ىزدەپ، وزگە دە جوقشىلار ارقىلى ءبىر جوقتى ءبىر جوق تاۋىپ الادى. شاكىرتتەر بۇل جەردە قازاق جازۋنىڭ كەم-كەتىگىن كوپ بولىپ، ەل بولىپ تولىقتايىق دەگەندى كورسەتىپ وتىر.
حاتقا قول قويعان 12 شاكىرت وتكەن عاسىر باسىنداعى الا ساپىران داۋىردە كۇش-قۋاتتارى جەتىسىنشە ەلگە ۇلەس قوسقان ازاماتتار. وسى ون ەكىلىكتىڭ ىشىنەن ءبىر عانا احمەت مامەتوۆتى الايىق. ول كىسى احمەت مامىت ۇلى. اتاقتى مانشۇك باتىردىڭ اكەسى. مانشۇك مامەتوۆا ەمەس، شىن ەسىم-سويى ءمانسيا مامىت قىزى ەدى. اجەسى «مونشاعىم» دەپ ەركەلەتىپ ءجۇرىپ، مانشۇك اتانعان. احمەت مامىت ۇلى قىرىق جاسىندا «قىلمىستى» بولىپ، اتىلىپ كەتكەنشە ءوزى اتتاس بايتۇرسىن بالاسىنىڭ ۇلتتىق مايدانىنان تابىلدى. ءوزى ۇلتتىق ءتىل-جازۋ تاقىرىبىندا جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ جونىندە كوپتەگەن ماقالالار جازعان قالامگەر، اقىن، جۋرناليست، دارىگەر، قايرەتكەر ەدى. ءبىز 2018 جىلى ا. مامىت ۇلىنىڭ مۇرالارىن تۇڭعىش رەت قۇراستىرىپ باسپادان شىعاردىق.
كورسەتىلگەن قولداۋ ماقالاسىندا قولى قويىلعان كىسىلەردىڭ ءبارىن بىردەي تانيمىز دەپ ايتا المايمىز. وتكەندە جازعان ماقالامىزدا دا ايتتىق، «قازاق» گازەتىندە باسىلعان ءاربىر سوز-سويلەمنەن تارتىپ، كىسى اتتارى جانە اۆتورسىز ماقالالار تۇگەلدەي تاۋەلسىز ۇلتتىڭ كوڭىل كوزىمەن قايتالاي زەرتتەلۋى كەرەك.
وسى ون ەكى جىگىتتەن باسقا ءبىر توبى 1913 جىلعى «قازاقتا» احاڭ الىپپەسىن قولدايتىندىقتارىن عىلىمي تۇرعىدا پايىمداپ، كولەمدى حات جازعان. ءبىزدى اتالعان كەزەڭدەگى ۇلتتىق اعارتۋعا دەگەن تالپىنىس پەن ۇلى ءىس بارىسىنداعى تۇتاسقان يدەولوگيالىق ءۇردىس ايىرىقشا قىزىقتىرادى. ءبىرى باستايدى، ەكىنشىسى قوستايدى. ارينە، ەل بولعان سوڭ تالاي قارسى پىكىرلەر دە بولدى. ءبىراق، ونداي پىكىرلەرگە الاشتىڭ احمەتى تۇشىمدى جاۋاپ قاتىپ، حات جازىپ، تولقىن جارا العا ىلگەرىلەي بەردى.
بيىل ۇلت ۇستازىنىڭ ومىرگە كەلگەنىنە 150 جىل. ءيا، «توتە جازۋ» دا بيىل 110 «جاسقا كەلدى». ەلىمىزدەگى ءبىلىم-عىلىم وشاقتارىندا احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «توتە جازۋىن» وقىتۋدى مىندەتتەۋ كەرەك. اينالاسى ءبىر عاسىر بولعان باسىلىمدارىمىزدى ءتۇپنۇسقادان وقي الماي تۇرىپ، قانداي بيىككە شىعا الۋىمىز مۇمكىن؟! جۇرتتىڭ بالاسى پالەن مىڭ جىلدىق جازۋىن كادەگە جاراتىپ، بابالىرىنىڭ باي مۇراسىن كەز-كەلگەن ۇرپاق ءتۇپنۇسقادان وقىپ، ساناسىنا ساۋلە قۇيۋدا. ءبىر عاسىردا ءتورت رەت الىپە اۋىستىرعانىمىز از بولعاداي، ەندى بەسىنشى رەت «لاتىننىڭ» قۇيىنا ءتۇسىپ كورمەكپىز. «قوس جۇرە تۇزەلەدى»، «كوپ جوقتاعان جوق تابىلار».
6الاش ۇىندى
ادىلەت احمەت ۇلى
