قازاقتىڭ ۇلتتىق ويۋ-ورنەگى

قازاقتىڭ ۇلتتىق ويۋ-ورنەگى — قازاق جەرىن مەكەندەگەن كوشپەلى تايپالار ونەرى اسەرىمەن عاسىرلار بويى قالىپتاسىپ، بەلگىلى ءبىر جۇيەگە كەلگەن ويۋ-ورنەك تۇرلەرى.

قازاقتىڭ العاشقى ويۋ-ورنەك ۇلگىلەرى اندرونوۆ مادەنيەتى مەن بايىرعى ساق، گۇن، ءۇيسىن ونەرى مۇرالارىنان گەومەتريالىق، زوومورفتىق (جان-جانۋارلاردىڭ تابيعي جانە فانتاستيكالىق بەينەرلەرى)، كوگەرىس ورنەك پەن قيال-عاجايىپ ويۋ-ورنەكتەر (اسپاننىڭ، جەردىڭ سيمۆولى) رەتىندە كەزدەسەدى.

ولار نەگىزىنەن مالگەرشىلىك، ساياتشىلىق، ادەت-عۇرىپ، ءۇي ءىشى جابدىقتارى مەن ءسان-سالتانات بۇيىمدارىن، باتىرلىق قارۋ-قۇرالدارىن اسەمدەۋگە قولدانىلعان. تارتىمدى جاسالىپ، بيازى كوركەمدەلگەن ونەردىڭ كونە مۇرالارى (التىن تاتىلەر، اعاشتان قىشتان، وندەلگەن تەرىدەن جاسالعان ىدىستار، تۇكتى كىلەمدەر مەن كەستەلى زاتتار ت.ب.)

 

وسىمدىك سيپاتتى ويۋ-ورنەكتەر

قازاق ويۋى، قازاقتىڭ ويۋ-ورنەگى — ءۇي-جيھازدارىن، ساندىك، تۇرمىستىق بۇيىمدار مەن كيىمدەردى ناقىشتاپ بەزەندىرۋگە قولدانىلاتىن ورنەكتەر. جاپپاي دامىعان كەزەڭىندە (19 عاسىردان كەيىن) قازاقتاردىڭ ءۇي جيھازدارىن اشەكەيلەۋگە كەڭ كولەمدە قولدانعان ويۋ-ورنەكتەردى، نەگىزىنەن: زوومورفتىق، وسىمدىك سيپاتتى، گەومەتريالىق، كوسموگونيالىق تۇرلەرگە جىكتەۋگە بولادى. ولاردىڭ ىشىندە جانۋارلاردىڭ سىرتقى پىشىنىنە، مۇيىزىنە، تىرناعىنا، موينىنا، تابانىنا، ت.ب. مۇشەسىنە ۇقساس ويۋ-ورنەكتەر حالىق اراسىنا (زوومورفتىق ءتۇر) كەڭ تاراعان. زوومورفتىق ويۋ-ورنەك كەبەجە، جۇكاياق، ابدىرە، اسادال سياقتى تۇرمىستىق بۇيىمدار اشەكەيىندە ءجيى كەزدەسەدى. اتالعان ويۋ-ورنەكتەر كەبەجە بۇيىرىندە، كوبىنەسە، تىگىنەن بەدەرلەنىپ، بوس جەرلەرىن تولىقتىرعان، ال توسەكتىڭ جان اعاشى بەلگىلى ءبىر ىرعاقپەن تۇگەل دەرلىك ورنەكتەلگەن. كەيدە ولاردى وسىمدىك سيپاتتى ورنەكتەرمەن ساباقتاستىرىپ، جاراسىمدى تۇتاس كومپوزيسيا قۇراعان.

ۇساق اڭداردىڭ تاباندارىنىڭ ىزدەرى جۇكاياق، كەبەجە، اسادالدىڭ كورنەكتى جەرلەرىنە سالىنعان. سونىمەن قاتار بۇل ورنەك ءتۇرىن ءۇي جيھازدارىنىڭ جيەكتەرىنەن، بۇرىشتارىنان كەزدەستىرۋگە بولادى. زوومورفتىق ورنەكتە ءتورت تۇلىك مالدىڭ ابستراكسيالىق ءپىشىنى ەرەكشە ورىن الادى. وعان مىسال رەتىندە ءقوشقارمۇيىز، ءتورتقۇلاق، تۇيەتابان، بوتامويىن، تۇلكىباس، قۇسقانات جانە تاعى باسقا ويۋلارىن اتاۋعا بولادى. ءقوشقارمۇيىز ويۋى قازاق حالقىنىڭ بۇكىل تىنىس-تىرشىلىگىن تانىتادى. كەي قولدانىستا ول ءقىرىقمۇيىز، ءسىڭارمۇيىز، ءارقارمۇيىز بولىپ تۇرلەنىپ وتىرادى. ءقوشقارمۇيىز ءتورت تارماقتان قۇرالىپ، ورتاسى ايقىش ءتارىزدى بولىپ كەلەدى. ءتورتقۇلاق ورنەگى كەبەجە، جۇكاياقتاردى بەزەندىرۋدە كەڭىنەن قولدانىلادى. ول اعاش بۇيىمدار بەتىنىڭ كەيدە ءدال ورتاسىنا، كەيدە بۇرىشىنا بەدەرلەنگەن. اعاش بۇيىمداردا تۇلكىباس، يتتاباق، يتەمشەك، قاراقۇس، قۇستۇمسىق، كوبەلەك، بوتامويىن، تۇيەتابان، شىبىننىڭ قاناتى دەپ اتالاتىن زوومورفتىق ورنەكتەر ۇشىراسادى. ولار، اسىرەسە، جۇكاياقتاردى، توسەكتەردى ورنەكتەۋگە كەڭىنەن قولدانىلادى.

ءۇي جيھازدارىندا كەڭ پايدالانىلاتىن قازاق ويۋىنىڭ كەلەسى ءبىر ءتۇرى – وسىمدىك سيپاتتى ويۋ-ورنەكتەر. ولار تۇرمىستاعى اعاش بۇيىمداردا ءجيى كەزدەسەدى. جالپى وسىمدىك ورنەگىنىڭ جاپىراق، گۇل، ساباقشا، وتكىزبە، شيىرشىق، تامىر تۇرىندە جانە جاڭادان اشىلىپ كەلە جاتقان جاۋقازىن بەينەسىندە ۇشىراسادى. وسىمدىك سيپاتتى ويۋ-ورنەك، كوبىنەسە، كەبەجە مەن جۇكاياقتاردىڭ، ابدىرەلەردىڭ بەتتەرىندە تىگىنەن دە، كولدەنەڭىنەن دە بەدەرلەنەدى. ال اسادالداردا بۇل ويۋ-ورنەكتەر بىر-بىرىمەن ساباقتاسىپ، تۇتاسقان تۇرىندە بەرىلىپ وتىرادى. وسىمدىكتەر اعاش بۇيىمداردا شەبەردىڭ تالعامىنا قاراي ءار قيلى كورىنىس تابادى. شەبەر ونى ءوز تالعامىنا وراي جەكە دە، توپتاستىرىپ تا پايدالانعان. سونداي-اق، اعاش بۇيىمداردا وسىمدىك بەلگىلەرى ساباقتاستىرىلعان، شيىرشىقتالعان كۇيىندە نەمەسە شەڭبەر تۇرىندە بەدەرلەنگەن. بۇل ويۋ-ورنەكتىڭ اراسىنداعى بۇگىندە كەڭ تارالعانى اعاش سۇلباسىنىڭ ابستراكسيالىق تۇردەگى بەينەسى. اتالعان ويۋ-ورنەكتىڭ اراسىنداعى كەلەسى كەڭ تارالعانى – جاپىراق تەكتەس ءتۇرى. جاپىراقتىڭ، اسىرەسە، دارا جانە توپتاسقان بەينەلەرى كوپ قولدانىس تاپقان.

 

گەومەتريالىق ويۋ-ورنەكتەر

ءۇي جيھازدارىندا گەومەتريالىق ويۋ-ورنەك ءتۇرى ءجيى كەزدەسەدى. ول بارلىق دەرلىك بۇيىمداردا ورىن الادى، كوبىنەسە، جالپى كومپوزيسيا قۇرۋ بارىسىندا نەگىزگى كۇردەلى ويۋ-ورنەكتەردى جالعاستىرۋشى، تولىقتىرۋشى ءرولىن اتقارادى. كەيدە ءار قيلى ورىندالعان سىزىقشالار 40 – 50 كولبەۋ ورنالاسسا، ءبىر تۇستاردا قوسارلاسا تارتىلادى. ول ءۇي جيھازىنىڭ جيەكتەرىنە، بۇيىرلەرىنە، قاپتالدارىنا ناقىشتالادى. كوبىنەسە، كەبەجە، ابدىرەنىڭ ورتا تۇسىندا شەڭبەر، سىزىق تۇرىندە بەدەرلەنەدى. سونداي-اق، ءۇي بۇيىمدارىندا گەومەتريالىق ويۋ-ورنەكتەردىڭ ءۇشبۇرىش، ءتورتبۇرىش، ءسۇيىربۇرىش، ايقىشتى، سوپاقشا تۇرلەرى دە كەزدەسەدى.

قازاق جيhازدارىندا كوسموگونيالىق ويۋ-ورنەك تە كەڭ تارالعان. ول كەبەجە مەن ابدىرە بەتىنىڭ ءدال ورتاسىندا، كوبىنەسە، كۇن بەينەسىندە بەينەلەنىپ، اينالاسىنا ۇساق جۇلدىزشالار، بۇلت، تولقىن سالىنادى. 20 ع-دىڭ 60 – 80-جىلدارى ماڭعىستاۋ شەبەرلەرىنىڭ قولىنان شىققان كەيبىر ءۇي جيھازدارىندا جۇلدىز، بالعا مەن وراق كوپ كەزدەسەدى. اعاش بۇيىمداردا كوسموگونيالىق ويۋ-ورنەكتەردىڭ “جۇلدىز”، “شۇعىلا”، “ءتورتقۇلاق”، “بىتپەس”، “شيماي” دەپ اتالاتىن تۇرلەرى كەڭىنەن قولدانعان. اتالعان ويۋ-ورنەكتەر، نەگىزىنەن، اعاش بۇيىمدارىندا بىرنەشە رەت قايتالانىپ، ىرعاق زاڭدىلىعىمەن ورىندالادى. كوسموگونيالىق ويۋ-ورنەكتەر ءۇي جيھازدارىنىڭ ورتا تۇسىندا جانە جيەكتەرىندە بەدەرلەنگەن. ماسەلەن، كۇن بەينەسى، ونىڭ شۇعىلاسى اعاش بۇيىمدارىنىڭ ورتاسىندا شەڭبەر تۇرىندە بەدەرلەنسە، اي بەينەسى كوبىنەسە قىز جاساۋلارىندا جاڭا اي كۇيىندە ورنەكتەلەدى. ال، تولقىن تارىزدەس شۋماقتالعان بۇلت بەينەسىنىڭ سىرتقى ءپىشىنى بۇيىمداردىڭ جيەكتەرىندە بەرىلەدى. اعاش بۇيىمدارىندا كورىنىس تاپقان ويۋ-ورنەك تۇرلەرى مەن ولاردىڭ مازمۇنى قازاقتار اراسىندا اعاش ويمىشتاۋدىڭ ءبىرشاما جاقسى دامىعاندىعىن اڭعارتادى.

ويۋ-ورنەك. ويۋ-ورنەكتەردىڭ تۇرلەرى. ورنەكتەردىڭ تۇستەرى مەن بوياۋلارى. ويۋ-ورنەك ءىسى تىم ەرتە زاماننان باستاپ-اق قولونەرىنىڭ بارلىق تۇرىنە بىردەي ورتاق اسەمدەپ اشەكەيلەۋدىڭ نەگىزى بولىپ كەلدى. ويۋ دەگەن سوزبەن ورنەك دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى ءبىر. بۇل ءسوزدىڭ ۇعىمىندا ءبىر نارسەنى ويىپ، كەسىپ الىپ جاساۋ نەمەسە ەكى زاتتى ويا كەسىپ قيۋلاستىرىپ جاساۋ، ءبىر نارسەنىڭ بەتىنە ويىپ بەدەر ءتۇسىرۋ دەگەن ماعىنا جاتادى. ال ورنەك دەگەنىمىز ءار ءتۇرلى ويۋ، بەدەر، بەينەنىڭ، كۇيدىرىپ، جالاتىپ، بوياپ، باتىرىپ، قالىپتاپ ىستەگەن كوركەمدىك تۇرلەردىڭ، اشەكەيلەردىڭ ورتاڭ اتاۋى ىسپەتتەس. سوندىقتان كوبىنەسە ويۋ-ورنەك دەپ قوسارلانىپ ايتىلا بەرەدى. ەرتەدەگى قازاق ويۋلارىن مازمۇنى جاعىنان ىرىكتەسەك، نەگىزىنەن 3 ءتۇرلى ۇعىمدى بەينەلەيدى. ولار: بىرىنشىدەن، مال ءوسىرۋ مەن اڭشىلىقتى، ەكىنشىدەن، جەر-سۋ، كوشىپ-قونۋ كورىنىستەرىن، ۇشىنشىدەن، كۇندەلىكتى ومىردە كەزدەسەتىن ءار ءتۇرلى زاتتاردىڭ سىرتقى بەينەسىن بەرەدى. شەبەرلەر ىسكە بەرىلىپ، جۇمىس ادىسىنە توسەلە كەلە وزدەرىنىڭ كورگەن ويۋ-ۇلگىلەرىن جاتقا جاساپ، ويۋعا ءوز بەتىمەن جاڭا تۇرلەر ەنگىزۋ دارەجەسىنە جەتتى. حالىق مۇنداي ادامداردى «ويۋشى» دەپ اتادى. ءاربىر ەلدە، ءاربىر رۋدا اتاعى شىققان تاڭداۋلى ويۋشىلار بولدى. وندايلار ءوز ونەرىنىڭ تاماشا ۇلگىسىن ءوزىنىڭ رۋىنا، ماڭايىنداعى ەلدەرگە تاراتىپ وتىردى. وسىدان كەلىپ ءار ءتۇرلى ويۋ-ورنەكتەردە، كيىمدەر مەن كىلەمدەردە، سىرماقتار مەن كەستەلەردە جانە ت. س. س. «ارعىن ۇلگىسى»، «كەرەي ۇلگىسى» نەمەسە «ۇلى ءجۇزدىڭ ۇلگىسى»، «ورتا ءجۇزدىڭ ۇلگىسى»، «كىشى ءجۇزدىڭ ۇلگىسى» دەگەن مانەرلەر پايدا بولدى. وسى ويۋ-ورنەكتەردىڭ كوپ قولدانىلاتىندارىنا، سوندىقتان دا حالىق شەبەرلەرىنىڭ كوپشىلىگىنە بەلگىلى اتاۋلارىنىڭ كەيبىر تۇرلەرىنە ادەيى توقتاپ وتەيىك.

ويۋ-ورنەكتەردىڭ تۇرلەرى

1. «ءمۇيىز» - قازاق ويۋىنىڭ ەڭ كونە مانەرى. ويۋ-ورنەكتىڭ بۇل ەلەمەنتى ءمۇيىزدى مەگزەۋدەن شىققان. «ءمۇيىز» ويۋ-ورنەك كەيدە ۇساق، كەيدە ءىرى بولىپ كەلەدى. ۇساق تۇرلەرى اعاش، سۇيەك، ءمۇيىز سياقتى نازىك قولونەر سالاسىندا قولدانادى. ءىرى تۇرلەرى سىرماق، تەكەمەت، الاشا، كىلەم، ساۋلەت ونەرىندە سان ءتۇرلى مانەردە قولدانىلادى. ءمۇيىز ەلەمەنتتەرى «ءايمۇيىز»، «ءقوسمۇيىز»، «ءسىڭارمۇيىز»، «ءسىنىقمۇيىز»، «ءقىرىقمۇيىز»، «ءمارالمۇيىز»، «ەركەشمۇيىز»، «ءقوشقارمۇيىز» ت.ب. تۇرلەرگە بولىنەدى. «ءمۇيىز» ورنەگى ءۇي جيھازدارىندا (كىلەم، سىرماق، تەكەمەت، الاشا، كورپە، تۇسكيىز، شىمشي)، تۇرمىستىق زاتتاردا (سابا، شاناش، كۇبى، وقشانتاي، تورسىق، ساندىق ت.ب.)، سونداي-اق قارۋ-جاراقتاردا (قىناپ، وقشانتاي،تورسىق، ساداق)، كيىم-كەشەك، ات ابزەلدەرىندە (ەرتوقىم، ايىل) قولدانىلادى، جالپى بۇل ەلەمەنتتىڭ قولدانبايتىن جەرى جوق دەسە دە بولادى.

2. «ءقوسمۇيىز» ويۋ-ورنەگى قويدىڭ، ەشكىنىڭ، سيىردىڭ ەكى ءمۇيىزىن عانا بەينەلەيدى جانە كەيدە «ىرعاق»، كەيدە «ىلمەك» دەپ اتالاتىن ويۋلاردى «ءقوسمۇيىز» دەيدى. ءۇي جيھازدارى مەن تۇرمىستىق زاتتاردى،كيىم-كەشەك، قارۋ-جاراقتاردى بەزەندىرۋ ءۇشىن پايدالاناتىن قوي، ەشكى، سيىر، بۇعى، مارال سياقتى جانۋارلاردىڭ قوس ءمۇيىزىن بەينەلەيتىن ويۋ-ورنەك. قازىرگى كەزدە «ءقوسمۇيىز» ويۋ-ورنەگىن ساۋكەلەگە، ايىر قالپاقتىڭ توبەسىنە، شەتىنە، قامزولدىڭ الدىڭعى جاعىنا، ەتىكتىڭ قونىشىنا سالادى.
3. «ءارقارمۇيىح» دەپ اتالاتىن ويۋ-ورنەك قويدىڭ ءمۇيىزىن بەينەلەيتىن ويۋدىڭ ءتۇرى. بۇل ەلەمەنت «قوشقارمۇيىزگە» وتە ۇقساس، ءبىراق، وعان قاراعاندا شيىرشىقتانىپ، تارماعى ودان كوبىرەك بولىپ كەلەدى (كىلەم، تۇسكيىز، سىر- ماق، كەستە، كيىم-كەشەك پەن ءۇي جيھازدارىندا كەزدەسەدى).
4. «ءقوشقارمۇيىز» ويۋ-ورنەگى قويدىڭ توبەسى مەن ەكى جاققا يىرىلە تۇسكەن ءمۇيىز بەينەسىندە كەلىپ، ونىڭ قولتىق تۇسىنان قويدىڭ قۇلاعىن دولبارلايتىن تاعى ءبىر شولاق ءمۇيىز ءتارىزدى ەكى بۋىن شىعىپ تۇرادى. ودان بايقاعان ادامعا قوشقاردىڭ تۇمسىق بەينەسى اڭعارىلادى. تەكەمەت، سىرماك، باسقۇر، الاشا، كىلەم، بىلعارى، سۇيەك، اعاش، زەرگەرلىك بۇيىمداردىڭ بارلىق تۇرلەرىندە كەزدەسەدى. كيىزدەن جاسالعان بۇيىمداردا بۇل ويۋ ءتۇستى شۇبەرەكتەرمەن ويىلىپ، قۇراق، ياعني اپپليكاسيالىق ورنەك تۇرىندە دە تىگىلەدى.
5. «ءقىرىقمۇيىز» ويۋ-ورنەگى بىرىنە-بىرى جالعاسا، تارماقتالا قوسىلعان، كەپ مۇيىزدەن قۇرالعان ويۋ-ورنەكتىڭ ءبىر ءتۇرى. ول كوبىنەسە دوڭگەلەك نە ءتورتبۇرىش ىشىندە بەينەلەنەدى، كەيدە بۇتاقتىڭ اعاشى ءتارىزدى تارماقتالىپ، جايىلىپ بەينەلەنەدى. بىر-بىرىمەن قوسىلعان بىرنەشە تارماقتى كوپ ءمۇيىزدى ويۋلاردان قۇرالادى. (تۇسكيىز، تون، كەجىم، سىرماق، تەكەمەت، ارحيتەكتۋرا ساۋلەت ونەرىندە مولىراق كەزدەسەدى).
6. «ءسىنىقمۇيىز» مورت سىنعان تىك ءتورتبۇرىش جاساپ، ءتورت رەت ىشكە قاراي يىلەدى. بۇل ويۋ-ورنەك كىلەمدەردى، شيلەردى، باسقۇر مەن الاشالاردى، سونداي-اق ءار ءتۇرلى قالتالاردى بەزەندىرۋ ءۇشىن پايدالانىلادى، ال سىرت كورىنىسى مالدىڭ سىنعان مۇيىزىنە ۇقسايدى.
7. «وركەش» ويۋ-ورنەگى تۇيەنىڭ قوس وركەشىن بەينەلەيدى. سىرماق، تەكەمەت، تۇسكيىزدەرگە سالىناتىن ويۋ-ورنەك كومپوزيسياسىندا كوبىرەك كەزدەسەتىن ەلەمەنت. قازاق ويۋىندا مال مەن اڭنىڭ قوس ءمۇيىزىن، تۇيەنىڭ قوس وركەشىن، بيەنىڭ قوس ەمشەگىن بەينەلەۋ تەك سيممەتريالىق تەپە-تەڭدىك ءۇشىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار بەرەكە-بىرلىكتىڭ، كوبەيۋدىڭ سيمۆولىن بىلدىرەدى.
8. «شىنىگۇل» ويۋ-ورنەگى گۇلدى تۇسپالداپ تۇرادى. بۇل ورنەك «ءتورتايشىق»، «يتەمشەك» ويۋلارىنا ۇقساس كەلەدى. «شىنىگۇل» ويۋ-ورنەگى ايعا، مۇيىزگە، جاپىراققا ۇقساس ەلەمەنتتەردەن قۇرالعان. ەكى ءمۇيىزدىڭ قايىرىلعان ەكى ۇشىنا جاپىراق قوندىرىلعان، سول جاپىراقتار بىرنەشە رەت ساتىلانىپ قايتالانىلىپ وتىرادى.
9. «گۇل» ويۋ-ورنەگى گۇل وسىمدىگىنىڭ بارلىق تۇرلەرىن تۇسپالداپ تۇرادى. بۇل ورنەكتىڭ ءتۇرى ءۇش جاپىراقتى ويۋ-ورنەكتەن باستالىپ، ون ەكى جاپىراقتى ويۋ-ورنەككە دەيىن قولونەر بۇيىمدارىندا كەزدەسەدى. كەستە توقۋدا جانە كيىم-كەشەكتەردىڭ جاعاسىنا، قالتاسىنا، جيەكتەرىنە سالادى.
10. «شىتىرمان» ويۋ-ورنەگى كوپ جاپىراقتى ەسىمدىك پەن كوپ تارماقتى ءمۇيىز جانە گەومەتريالىق فيگۋرالار ارالاس كەلەتىن كۇردەلى ورنەك. مۇنداي ورنەكتەر زاتتاردىڭ بەتىنە كوپ تارماق بولىپ جەلىلەنىپ كەلۋى ءبۇتىن ءبىر سيۋجەتتى (جايلاۋ، ورمان، جازىق دالا، كەڭ ساحارا) مەگزەپ جاسالادى.
11. «تۇيەتابان» ويۋ-ورنەگى تۇيەنىڭ باسقان ءىزىن دولبارلايتىن كۇردەلى ويۋ-ورنەك. ول كەيدە «قارتا»، «قارعا»، «قىزىلايىر» ويۋ-ورنەگىنە ۇقسايدى. قاتار تۇرعان S ءتارىزدى ەكى سىزىق قاتارلاسىپ قوسىلمايدى، تۇيەنىڭ تابانىنا ۇقساس ەكى جارتى سوپاقشا دوڭگەلەنىپ كەلەتىن ويۋ. تۇيەتابان دەپ اتالاتىن كوپ گۇلدى، ۇلپەك باستى تىكەنى بار ەسىمدىك ول دا تۇيەنىڭ تابانىنا ۇقساس ەكى جارتى، ونى كەي جەرلەردە «تاباق» ورنەگى دەپ اتايدى.
12. «سىڭاروكەش» ويۋ-ورنەگى «ءسىڭارمۇيىز» ويۋىندا ايتىلعانداي، ءمۇيىزدىڭ ءبىر سىڭارى ەتىكتىڭ باسىنا ۇقساپ، قايقيىپ، قايتالانىپ، شەكسىزدىككە ۇلاسا بەرەدى. بۇل ورنەك نەگىزىنەن «ءقوشقارمۇيىز» ەلەمەنتىنەن جاسالادى.
13. «بالداق» ويۋ-ەرنەگى بۇركىت ۇستاعان قولدىڭ بىلەگىنە كيىلىپ تۇراتىن جوعارى باسى بالداق سياقتى جارتى شىعىر فورماسىندا كەلەدى. بالداق ورنەگى بىر-بىرىمەن قوسىلا، شەڭبەرگە ىلمەلەنە كەلىپ، كۇردەلى ورنەك تۇزەيدى. بۇل ورنەك كيىز بۇيىمدارىن اشەكەيلەۋدە، كەستە تىگۋدە، زات بەتىنە ويۋلى بەدەر سالۋدا قولدانىلادى.
14. «قارماق» ويۋ-ورنەگى كادىمگى بالىق اۋلايتىن قارماقتىڭ ىلمەگىن تۇسپالدايدى. قارماق ورنەگىندە ەكى-ۇش، كەيدە ودان دا كوپ تارماق بولادى، ونى كەيدە «زاكىر تاڭبا» دەپ تە اتايدى.
15. «تاراق» ۇلگىدەگى ورنەك كۇندەلىكتى تۇرمىستا پايدالانىلىپ جۇرگەن شاش تارايتىن تاراققا ۇقسايدى. بۇل ورنەك ناقىشىنا كەلتىرىلىپ الاشا، باسقۇرلاردا قولدانىلادى جانە تاراققا ۇقساس بىرنەشە جۋان جولاقتاردان تۇرادى.
16. «قوسالقا» ويۋ-ورنەگى اشەكەيلى تىزىلگەن مويىنعا سالاتىن مونشاققا ۇقساس بولىپ كەلەدى. قازاق ويۋلارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ كوپ تاراعان ويۋدىڭ ءتۇرى. وتە شەبەر كەلىسىم تاۋىپ قۇراستىرىلعان «قوسالقا» ويۋلارى ءبىر تۇتاس كومپوزيسيا ورنەك جۇيەسىن جاسايدى. ويۋ-ورنەك القانىڭ، سىرعانىڭ، جۇزىكتىڭ كوزىنە سالىنىپ، كەبىنەسە زەرگەرلىك بۇيىمداردا قولدانىلادى.
17. «سۋ ورنەگى» دەپ ءاربىر ورنەكتى بەلىپ تۇرعان جولاقتى ايتادى. سۋ ورنەگى ەكى قاتار سىزىق ارالىعىندا يرەك سىزىق ارقىلى دوڭگەلەك، ءتورتبۇرىش بەينەلەردى جاسايدى. بۇل ويۋ-ورنەكتى «بەسساۋساق»، كەيدە «بەسگۇل» دەپ تە اتايدى.
18. «الاشا»، «الامىش» ويۋ-ورنەكتەرى جارىسا جاسالعان كوپ ءتۇرلى-تۇستى جولاقتاردان قۇرالادى. كەيدە سول جولاقتاردىڭ ىشىندە گەومەتريالىق فيگۋرالار تەكتەس نە «ءمۇيىز» ورنەكتەرىنىڭ جەلىلى تۇرلەرىنەن قۇرالعان ءتۇرلى-تۇستى ويۋلار بولادى. بۇل «الامىش» ورنەگى شاحمات تاقتاسىنىڭ الاشا سىزىعى سياقتى جارىسا سالىنعان قىسقا، كەيدە ۇزىن سىزىقتاردان تۇرادى. بۇل ورنەك شي وراۋدا،تەرمە باۋلاردا، كىلەم، الاشا، سۇيەك ورنەكتەرىندە كەزدەسەدى.
19. «ايىر» ويۋ-ورنەگى. «اشاتۇياق»، «ءايىر-تۇياق» ورنەگى كەيدە «ايىر» ورنەگى دەپ تە اتالادى. پىشەن اشالايتىن ايىر قۇرالعا ۇقساس بولىپ كەلەدى.
20. «بوتاكوز» ويۋ-ورنەگى اشەكەيلى كومپوزيسياسىنىڭ ورتاسىنا سالىناتىن نەمەسە بىرنەشە قايتالانىپ كەلىپ، شەتىن كومكەرەتىن جيەكتەمە تۇزەيتىن ويۋ. سىرت ءپىشىنى بوتانىڭ كوزىندەي دوڭگەلەنگەن رومبىعا ۇقسايتىن گەومەتريالىق ويۋ-ورنەك. بۇل ورامالدىڭ شەتىن كومكەرەتىن جيەكتەمە تۇزەيدى.
21. «قاڭقا» ويۋ-ورنەگى توقىما بۇيىمدارىندا قولدانىلادى. مالدىڭ قۋراپ قالعان سۇيەگىن تۇسپالدايدى.الاشا، ءباسقۇر، باۋ، ت.ب. توقىما بۇيىمدار نەگىزىندەگى ورنەك رەتىندە سالىنادى.
22. «ومىرتقا» ويۋ-ورنەگىن كەستەلەردەن، ورمە شيلەردەن، سۇيەك پەن اعاشتان جاسالعان بۇيىمداردان ءجيى كورەمىز. بۇل ورنەك ءتۇرى ومىرتقانىڭ ءتۇرىن تۇسپالدايدى، ول ءار ءتۇرلى ۇيلەسىمدە تۇرلەنىپ، ويۋ كومپوزيڭياسىنىڭ ورتاسىنا جانە جيەگىنە قولدانىلادى.
23. «جىلىنشىك» ويۋ-ورنەگى مالدىڭ جىلىك سۇيەكتەرىنىڭ نەگىزىندە تۋعان اتاۋ. جىلىنشىك ورنەگى قاتار ەكى سىزىق بەينەسىنەن قۇرالاتىن بۋىندى ورنەك (الاشا، كيىز، تىسقاپ، باۋلار، باسقۇرلاردى بەزەندىرۋگە قولدانىلادى).
24. «ءتىس» ويۋ-ورنەگى مالدىڭ، اڭنىڭ تىسىنە ۇقساس، اققارا ءتۇستى شاقپاقتان قۇرالاتىن، شاحمات تاقتاسىنا ۇقساس ويۋ-ورنەك. كەستە تىگۋدە بۇرىشتارىن قاراما-قارسى ءتۇيىستىرىپ وتىراتىن تىك سىنىق سيرەك تىگىستەردىڭ ورنەگىندە قولدانىلادى. مۇنى «ءتىس»، «ءيتتىس» دەپ تە اتاي بەرەدى.
25. «تاڭداي» ويۋ-ورنەگى مالدىڭ تاڭدايىنىڭ بەدەرىن بەينەلەۋدەن شىققان، دياگونال ءتارىزدى ورنەك. بۇل ورنەك اعاش، ءمۇيىز، سۇيەك زاتتارىنىڭ شەتىنە، كيىمدەردىڭ جاعاسىنا، كيمەشەكتىڭ جاقتاۋىنا سالىنادى. تاڭداي ورنەگى باسقا تۇركى تەكتەس حالىقتاردا دا كەزدەسەدى.
26. «بورىكوز» ويۋ-ورنەگى ءبورىنىڭ كوزىن، قاسقىردىڭ باسىن، قۇلاعىن، سونداي-اق «بورىقۇلاك» دەپ اتالاتىن جاپىراقتى بەينەلەيدى
27. «يتقۇيرىق» ويۋ-ورنەگىنىڭ سىرت كورىنىسى ءيتتىڭ قايقايىپ تۇرعان قۇيرىعىنا ۇقساس، كوبىنەسە مۇنى سۇيەك پەناعاشتان جاسالعان بۇيىمداردىڭ (كيىز ءۇي ەسىگى مەن اعاش توسەكتىڭ) بەتىن بەدەرلەۋ ءۇشىن، كيىز بۇيىمداردى اشەكەيلەۋ ءۇشىن قولدانادى.
28. «تۇلكىباس» ويۋ-ورنەگى مىسىقتىڭ، تۇلكىنىڭ باس بەينەسىن تۇسپالدايتىن، سوپاقشا دوڭگەلەكتەردەن، المۇرت بەينەلەرىنەن قۇرالادى. بۇل ويۋ-ورنەك سۇيەككە، اعاشقا، شيگە، كەستەنىڭ شەتىنە سالىنادى. سوندىقتان بۇيىمداردى سۇيەكتەن اشەكەيلەگەندە سۇيەكپەن ويىپ «تۇلكىباس» ورنەگىن تۇسىرەدى.
29. «جىلان»، «جىلانباس» ويۋ-ورنەگى بالالاردىڭ تاقيا-سىنا «كوز تيمەسىن» دەپ تاعاتىن، جىلاننىڭ باس سۇيەگىنە ۇقساس ويۋ-ورنەك. بۇل ويۋ-ورنەك جىلاننىڭ بەينەسىن تۇسپالداپ تۇرادى.
30. «قۇسقانات» ويۋ-ورنەگى ءمۇيىز ويۋىمەن نە شاحمات شاقپاقتارىنڭ ىزىمەن بەينەلەنگەن قۇستىڭ قاناتى تارىزدەس ويۋ-ورنەك. ال بۇيىمداردا كوپ قولدانىلاتىن بۇل ويۋ قاناتىن جايىپ، ۇشىپ كەلە جاتقان قۇستى تۇسپالدايدى. قازىرگى كەزدە «قۇسقاناتى» ويۋ-ورنەگىن باسقا ورنەكتەرمەن ارالاس كولدانا بەرەدى.
31. «قۇسمويىن» ويۋ-ورنەگى قۇستىڭ موينىن تۇسپالداۋدان تۋعان.بۇلار كوبىنەسە ءمۇيىز مانەرىمەن جاسالادى. ول يىلە كەلگەن دوعال تارماقتى مۇيىزدەردەن، رومبتاردان، سىزىقتاردان قۇرالادى. قۇس اتىنا بايلانىستى ورنەكتەردىڭ ءبارى قولونەر ۇلگىلەرىنىڭ بارلىق تۇرلەرىنە ءتان.
32. «قۇستۇمسىق» بۇل ورنەك قۇستىڭ تۇمسىعىن تۇسپالداۋدان تۋعان. «قۇستۇمسىق» تارماقتى مۇيىزدەر مەن سىزىقتاردان قۇرالادى. ويۋ-ورنەكتى قيعاندا ورتاسىنداعى سىزىقتىڭ ۇشىنىڭ باسى قۇستىڭ تۇمسىعىنا ۇقساس قيىلادى. «قۇستۇمسىق» جۇزىك نەمەسە «توپسالى» سالەمدەمە رەتىندە، جۇزىگى تۋىستار اراسىندا دانەكەر قىزمەتىن اتقارعان. تۇرمىسقا شىققان قىزىنان ورامالعا تۇيىلگەن قۇستۇمسىق جۇزىك كەلسە، اتا-اناسى قۋانىپ كەرشىلەرىن شاقىرعان. قۇس بەينەسى حالىق تۇسىنىگىندە ازاتتىقتىڭ بەلگىسى. جۇزىككە قاراپ اتا-اناسى قىزىنىڭ ۇزاتىلعان جەرىنىڭ جاقسى ەكەندىگىن بىلەدى
33. «قازتابان» ويۋ-ەرنەگى ماڭعىستاۋداعى قۇل پىتاستاردى ورنەكتەۋدە كوپ قولدا- نىلعان، قازدىڭ تابانىن تۇسپالداعان كۇردەلى S ەلەمەنتتەرىنەن تۇرادى. بۇل ويۋدىڭ S ۇلگىمەن بەينەلەنەتىن «بوتامويىن» ويۋىنان ايىرماشىلىعى ەكى قاتار ورنالاسقان SS ەكى قازدىڭ بەينەسىن تۇسپالدايدى. قازدىڭ باسى، موينى انىق بايقالىپ تۇرادى.
34. «شەتويۋ» ويۋ-ورنەگىن شەكسىزدىككە ۇلاستىرا ويۋ دەپ تە اتايدى. بەرىلگەن ورنەكتىڭ ءبىر ەلەمەنتى شەكسىز قايتاپانا بەرەدى.«شەتويۋ» ە س ءى كت ءى ڭ جاقتاۋىنا، تەكەمەت، سىرماق، كەبەجە، كيىمكەشەك، ىدىس-اياقتىڭ جيەگىنە ساپىناتىن ويۋ-ورنەكتەر.
35. «يرەك»، «يرەكسۋ» ورنەكتەرى كەيدە ءتۇزۋ سىزىقتاردىڭ سىنىقتارى، كەيدە دوعال سىنىقتاردىڭ ۇشتاسۋى ارقىلى جاسالادى. ونداي سىزىقتار بىرنەشە قاتار سىزىقتار تۇرىندە قاتارلاسا كەلەدى. «يرەك»، «يرەكسۋ» ورنەگىنىڭ جاسالۋى كەيدە ءبىر يرەكتىڭ ءىشى ەكىنشى يرەككە قارسى كەلىپ «ءتورتبۇرىشتار» مەن «ساعاتباۋ»، «ساتى» تارىزدەس ورنەكتەر جۇيەسىن تۇزەيدى. بۇل ورنەك: بەشپەنت، قامزول، شاپان، تاقيانىڭ جيەگىنە ورناتىلادى. زەرگەرلىك بۇيىمداردا: ساقينا، بىلەزىك، قاپسىرما، القالاردىڭ جيەگىندە جانە شي، سىرماق، كەبەجە، جۇكاياق، تاباق ەرنەۋلەرىندە، ءادىپ تىگىستە كوبىرەك كەزدەسەدى.
36. «قوس دوڭگەلەك» ويۋ-ورنەگى مال تاڭباسىنا ۇقسايدى. «قوس دوڭگەلەك» ورنەگىمەن نەگىزىنەن كيىز بۇيىمدارىن، تەكەمەتتەردى، سىرماقتاردى اشەكەيلەيدى.
37. «تۇمارشا» ويۋ-ورنەگى ءۇشبۇرىش ۇلگىلەس بولىپ كەلەدى. ءۇش گۇل، ءۇشبۇرىش - وسىنداي تۇمارلار تىل-كوزدون ساقتاۋ ءۇشىن ادامدارعا عانا ەموس، ءۇي جانۋارلارىنا بويتۇمار رەتىندە دە تاعىلادى. كىلەمبۇيىمدارىنىڭ جيەگىن، كيىز، كىلەم، تەكەمەتتىڭ ورتا تۇسىن كامكەرۋدە كەزدەسەدى
38. «قوستۇمارشا» ويۋ-ورنەگى توبەسىنەن تۇيىستىرىلگەن ەكى تۇمارشا ءۇشبۇرىش ورنەگى قوسىلادى دا، ەكى گەومەتريالىق ءۇشبۇرىش جاسايدى. بۇل ورنەكتىڭ ءتۇرى «تۇمارشا» ورنەگى سەكىلدى تىل-كوزدون ساقتاۋ دەگەندى بىلدىرمەيدى، تەك ەستەتيكالىق تۇرعىدان وشەكەي رەتىندە قولدانىلادى.
39. «باعانورنەك» قورا توبەسىنىڭ ارقالىعىن استىنا تىرەپ تۇراتىن دىڭگەك اعاش. وسى اعاش سەكىلدى ويۋ-ورنوك سالىناتىن زاتتىڭ، بۇيىمنىڭ ورتاسىنا كەلتىرىلەدى، ونى نەگىز قىلىپ الىپ، جان-جاعىن باسقا ورنەكتەرمەن بەينەلەيدى. بۇل ورنەك اسادال، كەبەجەلەردىڭ اياقتارىندا، قىرلارىندا، اينا قويعىشتىڭ شەتىندە، پىسپەك ساپتاردىڭ جوعارعى جاق باسىندا، ادالباقاننىڭ بويىندا ءجيى ۇشىرايدى جانە تەكەمەتتىڭ ورتا تۇسىن كومكەرۋدە كەزدەسەدى. 40.قوشقار ءمۇيىز-

ورنەكتەردىڭ تۇستەرى مەن بوياۋلارى

قولونەردە پايدالانىلاتىن بوياۋلاردى شەبەرلەر وزدەرى قولدان جاساپ ءالاتىن ولارعا ءار ءتۇرلى قوسپالاردى قوسىپ. بۇرىن تابيعاتتا ءجيى كەزدەسەتىن جانە سول كۇيىندە پايدالانۋعا جاراي بەرەتىن اق، سارى، كوك، قىزىل جانە قارا توپىراقتار، ءتۇرلى ءتۇستى جوسالار (سارى، كوك، قىزىل) اعاشتى، تەرىنى، قايىستى بوياۋعا جۇمسالعان. سول سياقتى مالدىڭ قانىن، قارا باۋىرىن، كوك باۋىرىن دا بوياۋ رەتىندە پايدالانعان. كوك تىكەننىڭ ءبۇرى، مويىل، دولانا، قاراقات، بۇلدىرگەن، يتمۇرىن جانە تاعى باسقا دا وسىلار ءتارىزدى ءتۇرلى جەمىستەردىڭ شىرىنى دا دايار تۇرعان بوياۋ دەسە بولعانداي ەدى. حالىق شەبەرلەرى شيە جەمىستەرىن، ءار ءتۇرلى وسىمدىكتەردى، ولاردىڭ قابىقتارى مەن تامىرلارىن قايناتىپ بوياۋ جاساۋ ءادىسىن كوپ قولدانعان. مىسالى، تالدىڭ، تەرەكتىڭ، قاراعايدىڭ، ەمەننىڭ، الما، انار، ءجۇزىم جانە ورىك اعاشتارىنىڭ قابىقتارىنان قىزىل، سارى، كۇرەڭ، قوشقىل ءتۇستى بوياۋلار قايناتڭان. قىنا (جەر قىناسى، تاس بەتىنىڭ قىناسى) «توماربوياۋ» دەيتىن قۋراي مەن توبىلعىنىڭ تامىرلارىن قايناتىپ تا بوياۋ جاساعان. قابىقتاردى كۇزدىگۇنى جيناپ قول ديىرمەنگە تارتىپ نە كەلىگە ءتۇيىپ ۇنتاقتاپ قايناتادى. شەبەرلەر، قايناۋىنا قاراي، بوياۋىنان ارىلعان ۇنتاقتاردى ءسۇزىپ الىپ تاستاپ، قالعان سۇيىقتى ودان ءارى قايناتا بەرۋ ارقىلى ونى قويۋلاندىرعان، كەيدە پوروشوك تۇرىنە كەلتىرگەن. مۇنداي قايناتىندى بوياۋعا اشۋداس، مۇساتىر، توتيايىن، تۇز، قاراعايدىڭ شايىرىن قوساتىن. سول سياقتى قارا كۇيە، ىس، قۇرىم، ورىكتىڭ، جاڭعاقتىڭ سۇيەكتەرى مەن بيدايدىڭ، ارپانىڭ كۇيىكتەرىنەن دە بوياۋ جاساعان. بۇلاردى بىرىمەن-بىرىن قوسپالاۋ ارقىلى ءار ءتۇستى بوياۋلار جاسالادى. بوياۋلار ءسىڭىمدى ءارى وڭباس ءۇشىن ەرمەن، كوكپەك، يتسيگەك، قارا جۋسان سياقتى اششى شوپتەردىڭ تۇندىرماسىن، قۇرتتىڭ سارىسۋىن، كەيدە ماي قوساتىن بولعان.

6alash ۇسىنادى