اقىن تالاپبەك ازانباي قحر-نىڭ شىڭجاڭ، التاي ايماعى الاقاق وڭىرىندە دۇنيەگە كەلگەن. ءۇرىمجى كاسىپتىك كادىرلەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەكونوميكا باسقارۋ ماماندىعىن وقىعان. شىڭجاڭ كولەمىندەگى ءتۇرلى باسىلىمداردا پوەما كوپتەگەن ولەڭدەرى جارىق كورگەن. جازبا اقىندار ءمۇشايراسىنىڭ جۇلدەگەرى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا شىعاتىن گازەت-جورنال، ادەبي باسىلىمداردا ولەڭ، پوەما-داستاندارى جارىق كورىپ وقىرمان قاۋىمنىڭ جاقسى ىقىلاسىنا بولەنگەن.
اقىننىڭ قالامىنان شىققان «ءباھادۇر بوتاقارا»، «اققاپتال»، «قاراگەر»، «كوكجالدار جورتقان قۇباجون» داستاندارى، «بابالارمەن سىرلاسۋ»، «دالالىقتىڭ داۋىسى»، «اقوردام»، «قايراۋ»، «كوكجال اقىن نەمەسە ءبىر شۋماق جىر» قاتارلى ليريكالىق پوەمالارىنىڭ ورىنى بولەك.
قازاقستان جازۋشىلار وداعى وتكىزگەن رەسپۋبليكالىق جازبا اقىندار ءمۇشايراسىنىڭ جۇلدەگەرى.
«قازاق مادەنيەتىنىڭ قايراتكەرى» مەدالىنىڭ، «ق ر تاۋەلسىزدىگىنە 30 جىل» مەدالىنىڭ، «ق ر مادەنيەت جانە ونەر سالاسىنىڭ ۇزدىگى» مەدالىنىڭ، «قازاقستان اۆتورلار قوعامى»، مەدالىنىڭ، حالىقارالىق «تاڭجارىق» ادەبي سيلىعى مەدالىنىڭ يەگەرى.
«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى» ەنسيكلوپەديا ەنىپ 1- دارەجەلى ديپلوممەن ماراپپاتتالدى.
قازاقستان اۆتورلار قوعامى جانە حالقارالىق «تاڭجارىق» زەرتتەۋ قوعامىنىڭ مۇشەسى.
«جۇرەكتەن مىڭ ءبىر ءتىل قاتىپ…» اتتى ولەڭدەر جيناقتىڭ اۆتورى.
كوكجالدار جورتقان قۇباجون
( تاريحي داستان )
ءالقيسسا
تىككەن كۇمبەز عالامعا شاتىر-اسپان،
دەسەكتە ءبىز، ادامبىز اقىلى اسقان.
كوز الدىڭا كەلەدى وتكەن كۇنىڭ،
شەرتسە كۇي عىپ شەجىرە عاسىر-داستان.
كەشىر ولەڭ قالسام تەك مازاعىڭا،
ءبىر باسىما جەتەدى ازابىمدا.
جەتەگىندە قيالدىڭ كەزىپ الەم،
جىردىڭ قاينار شابىتىم قازانىندا.
قيا باسساڭ الدىڭ جار، ۇرا-قورىم،
كەيىنگى ۇرپاق شىن سىرىن ۇعا ما ونىڭ.
جەر كىندىگىن سىلكىنتىپ كوكجال بابام،
جورتىپ وتكەن تۇلپارمەن قۇبا جونىن.
ىرگەڭ دۇشپان بولعان سوڭ جات جانىڭدا،
بۇيىرماعان ارينە تاق دارىنعا.
قان مايداندا قان كەشىپ تولارساقتان،
كوز شىرىمىن العان ەڭ ات جالىندا.
جەلكىلدەتىپ ايدارىن تۇلىمدى ۇل،
تالاي ءومىر كەتىپتى-اۋ قۇلىن-عۇمىر.
وتكەن تاريح بەتىندە قانسىراعان،
اقتار ەندى ايتپاعان ءسىرىڭدى ءبىر.
تىنىسىنان بىلەتىن ەگىز دەمىن،
قايران بابا ءوزىڭدى نەگە ىزدەدىم.
وي جەتپەيتىن قيالمەن قىر-سىرىڭا،
ءتۇپسىز تەرەڭ شىڭىراۋ، تەڭىزبە ەدىڭ.
قىزىل-جاسىل دۇنيە-اي مىڭ قۇبىلعان،
كورىنسەڭ دە بيىك قۇز، شىڭ تۇعىردان.
كەشە بارلار بۇگىن جوق دەپ ايتامىز،
ءبىراق ونداي ەمەسىن كىم ۇعىنعان؟
قاراپ كەيدە تۇلعامەن زەر-مۇسىنگە،
سۇيسىنسەڭدە ءاز بابا ەر كۇشىنە.
بىلە المادىڭ دۇشپاندى دوس دەپ ساناپ،
تىعىپ كەلگەن قانجارىن جەڭ ىشىنە.
ساق، ۇيسىندەي، قاڭلى مەن عۇن بابامىز،
ارى جاتىر ەمەس بۇل مۇنداعى اڭىز،
كوكتۇرىكتىڭ بولعان سوڭ ءبىز ۇرپاعى،
ەندى ايتىلىپ كەلەدى شىن باعامىز.
سورعالاتىپ كوزدەن جاس عاسىر وتكەن،
مەنمەندىلىك باستالىپ باسى دەرتپەن.
سودان كەيىن تەكتى ەلىن باتىر بابام،
دۇبىرلەتىپ تۇلپار مەن قاسىنا ەرتكەن.
بۇگىن بويدا تۇرعاندا سەنىم-كۇشىم،
ەلۋ مە دەپ ەر جاسى كەرىم، ءمۇسىن،
وتكەن تاريح اقتاردىم شەجىرەڭدى،
ساعان حالقىم ءبىر داستان بەرۋ ءۇشىن.
ۇلىڭ دا الىپ بولعان سوڭ، قىزىڭ دا الىپ،
دۇبىرلەتكەن تۇركى بوپ ءبىزدىڭ حالىق.
كوكجال بابام جورتقان تەك قۇبا جونمەن،
تاريحتىڭ كەلەيىن ءىزىن شالىپ...
1 – ءبولىم
ساق پاتشايىمى - تۇمار حانىم (توميريس).
تاريحي دەرەك: ساقتار ( ساقالار ) - ب. ز. ب. 1 - مىڭ جىلدىعىندا ورتا ازيا مەن قازاقستان اۋماعىن مەكەن ەتكەن ەجەلگى تايپا.
تۇمار ( توميريس ) : ( ج .ج .س. د. 570-520 ) - كۇنگەي تۇركى، ساق حالىقتارىنىڭ بايىرعى زاماندا ەل بيلەگەن ايەل پاتشالارى نىڭ ءبىرى، ماسساگەت حالقىنىڭ بايىرعى زاماندا ەل بيلەگەن اتاقتى حانىشايىمى. سەبەبى گرەك جازبالارىندا ونىڭ ەلىن "ماسساگەت" دەپ اتايدى. تۇمار حانىشا ەسىمىنىڭ تاريحقا ەنىپ الەمگە تانىلۋى- احەمەن اۋلەتىنەن شىققان، "ءتورت قۇبىلانىڭ تۇتاس بيلەۋشىسى " اتانعان پارسىنىڭ ايگىلى پاتشاسى كيردىڭ (ج. ج. س د. 558 - 530.) ورتا ازياعا باسقىنشىلىق جورىق پەن كەلگەن "جەڭىلۋدى بىلمەيدى" دەپ دارىپتەگەن اسكەرىن اراقىس ( قازىرعى سىر ءداريا) جاعاسىندا اشىق شايقاستا تاس-تالقانىن شىعارىپ جەڭىۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى.
كوتەرسەڭدە ادىلەت تۋىن ۇستەم،
كىم بار بۇگىن ولمەستىڭ سۋىن ىشكەن.
ون سەگىز مىڭ عالامدى جاراتىپتى،
قۇدىرەتتى ءبىر اللا ۇلى كۇشپەن.
بەرسە ءتاڭىر اقىنعا شىن دارىنىن،
جازىپ جىردى، ءان قىلىپ شىرقار ۇلىڭ.
اللا ۇلى تەك عانا بار عالامدى،
قاۋىزىنا سىيعىزعان ءبىر تارىنىڭ.
دانىشپانبىز دەي المان دانا ءبىزدى،
تۇسىنەرسىڭ بولسا ەگەر ساناڭ ىزگى.
جاراتىپتى جان بەرىپ توپىراقتان،
ادام اتا العاشقى بابامىزدى.
بۇلدىرسەدە قىزىل ءتىل، داۋ ارانى،
ءبىزدى قايتىپ اعايىن جاۋ الادى.
قىيقىمەتتى اللانىڭ اتامىزدىڭ،
قابىرعاسىنان جاراتقان حاۋا انانى.
سودان ۇرپاق تاراعان عاسىر اۋناپ،
پەندەلىكتەن سالسادا باسىن اۋلاق.
نەشە تولىپ، دۇنيە نەشە سولىپ،
ءوڭ بەرىپتى قايتادان جاسىل اۋماق.
قانشا ميلليون بىلمەيمىز جىل وتكەنىن،
توقتاتسادا سان الىپ جۇرەك دەمىن.
جالعاپ ءداستۇر بابادان كەيىنگى ۇرپاق،
جۇرگىزبەدى دەيسىڭ اۋ كىم وكتەمىن.
ساق، عۇن، ءۇيسىن، تۇركى بوپ قاڭلىمەنەن،
جەكپە جەكتە شەگىنىپ قالدى كىمنەن.
تۇلپارمەنەن اتويلاپ اتتان سالىپ،
جاۋدىڭ شەبىن ويران عىپ سالدىڭ بىردەن.
بۇل زاماننان بۇرىنعى مىڭ جىلدىقتا،
تالاي تايپا ءوتىپتى قۇلشىنىپتا.
ساقتان قالعان دەرەكتەر تاريحتى،
توعىستىرار اكەلىپ كىل شىندىققا.
كەنجە قالماي تۋىلىپ ءسال ومىردەن،
كەلگەن باقىت بۇل قولعا ارەڭ بىردەن.
ۇلكەن ۇلى ءىس قايتادان باس قوستىرىپ،
تۇركى بولدىق ساناسىپ الەم بىلگەن.
اقىن جازسا جۇرەكتەن شىعار جالىن،
كەيىنگى ۇرپاق سودان تەك ۇعار ءبارىن.
ساق تايپاسىن قاراتىپ ءبىر وزىنە،
پاتشا بولىپ اتاندى تۇمار حانىم.
دارىنى بار بويىندا ءتوزىمدى اقىل،
ەلمەن جۇرتى الاتىن ءسوزىن ماقۇل.
سول داۋىردە ايەلدەن بيلىك قۇرعان،
حانشايىم ەدى جاۋ جۇرەك ءوزى باتىر .
ايەل پاتشا بولسادا، تۇڭعىش حانىم،
قارسى كەلگەن قالتىرماي ءبىر دۇشپانىن.
ورتا ازيا، پاكىستان، قازاقستان،
سولتۇستىگىن بيلەپتى ءۇندىستاننىڭ.
كەيدە سوعىس بەرسەدە ەر باعاسىن،
قالىڭ ەلدىڭ قوستىرماي جەڭ-جاعاسىن.
كير باستاعان قالىڭ قول پارسى اسكەرى،
جاۋلاپ كىردى ساقتىڭ ءبىر كەڭ دالاسىن.
كوسەم ەدى حانىشايىم كەرىم ءمۇسىن،
بويعا جيناپ ادىلەت سەنىم كۇشىن.
ءولىپ كەتسەم دەپ بۇگىن جاۋعا اتاندى،
جانىم پيدا تەك مەنىڭ ەلىم ءۇشىن.
جاۋىن جەڭبەس بىلگەن سوڭ جۋىردا انىق،
قىنابىنان قىلىشىن سۋىردى الىپ.
وتكەل بەرمەس تولقىنى جاعانى ۇرىپ،
سىر داريا جاتاتىن بۋىرقانىپ.
كەلدى داريا جاۋ قولى جاعاسىنا،
سەن كىمسىڭ دەپ دۇشپانىڭ قاراسىن با؟
قانعا تويماس پارسىنىڭ كير پاتشاسى،
ولدا اسكەردىڭ بار ەدى اراسىندا.
توميريس دەپ ەستىگەن اتىن ءبىلىپ،
كورمەسەدە بەتپە-بەت جاقىن تۇرىپ.
جارلىق شاشتى ەلىنە حانشايىمدى،
ەگەر جەڭسەم الام دەپ قاتىن قىلىپ.
جەڭەمىن دەپ كۇشىنە سەنگەن باتىر،
الا قويماس كەڭەسىپ ەلدەن اقىل.
تويىمسىزدىق اسقىنعان جۇرەك باردا،
سان مىڭ قولمەن سامسىعان كەلە جاتىر.
قالىڭ اسكەر ساپ تۇزەپ دابىل قاعىپ،
بوگەۋ بەرمەس وزەندەي اعىلدى انىق.
كەلدى سىردىڭ بەرگى جاق جاعاسىنا،
جاۋ كورىندى ار جاقتان ساعىمدالىپ.
وتكەل بەرمەس ءداريا جاتقان اعىپ،
جاۋ ىرگەدە دەگەندەي ساقتان حالىق.
ايلامەنەن بەر جاققا وتكىزىپ اپ،
پارسى اسكەرىن جويماقشى اتتان سالىپ.
ەكى جاقتا شەپ جايدى قوسىن تىگىپ،
شىعا ما دەپ كىم ءبىلسىن توسىن قىلىق.
دەدى حانىم ولىسپەي بەرىسپەيمىز،
بۇل شايقاستا ەل-جۇرتىم وسىنى ۇق.
باتىر ەلمىز جارالعان دارا قۇزدان،
قارا مىسىق وتپەگەن ارامىزدان.
قالسىن ساسىپ كومۋسىز جاۋ سۇيەگى،
وسى بايتاق شىعا الماي دالامىزدان.
تۇستە اۋىپ، كۇن قيىپ بەسىن ءوتتى،
باتىرلار تۇر ساپ دۇزەپ ەسىل تەكتى.
قارا قورىم سان جەتپەس جاۋ اسكەرى،
ءداريانى بەرى قاراي كەسىسىپ ءوتتى.
سىردىڭ ىستىق مي قايناپ تاقىر بەلى،
كۇڭىرەنىپ ۇرەي دەن جاتىر ەلى.
ءتوميريستىڭ ءبىر ۇلى سپارگاپيس،
جاس بولسادا جاۋ جۇرەك باتىر ەدى.
داريانى جاۋ ءوتتى كەشىپ تۇرىپ،
تاعدىر جازعان سوعىستى نەسىپ قىلىپ.
كير پاتشاسى جاعاعا از اسكەرىن،
تاستاپ كەتتى ولىمگە بەسىك قىلىپ.
جاساساڭدا جارق ەتكەن ايدان ءمۇسىن،
جاۋدىڭ قۇرعان بىلمەسسىڭ مايدان ءىشىن.
ايلامەنەن جاساعان توزاق وتىن،
سپارگاپيس شىنىمەن قايدان ءبىلسىن.
كۇن ەڭكەيىپ بارادى بەسىن اۋىپ،
ۇياسىنا كۇن كىرەر كەشىن تاۋىپ.
سپارگاپيس العى شەپ جاۋعا اتاندى،
ماعان جۇرتىم قىلاسىڭ نەسىن ءقاۋىپ.
- دەدى باتىر ەندى ەلىم الاڭداما،
بۇگىنگى ءبىر جەڭىس ءتان ماعان عانا.
اماناتقا تاستايمىن ەل-جۇرتىمدى،
اتامەكەن، تۋعان جەر ساعان دالا.
جاۋعا اتاندى باتىرلار ءتۇن جاستانا،
پەندە بىلمەس بولارىن كىم ماسقارا.
قايران جەرىم، قايران ەل دەپ اتتانعان،
ءدال وزىڭدەي جاۋ جۇرەك تۋماس بالا.
بىلمەسەدە عاجايىپ سىرىڭدى اسپان،
شوق جۇلدىزدار جامىراپ جىمىڭداسقان.
مەڭىرەۋ ءتۇن مەلشيسە، ۇرەي بيلەپ،
ءتۇز اڭدارى ءۇرپيىپ قىرىن قاشقان.
ءار جەردەن جاۋ، وت جاققان جارىق قىلىپ،
كىم ەكەنىن بىلەسىڭ تانىپ تۇرىپ.
ساداقپەنەن بىلدىرپەي اتتى جەبە،
قاستارىنا جاقىنداپ بارىپ تۇرىپ.
قىلىشتارىن سۋىرىپ قىنابىنان،
اتتاپ ءوتتى تۇلپارمەن ۇرا-قۇمنان.
قورشاپ تۇرىپ مەرت قىلدى جاۋ اسكەرىن،
ءبىرىن ءتىرى شىعارماي تۇراعىنان.
اششى داۋىس، ۇلار-شۋ، ايعاي-اتتان،
ەستىلەدى زارلى ۇندەر مايدان جاتقان.
كىرگەن كەزدە ۇرانداپ اتتى جاساق،
بىلمەي قالدى كەلگەنىن قاي تاراپتان.
جاۋدى قورشاپ تالقانداپ بۇزىپ كىردى،
ارتقا تاستاپ بالعىن شاق قىزىق كۇندى.
كەلەر قولدىڭ كومەككە جولىن كەسىپ،
دۇشپانداردىڭ جەلكەسىن ءۇزىپ تىندى.
قۋانىشتان قۇلپىرىپ جەلدەي ەسىپ،
قولپاشتاعان ءبىر-بىرىن ەگەي دەسىپ.
قالجىراعان ۇرىستان ابدەن شارشاپ،
ۇيىقتاپ كەتكەن قالىڭ قول مەرەيى ءوسىپ.
جاۋ اسكەرى بىلدىرمەي تۇندە قورشاپ،
العان ەكەن شىقپاستاي بىردەن تور ساپ.
سپارگاپيس جاساققا ءامىر بەردى،
وتەيىك دەپ شەپ بۇزىپ، بىرگە جول ساپ.
قولدا سەمسەر اتويلاپ ۇمتىلدى العا،
جولىمدى تەك وڭدا دەپ بۇل ءتۇن اللا.
ءتۇسىپ جاتتى دومالاپ جەرگە باستار،
جەتە مە ەندى دەمىمىز ءبىر كۇن تاڭعا.
كۇن كورىنىپ اتتى تاڭ بەلگى بەرىپ،
ءوز كۇشىنە باتىرلار كەلدى سەنىپ.
شىعالماسىن ءبىلدى ءبىر بۇل توزاقتان،
جاۋدىڭ شەبىن قورشاعان كوزى كورىپ.
سارى ۋايىم سالمايىن ساناعا دەپ،
سالەم ايتسام ەستي مە، اناما تەك.
ال كەگىمدى جاۋىڭنان قىرشىن كەتتىم،
الدى-ارتىڭا ەندى انا قاراما تەك.
سالەم ايتتىم قۇستاردىڭ قاناتىنان،
بالاڭ ەدىم وزىڭنەن دارا تۋعان.
جانىم قۇربان قارا ورمان ەلىم ءۇشىن،
قارا لاعىڭ بولايىن ار اتىنان.
شىعا المادى بۇزىپ ءبىر، ءتۇستى تورعا،
امالى جوق تەڭ كەلەر كۇشتى قولعا.
قىرىلدى اسكەر قان كەشىپ ەكى جاقتان،
سپارگاپيس سوڭىندا ءتۇستى قولعا.
شەشتى قولىن اكەلىپ حان الدىنا،
دەدى ماعان باسىڭدى ءىي جان بارىندا.
قىلشا موينىم، تالشا دەپ ەلىم ءۇشىن،
باسىم مىنە، ال ەندى الدارىڭدا.
- دەدى دە تۇردى حانعا قىرىن بارىپ،
قايتىپ ەستەن شىعارار مۇنى حالىق.
كەڭىردەگىن ءوزىنىڭ ءبىراق وردى،
جاۋ قىلىشىن قولىنان جۇلىپ الىپ.
سەلك ەتتى حان، كوزىمەن مۇنى كورىپ،
نە دەگەن دەپ ءداتى مەن سىرى بەرىك.
ەل اۋزىندا جىرلانعان باتىرلاردىڭ،
تاريح تا قالدى تەك ءبىرى بولىپ.
ىستەر ءار كەز ىستەيتىن ءىسىن تانىپ،
دارىنى مول بىلەتىن كۇشىن حالىق.
بۇل مايداندا مەرت بولدى جاۋ قولىننان،
قورشاۋىنا دۇشپانىڭ ءتۇسىپ قالىپ.
قالعانىما دۇنيە-اي ەلدەن كوڭىل،
قىسقا بىزگە بولسادا بەرگەن ءومىر.
كۇڭىرەنىپ حانىشايىم جىلاپ كەتتى،
ەستىگەندە ۇلىنىڭ ولگەنىن ءبىر.
ءوز ەتىڭە قۋىرسام مايىڭدى الىپ،
سەيىلەرمە مەندەگى ۋايىم حالىق.
تويدىرام دەپ دۇشپاندى ءوز قانىنا،
اتقا قوندى حانىشايىم دايىندالىپ.
تىمىرسىق كۇن تۇرسادا جالىن شاشىپ،
جاۋدى وتكىزدى بەرى اتەي التىن اشىپ.
قۇرىپ جوسپار قورشاۋعا اپ ايلامەنەن،
ساق اسكەرى جان-جاقتان قالدى باسىپ.
قۇلىن-تايلار ايرىلىپ ەنەسىنەن،
بولدى شايقاس قالمايتىن ەل ەسىنەن.
قويداي دۇشپان قىرىلىپ مەرت بوپ جاتىر،
اتقان ساقتىڭ جاڭبىرداي جەبەسىنەن.
قايدا قالدى باياعى سەنىم، كوڭىل،
شورت سىنبايتىن شىتىناپ ءتوزىمدى ءومىر.
سۋدان شىققان تىشقانداي سۇمرەيدى،
ىرىق بەرمەي كەلگەن جاۋ كەزىندە ءبىر.
قىرعىن سوعىس، ۇلار-شۋ، قىزىل-مايدان،
اتوي سالىپ جاۋ شەبىن بۇزۋدى ويلان.
سۇر جەبە بوپ اتىلعان اجال وعى،
بىلمەيسىڭ سەن تيەرىن ءتۇزۋ قايدان.
قۇرسادا ءبىر جوسپارىن ءوز الدىنا،
نە بولارىن جاۋ بۇگىن سەزە الدى ما؟
كير پاتشانى قورقىنىش الدى بيلەپ،
ولىم-ۇرەي ەلەستەپ كوز الدىنا.
قىزىل-مايدان قان كەشىپ تولارساقتان،
بۇزىپ قامال باتىرلار وزا شاپقان.
قىلىش سەرمەپ، نايزا ساپ قىردى جاۋدى،
بەس قارۋىن سۋىرىپ قورامساقتان.
قامال بولماس الىنباس انىق بەرىك،
ەگەر تۇرسا وزىنە حالىق سەنىپ.
كير پاتشانىڭ باتىرلار باسىن كەستى،
ءحانىشايىمنىڭ الدىنا الىپ كەلىپ.
قاپ جاساتىپ وگىزدىڭ تەرىسىنەن،
ءىشىن قانعا تولتىردى كەلىسىممەن.
باسىن سالدى دۇشپاننىڭ ەل الدىندا،
ءوز قانىنا تويسىن تەك دەپ ىشىنەن.
اڭگىمەلەپ ايتساڭ دا قاي بالاعا،
بۇل انشەيىن سوعىس دەپ ءجاي قاراما.
ەكى ءجۇز مىڭ قىرىلعان جاۋ اسكەرى،
قالدى جەم بوپ يت-قۇسقا اي دالادا.
ءوز حالقىمەن بولماستان جەرگە ماسىل،
بايلىعىم جوق دەپ مەنىڭ ەلدەن اسىل.
ۇرپاق جالعاپ بيلەدى داۋىرىندە،
حاندىق قۇرىپ "ساق" بولىپ نەشە عاسىر.
قۋات الىپ ومىردەن، كۇن كوزىنەن،
تۇردىڭ سەرتتە تانبايتىن ءبىر سوزىڭنەن.
سۇيىنىشپەن قارايمىن ەرلىگىڭە،
بولماسامدا سول كەزدە بىرگە وزىڭمەن.
ۇرپاعىڭنىڭ دەمەيمىن جايىن قارا،
جاباعى جال مىنسەدە تايىن بالا.
تۇلپارمەنەن تۋ ۇستاپ شاپقان سەنىڭ،
قالدى بىزگە مۇرا بوپ سايىن دالا.
شارشاپ تۇسپەي شالدىعىپ ارىپ اتتان،
جاۋ الدىندا قوياتىن ارىن ماقتان.
ساق، عۇن، قاڭلى سەن ەدىڭ تۇركى بولىپ،
ەۆرازيا قۇرلىعىن الىپ جاتقان.
ارىلماعان بولسا دا باستان ازاپ،
نەتكەن بابا ەرلىگىڭ اسقان عاجاپ.
شەجىرەڭدى پاراقتاپ مەن وتىرمىن،
بۇل تاريح جازىلعان تاسقا قاشاپ!
ەكىنشى ءبولىم
عۇن تايپاسىنىڭ كوسەمى - مودە قاعان
تاريحي دەرەك - عۇندار - كوشپەلى حالىق، عۇندار تاڭىرشىلدىك ءدىندى ۇستانىپ، تۇركى جازۋىن پايدالانعان. سويلەۋ تىلىدە تۇركى ءتىلى بولعان. شىعىستا مودە قاعان (ج.ج.س.د.228-174) "شىعىس قۋ" تايپالارىن باعىندىرعان، ال ونىڭ قۇرامىنا، شامامەن العاندا، كەرۋلەن جانە ونون القاپتارىندا مەكەندەگەن ءسانبي جانە ۇقۋان تايپالارى كىرگەن. مودە باتىستا يۋەدي (يۋەچجي) تايپالارىنا قارسى جورىقتار جاساعان. بۇل كەزدە قازىرعى كورەيادان تيبەتكە جانە شىعىس تۇركىستان نان حۋانحەنىڭ ورتا اعىسىنا دەيىن سوزىلىپ جاتقان اۋماق عۇندار دىڭ قول استىنا كىرگەن.
عاسىرلاردىڭ سىر شەرتىپ قاتارىنان،
تاريح كۋا جازىلىپ حاتقا الىنعان.
كەشەگى تەك بابالار وتكەن كۇنىڭ،
شەجىرە بوپ ال بۇگىن اقتارىلعان.
قالعان بىزگە بابادان دالا-مۇرام،
كەلەشەككە وي تاستار سانالى ۇلان.
ەستىلەدى ءدۇبىرى تۇلپارلاردىڭ،
دومبىرانىڭ شەرتىلسە شاناعىنان.
پاي، پاي، شىركىن، دومبىرا توپ ىشىننەن،
كۇمبىرلەسە قوسىلىپ قوبىزىمەن.
بەبەۋلەگەن توگىلىپ كۇي بوپ دالام،
تاريحپەن كەشەگى توعىسىپ ەڭ.
كۋاسى بوپ وتكەنىڭ، كەشەگىنىڭ،
بابام كەلگەن جىبەرمەي ەسە-تىنىم.
الدىدا تۇر باتىرى عۇن ەلىنىڭ،
اتتيلا مەن مودەدەي دەسە كىمىڭ؟
جىلجىپ عاسىر، جىل اۋناپ وتكەن ءومىر،
عاجاپ عۇمىر تالاي جان شەككەن نە ءبىر.
تاريحقا تاس باۋىر حاندار كەلىپ،
ءبىرىن-بىرى جوعالتقان نەتكەن جەمىر.
لەگى اعىلدى عۇندار دىڭ شىعىستان كىل،
جازعىتۇرىم جاۋعانداي ىرىس جاڭبىر.
قامال بولدى الىنباس دۇشپاندارعا،
تاۋ دەنەلى قۇيىلعان قۇرىشتان ءبىر.
اتوي سالدى ارعىماق، تۇلپار ءمىنىپ،
ۋاقىت ءوتىپ اقسادا جىلدار جىلىپ.
تالاي جەردى قاراتىپ ءبىر وزىنە،
ايداپ شىقتى جاۋلارىن عۇندار ءتۇرىپ.
ەلدىڭ مودە كوتەرىپ شاڭىراعىن،
"ءتاڭىر قۇتتى" دەپ جۇرگىزدى ءامىر-تاعىن.
قورتىپ تەمىر بولاتتان قارۋ جاساپ،
اشقان ەدى عۇندارىڭ ءتاڭىر باعىن.
جيىرما ءتورت رۋ قاراپ جارلىعىنا،
قىسقان دۇنيە قاراماي تارلىعىنا.
ادىلدىك پەن حالقىنا بيىك ايتتى،
قاراشا، بەك دەمەستەن بارلىعىنا.
امان بولسا قان، تەرمەن كەلگەن مەكەن،
الا اۋىزدىق شىقپايدى ەلدەن بوتەن.
دەپ اكەسى ازۋلى كورشى ەلىنە،
كەپىلدىككە مودەنى بەرگەن ەكەن.
جىلدار بويى كەپىل مەن سوندا تۇرىپ،
قارسى كەلگەن دۇشپاندى جولدان جۇلىپ.
ونەر-بىلىم ۇيرەنىپ جەتىستىك پەن،
كەيىن كەلە اتاندى تولعامدى ۇلىق.
اڭدىعان جاۋ تۇرسادا كەكتى باسىپ،
ءجونىن تاۋىپ كەپىلدەن كەتتى قاشىپ.
تەرەڭ شاتقال، بيىك تاۋ، بىتىك ورمان،
قۋ مەديان دالانى ءوتتى باسىپ.
يەن جەردى مەكەندەپ جان باسپاعان،
قارۋ جاساپ ەل بىلمەس الداسپاننان.
جىلدار بويى قول جىيىپ، اسكەر قۇردى،
ومىرگە ءبىر باسقانداي العاش قادام.
شىقپاسىن دەپ شيكى وكپە ماسىل ەلدەن،
باتىر كىلەڭ جىگىتتەر قاسىنا ەرگەن.
تۇلپار ءمىنىپ شاپقاندا كورىنەدى،
قۇيىنداتقان داۋىلداي جاسىل بەلدەن.
ەر ءمۇسىندى قاراساڭ تۇلعاسىنا،
قويا المايسىڭ ءبىر كەمدىك سىن باسىنا.
جيناپ اسكەر، قالىڭ قول مودە باتىر،
بىرلىك دەيتىن توپتادى تۋ استىنا.
اكەسىنىڭ بيلەگەن الىپ تاعىن،
ءتاڭىر اشتى مودەنىڭ انىق باعىن.
ادىلەتپەن باسقارىپ ەلمەن جۇرتىن،
قاعان بولدى ويلاعان حالىق قامىن.
وتكەن تاريح جازسادا كەسىپ كۇندى،
بەرىلگەن ب ا ق ماڭدايعا نەسىپ قىلدى.
تاققا وتىرعان مودەنى كورشى ەلدەرى،
كوز الارتقان دۇشپاندار ەستىپ ءبىلدى.
بيلىك ايتقان جاڭادان حاندىق قۇرىپ،
جاقتادى ەلى، مودەنى بارلىق ۇلىق.
ەلشىلەرىن جىبەردى دۇشپاندارى،
نە دەيدى ەكەن دەگەندەي اڭدىپ تۇرىپ.
مودە حاننىڭ تۇلپارى ءدۇل-دۇل ەدى،
ويلاندىرىپ تاستايتىن كىم-كىمدەردى.
جەز قاناتتى، جەل جۇيرىك، قۇستاي ۇشار،
ساعىم بولىپ شاپقاندا كۇن-تۇندەرى.
بولات تۇياق، تاۋەت باس مارال ماڭداي،
قاراعان جال جىبەكپەن تارالعانداي.
ومىراۋلى،شوقتىقتى، الدى بيىك،
پەرى ويناقتان جانىۋار جارالعانداي.
- پانا تۇتار ەرتەڭ اق عۇندار كىمدى؟
قۇلعىپ الما دەسەڭ ءبىر ۇلدارىمدى.
دەدى ەلشىلەر سۇراتتى ءبىزدىڭ پاتشا،
ءسىزدىڭ مىنگەن بەرسىن دەپ تۇلپارىڭدى.
مودە قاعان ويلاعان ەل ەرتەڭىن،
ءبارىن پارلاپ ءتۇسىندى كەلەر دەمىن.
قالاعانى بولسا ەگەر وسى تۇلپار،
سىيعا تارتار سىيىم بۇل بەرەر مەنىڭ.
ال تۇلپاردى دەدى دە جايراڭ قاعىپ،
الىپ شىقتى جەتەكتەپ مايدانعا الىپ.
ۋازىرلەر نە دەرىن بىلمەي حانعا،
تۇرىپ قالدى داۋ ايتپاي قايران قالىپ.
جىل اۋىسىپ، اي ءوتتى، كۇن ارتىنان،
قۇبىلىس كوپ ومىردە سىرعا تۇنعان.
ويلايدى تەك قانداي حان ءوزىنىڭ ءبىر،
قالمايىن دەپ ايرىلىپ مۇراتتىمنان.
تاعى كەلدى كورشى ەلدىڭ ەلشىلەرى،
ەل دەپ عۇندى تەڭ تۇرار مەنسىنبەدى.
اسقان سۇلۋ حانىمىن ءسىزدىڭ ەلدىڭ،
سىيعا وزىنە حانىمىز بەرسىن دەدى.
ءوزى سۇلۋ جان ەدى، ءارى اقىلدى،
الىس دەمەي تارتاتىن بار جاقىندى.
حانعا سۇيەۋ اقىلشى حانىم ەدى،
كەسىپ ايتار اقيقات، قارا قىلدى.
حانىم ايتتى تاقسىر-اۋ، مودە باتىر،
اينالاڭ جاۋ قورشاعان كەلە جاتىر.
جەرىڭ امان بولسا ەگەر ەلىڭ ءۇشىن،
مەن قۇرباندىق دەپ حانعا بەرەدى اقىل.
نە دەگەن دەپ ۋازىرلەر باسىنعاندىق،
قورشاپ ءبارى قاعاندى قاسىنا الىپ.
جىبەرەيىك حانىنا ەلشىلەردىڭ،
قانمەن جۋىپ بۇگىن ءبىز باسىن الىپ.
شۋلاپ كەتى دەپ ءبارى توسىننان ءبىر،
قاعان مەنەن حانىمعا قوسىپ اقىل.
بۇل بەكىمىن حانىمنىڭ تۇسىنىڭدەر،
جاۋ بولمايت دەپ كىم ايتار دوسىڭ اقىر.
ايتتى مودە بيلىگىن تاقتا تۇرىپ،
كەيىن شىرعا جاسارمىز قاقپان قۇرىپ.
قالاعانىن بەرەيىك بۇگىن ەندى،
دەپ حانىمىن جىبەردى اتتاندىرىپ.
جارقىراعان اسپاننان ايىمدى الىپ،
كەتسەدە ەلگە ال بۇگىن ۋايىم سالىپ.
اسكەر جيناپ مودە حان سايلاۋتتى،
ەندى ۇرىسقا كىرىسبەك دايىندالىپ.
دەگەن بابام ازامات، ەر جاسىما،
سەندەر بارسىڭ جاقسىلار كەل قاسىما.
ۇلانعايىر دالانى قورعايسىڭدار،
زۇلمات كۇندەر تۇسسە ەگەر ەل باسىنا.
اسكەرىنە دەدى حان ارتىپ سەنىم ،
ءوز جانىنان قوياتىن ارتىق ەلىن.
كۇندەر ءوتتى، جىل اۋناپ، پارلاپ كوردى،
بار ەكەن لەپ دۇنيە-اي ارتىق-كەمىڭ.
تاعى كەلدى ەلشىلەر سەنىم ارتقان،
كۇشتىلىكپەن قوياتىن تەگىن ماقتان.
بىزگە بەرسىن حانىمىز دەپ سۇراتتى،
ۇلانعايىر جان باسپاي جەرىن جاتقان.
ءسوز باستادى مودە حان ءسال كىدىرىپ،
جالپاق ەلگە جاتقانداي اردى ۇقتىرىپ.
ەلشىلەردىڭ باسىن ال دەدى اسكەرگە،
ۋازىرلەردىڭ الدىندا جارلىق قىلىپ.
جيىپ بارلىق اسكەرىن سىعايلانعان،
دەدى قورلىق شىدايما مۇندايعا ادام.
بۇل مەكەننىڭ ءبىر ءتۇيىر تاسى قىمبات،
بەرگەن مۇرا بابامنان - قۇداي ماعان.
جۇرەگىندە ىزا-كەك تاسىپ تۇندى،
تەز جورىققا دەپ قولىن اسىقتىردى.
بەيبىت جاتقان جاۋ ەلىن ءبىراق تۇندە،
جان-جاعىنان قورشاپ اپ باسىپ كىردى.
نە قىلارىن بىلمەي جاۋ قالدى ساسىپ،
قۇلاتا الماس شىرداق سۋ جاردىڭ تاسىپ.
ىرىق بەرمەي كەلگەن ءبىر كەزىندەگى،
دۇشپانداردىڭ تاستادى ارنىن باسىپ.
قارايسا دا كەك پەنەن قانىڭ ماعان،
ساداعاسى حالقىمنىڭ مالىم ساعان.
تىزەرلەدى پاتشاسى دۇشپانداردىڭ،
مودە حانعا قالتىر دەپ، «جانىمدى امان».
ەر ەكەنىن عۇندارىڭ تانىپ بولەك،
وتكەن كۇننەن بۇرىنعى الىپ دەرەك.
حانشاسىن ۇزاتتى مودە حانعا،
تۇرماقشى بوپ جىل سايىن سالىق تولەپ.
وتسە دە ءومىر، ۋاقىت ساعىم قۋىپ،
قونعان باسقا كىم بەرەر باعىن جىرىپ.
حاندىق قۇرعان كورشىلەس تايپالاردى،
عۇندار جاتتى وزىنە باعىندىرىپ.
سالىستىرىپ ءوزىن تەك جات كۇشىمەن،
ويناتقان دا قارۋىن ات ۇستىنەن.
تۇلپارلاردىڭ تۇياعى دۇبىرلەتكەن،
سولقىلداتتى شىعىستى، باتىسىمەن.
جازعان عاسىر تاريح جەتى ۇنىمەن،
دەمە ەندى قايتارام كەكتى كىمنەن.
ماي عوعاشا دۇشپاندار جاپىرىلدى،
بوگەۋ بەرمەس عۇندارىڭ ەكپىنىنەن.
سودان قالعان بىزگە قۇت مىناۋ دالام،
قويا بەرمە قارعام-اۋ، سۇراۋ ماعان.
تاريحتىڭ پاراعىن اشساڭ بۇگىن،
جازىپ كەتكەن بارلىعىن جىراۋ بابام!!!
ءۇشىنشى ءبولىم
ەدىل قاعان ( اتتيلا)
تاريحي دەرەك - باتىس عۇن يمپەرياسىنىڭ نەگىزى العاش ب.ز. II عاسىرىندا باتىس قازاقستان جەرىندە، كاسپيي تەڭىزى جاعالاۋىندا قالاندى. عۇندار سول وڭىردەن وزدەرىنىڭ پاتشاسى ۆالامير (ءبالاامىر) باستاۋىمەن باتىسقا اتتانىپ، IV عاسىردىڭ 70-جىلدارى دنەسترگە دەيىنگى جەردى جاۋلاپ الدى. ولاردان ءبىرىنشى بولىپ جەڭىلگەندەر ازوۆ تەڭىزى ءوڭىرىن مەكەندەگەن الاندار بولاتىن (ق. عۇنداردىڭ الانداردى تالقانداۋى). كەرچ بۇعازى مەن قىرىمداعى بوسپور پاتشالىعى دا عۇنداردىڭ سوققىسىنان قۇلادى.
ەدىل قاعان (اتتيلا) (400-453 ج. ج.) باتىس عۇن تايپالار وداعىنىڭ اتى اڭىزعا اينالعان كوسەمى. رەيننەن قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىگىنە دەيىن ۆارۆار تايپالارىنا ءوز بيلىگىن جۇرگىزگەن، ادامزات تاريحىندا وزىندىك ورىنى بار تاريحي تۇلعا.
اتتيلا ريمگە (ەۋروپا) عا جورىقتار ارقىلى ونداعى قۇلدىق ءداۋىردى جويىپ ادامزات بالاسىن قۇلدىقتان قۇتقارعان. ءوز داۋىرىندە "ءتاڭىردىڭ قامشىسى"، "قۇدايدىڭ قاھارى" دەپتە اتالعان جاۋ جۇرەك باتىر.
ەدىل گەرمان تايپالارىن باعىندىرعان كەزدە بۋرۋنديا حانشايىمدى يلديوناعا ( حيلديكاعا) عاشىق بولىپ قالىپ 453 جىلى ەلىندە ۇلكەن توي جاساپ، وسى حانشايىمعا ۇيلەنەدى. ءبىراق العاشقى نەكە ءتۇنى بەلگىسىز جاعدايدا كەنەتتەن قايتىس بولادى.
كەلسەدە اقىن عاسىرلار جىرلاپ سەنى،
قاباعىندا قاتۋلى مۇڭ بار ەدى.
اتتىڭ باسىن تىرەدى كاسپييگە كەپ،
بوگەۋ بەرمەس تولقىنداي عۇندار لەگى.
ءار ۋاقىتتا كەلتىرمەي سەنىمگە شەك،
بولاشاقتىق كورسەتىپ ەلىنە ەسەپ.
العاش قۇردى باتىس عۇن ينپەرياسىن،
باتىس قازاق ەلىنىڭ جەرىنە كەپ.
دانالىقپەن شەشىپ تەك دالا داۋىن،
بيىك ۇستاپ كوتەرگەن ار الاۋىن.
اسكەرمەنەن شەپ جايىپ نەشە تۇمەن،
مەكەن ەتتى كاسىبيدىڭ جاعالاۋىن.
ۆالاميردەي پاتشانىڭ امىرىمەن،
قولداپ قۇداي، جەبەدى ءتاڭىر بىردەن.
اتى قالدى بۇگىنگى تاريحتا،
جولداس بولعان دۇنيە ماڭگى كىممەن؟
جاتىر ازوۆ دەڭىزى كىكىپ اعىپ،
وسىنداي دا ەر قالار ءبىر سىنالىپ.
الاڭداردى عۇندار كەپ جايپاپ ءوتتى،
جايعان شەبىن تالقانداپ ءبىر تۇندە الىپ.
ىرگەڭدە جاۋ دەمەستەن جوق دۇشىمان،
قارسى اتىلىپ وتسەدە وق تۇسىننان.
قىرىمداعى ۇلى بوسپور پاتشالىعى،
تەك عۇندارىڭ قۇلادى سوققىسى نان.
ءوز تۇسىندا بوسپور دا كۇشتى ەل ەدى،
ەل ءۇشىن ءبىر ىستەگەن ءىس كەلەلى.
كەلىپ مىنە بەتپە-بەت عۇندار مەنەن،
العاش رەت سوعىسقا تۇسكەن ەدى.
باتىر ەلدى كىم سەنەر دەسە ماسىل،
قايتىپ كەلمەس قولدا جوق كەشەگى اسىل.
امىرىنە قاراتىپ ەۋروپانى،
جاۋلاپ جاتتى عۇندار كەپ نەشە عاسىر.
اتتيلاداي ەر جۇرەك بار باتىرى،
بارلىق باتىس تۇسىنگەن پارلاپ مۇنى.
قاسىنا ەرگەن قالىڭ قول كىلەڭ ساڭلاق،
ءبارى تۇگەل قاراساڭ اردا اقىلى.
بىزبەن عۇندار، تۇركىلەر قاتىستى ما؟
قارسى كەلگەن جاۋ مەنەن اتىس قىلا.
باعىندىردى ءريمدى ، ەۋروپانى،
ءبىر وزىنە قاراتىپ باتىستىدا.
اتقا قونىپ اتتيلا جارعىسى مەن،
جاۋعا اتاندى باتىرلار بار كۇشىمەن.
قۇتىلدىرىپ قۇلدىقتان ەۋروپانى،
الىپ ەدىڭ حالقىڭنىڭ العىسىن سەن.
اتتيلا تۇر تۋ ۇستاپ اتتان سالىپ،
ەرلىگىنە ءسۇيىنىپ جاتقان حالىق.
باتىس ەلىن قاراتىپ ءبىر وزىنە،
پاتشاسىندا تۇسىرگەن تاقتان الىپ.
بۇرىنعى وتكەن قارايلاپ تەك كۇنىنە،
قۇلدىق عۇمىر ەل كورگەن كەتتى مىنە.
جەڭىلگەن جاۋ قان ساسىپ باعىندى ءوزى،
اتتيلا نىڭ شىداماي ەكپىنىنە.
كەسكىلەسكەن قان كەشىپ، مايدان جالىن،
كىم تۇزەتەر ەلىنىڭ تايعان باعىن.
تاۋ توبە بوپ ۇيىلگەن ولىكتەردى،
كوزبەن كورمەي تۇسىنەر قايدان ءبارىن.
اقجال تۇلپار استىندا كىسىنەگەن،
مىقتىلىقتى دالەلدەپ ىسىمەنەن.
جاۋدىڭ شەبىن تالقاندار جالعىز بارىپ،
سەنگەن باتىر ءوزىنىڭ كۇشىنە ەرەن.
سوم دەنەلى قارىمدى ارشىن بىلەك،
ەندى وزىڭدەي جوقتار جەر ارىسىن تەك.
داۋىرىڭدە اتاندىڭ دۇشپاندارعا،
وت ويناتقان "ءتاڭىردىڭ قامشىسى" دەپ.
دالا مىناۋ سەن شاپقان تۇلپارىڭمەن،
وتكەن تاريح ءومىرىن بۇلدار كىمنەن.
ءىزىڭ جاتىر ىرگەدە سويعاقتالعان،
تالاي عاسىر وتسەدە جىلدار كىلەڭ.
قايتپاس جاۋدان باتىر ەر، الىپ جۇرەك،
جايار كەڭگە قاناتىن انىق تۇلەپ.
ەۋروپانى بيلەگەن ءدىن پاپاسى،
الدىڭا كەپ باس يگەن سالىق تولەپ.
سەن عاناسىڭ تۇركى مەن ەرشىمدى ەگىز،
ءتاڭىر بىزگە باقىتىن بەرسىن دەڭىز.
اڭىز بولعان عۇنداردىڭ باتىر ۇلى،
ەدىل حانداي ۇرپاققا بەرسىن جەڭىس.
الدىڭدا ور بولسا ەگەر قازىلۋدا،
دەرەكتەر كوپ تاريحي جازىلۋ دا.
كىم تەڭ كەلەر اۋىزى التى قارىس،
ارىستانداي ايباتتى ازۋلى عا.
وتكەن ءومىر كەتتىڭ بە ساعىم قۋعان،
قۇرىپ قالعان نە پايدا اعىن سۋدان.
تاس-تالقانعىپ باتىستىڭ تايپالارىن،
ەدىل باتىر كەزىندە باعىندىرعان.
كوڭىل كوكتەم لەپىرگەن تاسىپ تولىپ،
قالالارىن دۇشپاننىڭ باسىپ قونىپ.
كورگەن جەردەن يلديون* حانشايىمدى،
ەدىل حاعان قالعان ەد عاشىق بولىپ.
حانشايىمدى الام دەپ جارلىق ەتتى،
يلاندىرىپ سوزىنە بارلىق كوپتى.
سۇلۋ كورسە سۇقتانعان قىزىل كوزدىك،
ومىرىنە ءوزىنىڭ تارلىق ەتتى.
ۇلان اسىر توي بولدى حالىق كورگەن،
حان-قاراشا جينالدى بارلىق ەلدەن.
يگى جاقسى، قوناقتار، نار قاسقالار،
جاتىر ورنىن شالقايىپ الىپ توردەن.
توي بوپ جاتتى كۇن ەمەس، اپتا اۋىسقان،
بۇل نە دەگەن بايلىق دەپ ب ا ق قاۋىشقان.
ەسەبى جوق شاشىلعان مال-دۇنيە،
شوشىپ كەيدە قالاسىڭ جات داۋىستان.
ەلمەن جۇرتى جىينالسا تاماشاعا،
قاراماستان بيىكپەن الاساعا.
التىن-كۇمىس تاراتى تويعا كەلگەن،
كەدەي-كەپشىك، جوق-جىتىك، قاراشاعا.
كەشتە بولدى كەلدى حان سارايىنا،
ماحابباتتىڭ بولەنگەن ارايىنا.
ماساڭدىقپەن لەپىرىپ كوڭىل وسكەن،
شاراپ-تاماق اكەلتتى مالايىنا.
تويدا ءبىتتى نەشە اپتا دۇرىلدەتكەن،
جەردەن ەمەس تاپقانداي ءپىرىن كوكتەن.
اي دەسە اۋزى، كۇن دەسە كوزى بار بوپ،
ارۋ وتىر قاسىندا نۇرىن توككەن.
شاراسىنا تولتىرا قۇيدى شاراپ،
بيگە باستى بۇرالىپ، كۇيدى ساناپ.
قوس قولىمەن ۇسىندى سۇلۋ كەلىپ،
ەگەر تۇرسا باتىر-ەر سيدى قالاپ.
- دەدى ارۋ قۇلاي كەلىپ قۇشاعىنا،
مەن ىستەيتىن دايىنمىن ءىس جاعىڭا.
تاماعىنا تاقاعان الدىن الا،
الماس وتكىر اجالدىڭ پىشاعىما؟
نە بولارىن كۇن ەرتەڭ بىلمەس ەشكىم،
ورتاسىندا جۇرسەدە كوپ ەگەستىڭ.
شىرقىمىزدى بۇزباسىن دەپ تاپسىردى،
كۇزەتشىگە بىرەۋ كەپ وسى كەشتىڭ.
ءىشتى شاراپ ماس بولدى بىمەي ەسىن،
سۇلۋ دەگەن نۇر شاشقان كۇندەي ەسىم.
شامدى ءوشىردى، قۇشاقتاپ حانشايىمدى،
ەكەۋمىزگە دەگەندەي ءتىل تيمەسىن.
شەكتەۋ بار ما ءتاڭىردىڭ سىزىعىندا،
سالما تاعدىر سىناق پەن ءبىزدى مۇڭعا.
باتتى ءومىردىڭ ءبىر تۇندىك تويات تاپپاس،
ارپالىسقان سەزىمنىڭ قىزىعىنا.
كوكجيەكتەن كۇن شىقتى نۇرىن توگىپ،
پەندە، شىركىن، بولساڭدا سىرىڭ بەرىك.
ەكى عاشىق تۇردى ما توسەگىنەن،
الدە تاعدىر كەتتىمە قىرىن بەرىپ.
ۇعىپ بولماس حيقمەت سىرىڭدى ادام،
السا ءتاڭىر قالتىرماس ءبىرىڭدى امان.
اششى داۋىس شىقتى ءبىر ءتۇس مەزگىلى،
حانشايىمنىڭ سارايدان شىرىلداعان.
كەلدى كىرىپ كۇزەتشى اق سارايعا،
ەسىل ەردى ءوز ءۇيى جات سانايما.
ەدىل حاعان قان قۇسىپ جاتىر ەكەن،
ءبىرتۇرلى بوپ كورىندى ساق مالايعا.
بويدان شىعىپ جان كەتكەن، اسىل عايىپ،
نە بولعانىن بۇل تۇندە جاسىرمايىق.
بوزىنگەندەي جوعالتقان نار بوتاسىن،
جىلاپ وتىر حانشايىم شاشىن جايىپ.
جەردە مۇردە، جان كەتكەن دەم ءۇزىلىپ،.
جاراتقان ءبىر، دۇنيە كەم ءدىزىلىپ.
ءدۇر سىلكىنتكەن الەمدى باتىر ەدى،
كەلگەن قانداي الدىنا سەڭدى بۇزىپ.
ەڭىرەگەن ۇلار-شۋ جىلاپ حالىق،
ءتاڭىر تۇرما كىم ءبىلسىن سىناققا الىپ.
ءبىر قاستاندىق سول ءتۇنى جاسالدى ما،
دەگەن بۇگىن تۇر ارتتا سۇراق قالىپ.
شۇيە بورىلەر جۇرگەندە تىستان ۇلىپ،
دوس مۇڭايدى ال مىنە دۇشپان كۇلىپ.
دۇشپاندىقتىڭ كەزدىگىن جەڭ ىشىنە،
جاسادىما تىعىپ كەپ مىستان قىلىق.
سۇراق قالدى جۇرەك تە، كىم بىلەدى؟
سول ءتۇن بولعان جىن ويناق، جىن بىلەدى.
ماقاباتپا الدە ءبىر قاستاندىقپا،
قالعان جۇرتتىڭ ەسىندە ءبىر ءتۇن ەدى.
تابيعاتتا بۇزىلدى اۋىر سىننان،
كۇن كۇركىرەپ نايزاعاي، داۋىل تۇرعان.
كول ورتايدى، سۇيەنگەن تاۋى قۇلاپ،
قاشان ەندى ارىلار قاۋىم مۇڭنان.
وتكەن تاريح اقتارسا شەجىرەسىن،
دەمە اعايىن سەن بۇگىن نە بىلەسىڭ.
عاسىرلاردىڭ وشپەستەي قاتپارىندا،
قالعان تالاي جازىلىپ نە ءبىر ەسىم.
ءبىر ەگەيى ەدىل حان سول ەسىمىنىڭ،
قايدا ەكەنىن بىلمەيدى مۇردەسىن كىم؟
وتكەندى كۇندەر جاتقاندا جوقتاپ بۇگىن،
تاريح بابام ايتادى ءبىر كەسىمىن.
كەزىكسە ەگەر جەك كورەر ولجانى كىم؟
كەلمەسەدە ايتىلعان بولجام بۇگىن.
داۋىرىندە كورسەتكەن ەدىل باتىر،
ارلان وسكەن ءوزىنىڭ كوكجالدىعىن.
تاريح كۋا جازىلعان حاتقا ءتۇسىپ،
ەسىل ەر كوپ مەرت بولعان قاقپان قۇشىپ.
تۇرىپ قايتا ورىننان جاۋعا شاپقان،
قازعان ورعا جىعىلسا اتتان ۇشىپ.
وتكەن تاريح وي سالدىڭ نە ءبىر ماعان،
بىلدىرمەي جەپ جوق قىلار جەمىر عالام.
بۇرىنعىنىڭ كۋاسى باتىر ءمۇسىن،
الىپ جۇرەك سەن ەدىڭ ەدىل بابام!!!
ءتورتىنشى ءبولىم
تۇرىك قاعاناتى - مۇقان قاعان
( 552 - 603 جىلدار )
تاريحي دەرەك: تۇرىك قاعاناتى- كوك تۇرىكتەردىڭ تايپالىق وداعى، ورتا عاسىرلاردا باسقارعان ازياداعى ءىرى مەملەكەت. تۇرىك قاعاناتىنىڭ كۇشەيگەن ۋاقىتتىندا سولتۇستىك- شىعىس جۇڭگو ( مانچجۋريا)، موڭعوليا، التاي، ورتا ازيا، قازاقستان، جانە سولتۇستىك قاپقاز اۋماقتارىنا يەلىك ەتكەن.
تۇرىك قاعاناتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى- بۋمىن قاعان. ول جۋجاڭداردى جەڭگەنەنسوڭ 553 جىلى قازا بولىپ، ورىنا قارا-ەسكە جانە مۇقان قاعان بولادى.
ال 553 - 572 جىلدارى مۇقان قاعان كەزىندە تۇرىكتەر ۇلى دالانىڭ شىعىستاعى قوجاسىنا ايلانادى. 6 عاسىردىڭ 70 جىلدارى تۇرىك قاعاناتى سولتۇستىك كاۆكاز بەن قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىنا دەيىن ۇستەمدىك ەتتى. 6 عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا تۇرىكتەردىڭ بيلىگى ازيانىڭ ءبىراز ايماعىن قامتىدى. ءسۇيتىپ جۇڭگو، يران، ۆيزانتيا سياقتى ءىرى مەملەكەتتەرگە وزدەرىنىڭ ساياسي ىقپالىن جۇرگىزگەن كۇشتى مەملەكەتتىڭ بىرىنە اينالدى.
ءبىز ۇرپاعى دەيمىز بە، اقيىقتىڭ،
عاسىر تۋعان الىپتار سان ءيىپ مىڭ.
سالعان مىناۋ عالامعا تاڭباسى بار،
قاتپارىندا وشپەستەي تاريحتىڭ.
وتكەن بىزگە وي سالىپ كەشەگى كۇن،
بۇل تاريح جازىلعان دەسە بۇگىن.
دۇبىرلەتىپ تۇلپارمەن بابام وتكەن،
جاۋلارىنا جىبەرمەي ەسە-تىنىم.
جالپى الەمگە شىعارماي جامان اتىن،
ارتىپ بابا موينىنا اماناتىن.
كوكتۇرىكتىڭ تايپالىق وداعى بوپ،
ۇلى تۇرىك قۇرىعان ەت "قاعاناتىن".
جاراتۋشى قولداپ ءبىر ءتاڭىر كوكتەن،
بەرگەن سيى باباما تاعدىر نەتكەن.
موڭعوليا، سولتۇستىك شىعىس جۇڭگو،
ورتا ازيا بارىنە ءامىر ەتكەن.
كەيبىر ىستەر كوڭىلگە تولماس ءسىرا،
دەسەكتە شىن ادىلەت جول اشتىما؟
ۆيزانتيا، يراندى، كاۆكازبەنەن،
سول زاماندا قاراتتىڭ قولاستىڭا.
شىقتى بۋمىن اسىل ەر بولىپ قاعان،
قانداي شايقاس كەلەتىن جورىقتان امان.
ەنتەلەپ جاۋ، كەلسەدە شايلىعىپ ءبىر،
الىپ جۇرەك باتىر ەت قورىعپاعان.
قارسى كەلگەن دۇشپانىن كورىنە ايداپ،
ەل-جۇرتىمەن وزىنە سەنىم بايلاپ.
جينادى ەلىن ءبىر تۋدىڭ استىنا اكەپ،
ءبىز عانا دەپ كوتەرگەن "ءبورى بايراق".
باسىپ ءجۇرىپ وزىنشە بۇل جالعاندى،
نە بولارىن كۇن ەرتەڭ كىم اڭعاردى.
ۇلكەن تايپا بيلەگەن حاندىق قۇرىپ،
جەڭىپ شىقتى ىرگە جاۋ جۋجاڭداردى*.
جاساپ ءار كەز جاۋىنا جازا جورىق،
اتتاندى قول ەكپىنمەن اسا تولىق.
ومىردەن بەس ءجۇز ەلۋ ءۇشىنشى جىل ،
قوش ايتىپ كەتتى قاعان قازا بولىپ.
سۇراعى بار دەگەندەي سۋدىڭ قارعام،
دۇنيەدەن كەتتى ءوتىپ بۋمىن قاعان.
ەڭىرەگەن ەلىم دەپ ەسىلدەرمەن،
بوزداقتاردى ەر ەتىپ تۋدىڭ دالام.
وتكەن تۇننەن شىقساڭدا امان قونىپ،
بەرەدى ەكەن ءبىر قىرىن زامان تورىپ.
قارا-ەسكەمەن ورنىنا كەلگەن ەكەن،
مۇقان باتىر ەل كۇتكەن قاعان بولىپ.
قان مايداندا جەرى جوق باتىر ىققان،
دۇشپاندارىن بەلدەسكەن، الىپ جىققان.
حالىقتى ەرتىپ سوڭىنان مۇقان قاعان،
كوكجال بولدى الەمگە اتى شىققان.
شاعىلىسىپ شاپقاندا بايراق كۇنمەن،
سايگۇلىگى استىندا سايلاپ مىنگەن.
بەس قارۋىن اسىنىپ مۇقان باتىر،
جاۋعا كىردى سەمسەرىن قايراپ بىردەن.
كىردى جالعىز ۇرانداپ قىلىش سەرمەپ،
ءبىزدىڭ حالىق قاشاندا رىستى ەل دەپ.
ءتۇسىپ جاتتى دومالاپ جەرگە باستار،
ءدامىن تاتىپ جەبە وقتىڭ مىرىش كەرمەك.
وڭشەڭ باتىر قالىڭ قول قاسىنا ەرگەن،
ۇماق-شۇماق كورىنىپ جاسىل بەلدەن.
مۇقان قاعان كەزىندە تۇركىلەردىڭ-
دومالاعان بيىكتەپ تاسى وردەن.
كوك تاڭىرگە اللا دەپ سيىنعان ءبىر،
قانداي زۇلمات كەلسەدە قۇيىن، جاڭبىر.
اساۋ وزەن، اسقار تاۋ كەزىكسەدە،
كەسىسىپ ءوتتىڭ جول تاۋىپ قيىننان ءبىر.
ويلامادىڭ ءبىر باستىڭ قارا قامىن،
سالسادا وت دۇشپاندار اراعا مىڭ.
قارا حالىق دەمەستەن وزىڭە ەرگەن،
بارلىعىنا ۇيرەتتىڭ دالا زاڭىن.
وزىڭە ءوزىڭ ەر ەدىڭ ارتقان سەنىم،
تۇلپار ءمىنىپ قورعاعان شاپقان جەرىن.
تىك كوتەرىپ قاعان عىپ توبەسىنە،
باتىرسىڭ دەپ جاۋ جۇرەك ماقتاندى ەلىڭ.
ات جالىندا الىپ تەك كوز شىرىمىن،
ارپالىسپەن قاشاندا ءوتتى كۇنىڭ.
جارتى الەمدى بيلەگەن كىم بار سەندەي،
قاعاندىققا جەتكىزىپ شەكتى ءومىرىن.
داڭقى كەتتى جۇمىر جەر دالاسىنا،
ءاربىر تايپا ەستىدى بالاسىدا.
ىرگە جاۋ كوپ بىلدىرپەي ءتىسىن قايراپ،
جاتقان نەبىر تىعىلىپ جار استىندا.
قيا باسساڭ الدىڭ ور، ارتىڭ قىسپاق،
وتكەن بابا ساق، عۇننىڭ سالتىن ۇستاپ.
كوشىپ، قونىپ جاز جايلاۋ، قىس بولعاندا،
تاۋ بوكتەرىن شىعاتىن حالقى قىستاپ.
كۇشتى ەل بولدى مەرەيىن اسىرعان كىل،
جۇرتىن باستار ەر شىعىپ اسىلدان ءبىر.
توم-توم تاريح تۇركىلەر قاعاناتى-
شەجىرەنىڭ جازىلعان باسىندا تۇر.
بۇگىن سىيماي جاتساقتا عالامعا كەڭ،
بەردى تاريح، وتكەن كۇن، باعاڭدى الەم.
ارىستانداي جورتقان دا جولىڭ بولىپ،
تاۋ تاعىسى اتاندىڭ سانامدا سەن.
ءبىز بىلمەيتىن عالام كەڭ سيعان ءبارى،
قالعان ارتتا مۇرا بوپ جيعان دارى.
سالىق تولەپ وزىنە تاۋەلدى ەتتى،
ەنيسەيمەن سجوۋ، سي، قيدانداردى.
عاسىر بويى توقتاماي اتىس بىردەن،
جان جاعى جاۋ، دۇشپانمەن تارتىس كىلەڭ.
كوپىر بولدىڭ جالعاعان جىبەك جولىن،
تۇتاستىرىپ شىعىستى باتىس پەنەن.
دۇشپانىڭ كىم، دوسىڭ كىم، سەزە ءبىلدىڭ،
ۇستاپ ەركىن بۇيداسىن ءوز ەلىڭنىڭ.
شەكاراڭنىڭ كەڭەيتتىڭ، باتىسىن سەن،
ءامۋداريا بويىنا وزەنىنىڭ.
ءتۇبىم تۇرىك وزىڭنەن ءبىز تارادىق،
جانتايساقتا شىنتاقتاپ مۇزعا بارىپ.
سايگۇلىكتىڭ تۇياعى تيگەن جەردى،
مەكەن ەتتىك ۇلى تاۋ، قۇزداردى الىپ.
سان قۇبىلىپ تابيعات مىڭ تۇنەردىڭ،
جاسىن ويناپ نايزاعاي كۇركىرەپ كۇن.
زاڭعار بيىك تاۋلارى التىن التاي،
اتا جۇرتى العاشقى تۇركىلەردىڭ.
جاسىرسادا وتكەن كۇن سۇمدىقتارىن،
جۇرگىزبەدى دەيسىڭ-اۋ كىم ىقپالىن.
اتا قونىس ازيا الىپ مەكەن،
سەنىڭ العاش توگىلگەن كىندىك قانىڭ.
كىل شىندىقتى جاسىرام نەسىن ەلىم،
جىر باستاۋى سەن ەدىڭ نەسىبەمنىڭ.
بابالاردى باۋلىعان باتىر ەتىپ،
ازيا - انا تەربەتكەن بەسىگى ەدىڭ.
دانا – كوسەم، جاۋ جۇرەك بابام نەتكەن،
كەڭ كوسىلە كەشەگى زاماندا وتكەن.
شەجىرە بوپ جازىلىپ بۇل تاريح،
عاسىر اۋناپ مىنەكي ماعان جەتكەن!...
ءتۇيىن
جاتقان جالپاق شەگى جوق مىناۋ دالام،
سىن كوزىمەن قويادى سۇراۋ ماعان.
ءجۇزىپ كولدە اققۋ-قاز سايران سالىپ،
اسپاندا ۇشىپ تىرنالار تىراۋلاعان.
ەستە قالىپ بايىرعى سول كۇندەرىڭ،
جوعىن بار عىپ، كەمتىگىن تولتىردى ەلىم.
قويداي ورگەن قوڭىر اڭ توسكەيىندە،
جاتىر مىنە كوسىلىپ قوڭىر بەلىم.
تەرەڭ شاتقال، بيىك قۇز، قىرقالارىڭ،
وي جەتپەيتىن وزىڭنەن سىر تابامىن.
جەر شەتىنە كەتسەمدە ساعىنىشپەن،
تۇرار باسىپ ءوزىڭدى ءبىر تابانىم.
امانات بوپ بىزدەرگە قالعان مەكەن،
كورمەگەن دە، كورگەندە ارماندا ەكەن.
جەر ۇيىعىن سيلاعان ۇرپاعىنا،
بابالارىم نەدەگەن تالعامدى ەكەن.
تۇمار حانىم، مودە مەن ەدىل قاعان،
تەكتىلىك بار دەسەكتە تەگىڭدە ادام.
ءبورى بايراق كوتەرگەن تۇركىلەردەن،
قالعان تاريح امانات ەلىم ساعان.
شىندىق شەگىن جەتكىزىپ ايتالار كىم؟
دەمە اعايىن وتكەندى قايتالادىڭ.
مۇقان قاعان بارلىعىن بىرىكتىرىپ،
باسىن قوستى تۇركى عىل تايپالاردىڭ.
شاۋىپ ءوتىپ جونىنان قىر-دالانىڭ،
جورعالاي باس ولەڭ بوپ جىر-قالامىم.
شەر تاريح كەشەگى شەرتىپ كەلگەن،
شەجىرەنىڭ ەندى اشتىق ءبىر پاراعىن.
ءبىز ۇرپاعى سولاردان قالعان بۇگىن،
ءومىر ءوزى كورسەتەر تالعامدى ۇلىن.
جاۋعا شاپقان تەڭەسىپ تەڭدىك ءۇشىن،
كوز الدىما كەلەدى ارلان كۇنىڭ.
جىلدار اۋناپ وتسەدە تالاي عاسىر،
ءوزىن ادام ولگەنشە سانايدى اسىل.
قوينىنا جەر العانىن ءمايىت قىلىپ،
تۇسىنبەي مە، پەندەلەر قالايدا ءبىر.
قازاق دەگەن ۇرپاعى ساق، عۇنداردىڭ،
ونەگەنىڭ وزىڭنەن تاپتىم ءبارىن.
قۇلاعىندا ويناعام تۇلپارلاردىڭ،
تارتىپ ءمىنىپ بەس جاستا اتىڭ جالىن.
نەتكەن بابا حالقىڭا سۇيىكتى ەدىڭ،
زامانىڭدا تۋ ۇستاپ بيىكتەدىڭ.
مارتتىگىڭ بار، كەڭ پەيىل كىم بولسادا،
قۇشاعىڭدا جاتاتىن سيىپ سەنىڭ.
وتكەن بابا رۋحىڭ الىپ، اسقاق،
ەن دالاسىن قورعاعان جانىن جاستاپ.
جاۋعا اتتانعان ءباھادۇر باتىرلارمەن،
قاراشاسىن الدىمەن حانى باستاپ.
ىرگەڭ دۇشپان بولعان سوڭ ايننالاڭ جاۋ،
بىتپەس كۇندە ومىردەن قايناعان داۋ.
جورتقان شاۋىپ شىعىس پەن باتىسىڭدا،
سايالاعان سارى تۇندە ساياڭ قالدى-اۋ.
كەشەگى وتكەن وزىڭە تەڭ كەلەر كىم؟
كەتكەن بۇگىن ىندىنى پەندەلەردىڭ.
جورتقان كوكجال بابامنىڭ ءىزىن شالىپ،
قۇباجونمەن يەندە مەن كەلەمىن.
سوڭى
تالاپبەك ازانباي
arqu kz
