اسىق دەسە «اسىق ويناعان ازار، دوپ ويناعان توزار» دەگەن اتالى ءسوز الدىمەن اۋىزعا الىنادى. بۇدان اسىقتىڭ زيانىنان باسقا، پايداسى جوقتاي كورىنگەنىمەن، ناعىن ايتقاندا، اسىقتىڭ قازاق مادەنيەتىندەگى ورىنى بولەك. ويتكەنى تىلىمىزدەگى «قوي اسىعى دەمەڭىز، قولايىڭا جاقسا ساقا عوي»، «اسىعى الشىسىنان ءتۇستى، بۇگە-شىگەسىنە دەيىن انىقتادى» دەگەن تىركەستەر دە تەگىن ايتىلدى دەيسىز بە؟! حالقىمىزدىڭ جاقسى كورگەن جاس جەتكىنشەكتى «التىن اسىقتاي نەمەسە كيىكتىڭ اسىعىنداي شىمىر» دەپ سيپاتتاۋى تەڭەيتىن باسقا زات تاپپاعانىنان ەمەس، كەرىسىنشە، اسىقتىڭ ماڭىزى مەن ءمانىن جەتە تۇسىنگەن تانىمدىق كوزقاراسى جاتىر.
اسىق – ءتورت تۇلىك مال مەن اڭداردىڭ تىلەرسەگىندە بولاتىن، ءبىتىسى بولەك، قىزمەتى اسا كۇردەلى، بۋىنعا بىتكەن شىمىر سۇيەك. قازاق ۇعىمىندا اسىق تەك بالالاردىڭ ويىن قۇرالى عانا ەمەس، وزىندىك قاسيەتى بار ماعىنالى بۇيىم. سوسىن دا شىعار، ۇلتىمىزدا بالاسى ۇل بولسا، پالە-قالادان اۋلاق، قارىمدى، قايراتتى بولسىن دەپ بەسىگىنىڭ باسىنا ءبورىنىڭ؛ قىز بولسا، سۇلۋ، كورىكتى بولىپ بوي جەتسىن دەپ بەسىگىنە ەلىكتىڭ اسىعىن تاعاتىن ادەت بار. كەلىنى قۇرساق كوتەرگەندە، اتاسى مەن اجەسىنىڭ ىرىمداپ اسىق جينايتىن ادەتى دە «نەمەرەم ۇل بولسىن، كەلىنگە كوز تيمەسىن، امان-ەسەن بوسانسىن» دەگەن ىرىممەن ۇندەس.
قازاق حالقىندا جاۋىرىنعا قاراپ بولجام جاساپ، بال اشقان سەكىلدى، اسىق ءۇيىرىپ تە بولجام ايتاتىن ەسكىلىكتى حادەت بولعان. جاۋگەرشىلىك زاماندا بابالارىمىز سوعىس ستراتەگياسىن، سوققى بەرەتىن تۇيىندەردى اسىقتى شاشىپ جىبەرىپ ءتۇسىندىرىپ، سوعىس جوسپارىن جاساعان. «باعى مەن سورى، قايعىسى مەن قۋانىشى ءتورت تۇلىك مالمەن بىتە قايناسقان قازاق حالقى اسىقتى يىرگەندەگى قالاي ءتۇسۋىن دە سول ءتورت تۇلىك مالىنىڭ نىشانى دەپ بىلگەن. ايتالىق، الشى – ويسىل قارانىڭ تۇلىگى تۇيەنىڭ، تايكە – قامبار اتانىڭ تۇلىگى جىلقىنىڭ، بۇك – زەڭگى بابانىڭ تۇلىگى سيىردىڭ، شىك – ۇساق مال شوپان اتا مەن شەكشەك اتانىڭ تۇلىكتەرى قوي مەن ەشكىنىڭ بالاماسى دەپ، ۇيىرگەن اسىقتىڭ تۇسۋىنە قاراي سول كەزدەگى ماۋسىم وزگەرىسىنىڭ، دالا تىنىسىنىڭ، ءورىس-قونىستىڭ قاي تۇلىك مالعا ءتيىمدى بولاتىندىعى، سونداي-اق، قانداي ادامعا قايسى تۇلىكتىڭ مول بىتەتىنى جونىندە بولجايتىن بولعان.
ال، اسىق ارقىلى بال اشۋ ماقساتىمەن اڭشىنىڭ ولجاسىنان، جولاۋشىنىڭ جولىنان، جوق ىزدەگەن جوقشىنىڭ سوڭىنان، قۇرعان قاقپاننىڭ قانىنان حابار بەر دەپ تىلەك ءسوز ايتىپ اسىق ۇيىرگەن. ەگەر، اسىق الشىسىنان تۇسسە، ول اق جول، اماندىقتىڭ، جولى بولعان جولاۋشىنىڭ جانە باسقا دا كوڭىلگە بۇككەن ىستەردىڭ وڭىنا باسقاندىعىن بىلدىرگەن. دەگەن ءسوز وسىدان قالسا كەرەك. ال تۇسسە، وندا ۇيىرىلگەن اسىقتىڭ سويلەمەي، ەشقانداي بولجامنىڭ بولماعاندىعى. تۇسسە، بۇيىرعانى ورىنىندا، ەش جاماندىق نە جاقسىلىقتىڭ جوق، قالىپتى جاعدايدى كورسەتكەنى. تۇسپسە، اڭشىنىڭ الىمى بولماي، قۇر قول قايتاتىنىن، جولاۋشى مەن جوقشىنىڭ جولى بولماي بوسقا سەندەلگەنىن، قۇرىلعان قاقپانعا اڭ تۇسپەگەنىن، كوڭىلگە بۇككەن ىستەردىڭ ءساتتى بولماعاندىعىن بىلدىرگەن».
قازاق داستارقانىندا اسىقتى جىلىك كۇيەۋ بالانىڭ، كەلىندەردىڭ جانە جاسى كىشى ايەلدەردىڭ سىباعالى جىلىگى سانالادى. اسىقتى جىلىكتىڭ باسىنداعى قاتتى سىڭىرلەردى «قارعىس وتپەس» دەپ اتاپ، ادەيى ىرىمداپ جەيدى. ال اسىعىن سىڭىرىنەن ارىلتىپ، بالاعا بەرەدى. اسىقتىڭ ءسىڭىرىن جەۋ جەتەسىزدىكتىڭ، جاماندىقتىڭ بەلگىسى دەپ قاراپ، ونىڭ ءسىڭىرىن استە جەمەيدى. «التى كۇن اش قالساڭ دا، اسىق مۇجىما» دەگەن ماتەل سودان قالعان.
ەكىنشى سوزبەن ايتقاندا، اسىقتى جىلىك مالدىڭ سان جىلىكتەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ تومەنگى مۇشە. الايدا، ونىڭ ورىنى توتەنشە ماڭىزدى. اتقارار فيزولوگيالىق قىزمەتى دە اسا كۇشتى. «اسىقتى جىلىك تەك اسىعى ارقىلى جوعارى بۋىن مەن تومەنگى بۋىندى جالعاپ تۇرادى. ارينە، جاستار جاعى دا ءدال وسىنداي، ارالىق بۋىن بولىپ تابىلادى». اسىقتى جىلىكتەن بەسىكتەگى بالانىڭ شۇمەگىن جاسايدى. سوندىقتان، اسىقتى جىلىكتى ۇسىنۋدىڭ استارىندا سىندارداي سىمباتتى، سۇقتىنىڭ سۇعىنان، ءتىلدىنىڭ تىلىنەن امان بول، باسىڭا وتاۋ كوتەرىپ، باۋىرىڭا قازان استىڭ، ەندى ءورىم-بۇتاقتى بول دەگەن ىزگى تىلەك، ادال نيەت جاتىر.
جاۋگەرشىلىك زامانداردا جاۋعا اتتانعان ەر ازامات ارتىندا قالعان جالعىز تۇياعىن ەڭ جاقىن سەرتتەسكەن دوسىنا، جاناشىر تۋىس-تۋعانىنا، دوس-جاراندارىنا تاپسىراردا «كوزىڭ تۇسسە، اسىقتى جىلىكتى ۇستاتا ءجۇر» دەپ تابىستايتىن بولعان. مۇنىڭ ماعىناسى ارتىمدا قالعان تۇياعىم، تاربيەلەپ قاتارعا قوس، جەتىمدىك تاقسىرەتىن تارتپاسىن دەگەندى بىلدىرسە كەرەك. «بالالى ءۇي بازار» دەگەندەي، اسىقتى جىلىكتىڭ ءقادىرلى بولۋىنداعى تاعى ءبىر سەبەپ − ونىڭ اسىعى بالالاردىڭ ەڭ تاماشا ويىنشىعى بولعاندىعىندا.
اسىق جيناۋ جانە اسىق ويناۋ – قازاق حالقىنىڭ، اسىرەسە، قازاق جاستارى مەن بالالارىنىڭ ەرەكشە داعدىسى. ول باعزى زامانداردان بەرى جالعاسىپ كەلە جاتقان ءسالت-داستۇر دەسەك، «التىن ساقا»، «ەرتوستىك» ەرتەگىلەرىندەگى اسىق ويىنى انە سونىڭ ايعاعى. اسىق ويىنىن قىرعىز، قاراقالپاق حالىقارىنىڭ ءبارى ويناعانىمەن، ءبىراق ولاردىڭ اسىق ويىن تۇرلەرى قازاقتاي مول ەمەس. ايتالىق: الشى، ومپى، حان ويىنى، كەنتاي اتۋ، ءۇشتابان، قاقپاقىل، ساسىر... ت.ب سياقتى ويىندار بۇكىل قازاق دالاسىنا جالپىلاسقان. ويىنشىلار اسىقتى جاز-جايلاۋدا، قىس-قىستاۋدا، ۇيدە، دالادا جانە مۇز ۇستىندە ويناعان. كەيبىر اسىق قۇمارلار مەن سال-سەرىلەر دوربالارىنا سالىپ الىپ، ەل ارالاپ، اتى شىققان ويىنشىلاردى ىزدەپ بارىپ ونەر سىناسقان. تەك ناۋرىز ايى تۋىپ، كوكتەمگى كۇيەك تۇسكەن، شارۋانىڭ قاۋرت كەزىندە اسىق ويناۋ جامان ىرىم سانالىپ، ويناۋعا تىيىم سالىنعان.
ارينە، اسىق ويىنىنىڭ مۇنداي قاستەرلەنۋىندە اسىقتىڭ بالالاردىڭ وسىپ-جەتىلۋىندە ماڭىزى رول اتقاراتىندىعىمەن تىكەلەي قاتىستى. ويتكەنى اسىق ويىنى بالالاردىڭ جاستايىنان نەرۆ جۇيەلەرىن شىڭداپ، ولاردى دالشىلدىككە، ۇستامدىلىقا، بايسالدىلىققا، قاعىلەزدىككە تاربيەلەگەن. اسىقتاردى قاز-قاتار ءتىزۋ كەزىندە ولاردىڭ سانىن الۋ، كەيىن ۇتىستى ەسەپتەپ، ۇپاي بولىسكەندە اسىق ساناۋ بالانىڭ ماتەماتيكاعا بەيىمىن ارتتىرىپ عانا قالماي، بالالاردى كوز مەرگەندىگىنە، قول بۋىندارىنىڭ يكەمدى بولۋىنا باۋليدى. اسىق ويناعاندا ادامنىڭ تەك ەكى قولى ەمەس، ويلاۋ مۇشەلەرىنەن باستاپ، يىعى، اياعى، بارلىق بۇلشىق ەتتەرى قيمىلدايدى. وندا يوگا مەن بيدە قولدانىلاتىن ارەكەتتەر دە قامتىلادى. بىلايشا ايتقاندا، اسىق ويناعان بالا جۇگىرەدى، سەكىرەدى، كوزدەيدى، جەڭەدى، جەڭىلەدى، ۇتادى، ۇتىلادى... مىنە وسىنىڭ ءبارى تازا باسەكە، تازا دەنە تاربيە.
باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ «اسىق – ۇلكەن حالىقتىق تاربيە» دەپ باعالاۋىنىڭ سىرى دا وسىندا. حالقىمىز جەتىگەن اسپابىنىڭ «تيەگىنە» اسىق قويۋدان سىرت، اسىقتان ەستەلىك بۇيىمدار مەن اشەكەي بۇيىمدارىن دا جاسايدى. مۇنىڭ جاندى مىسالى رەتىندە كوكتوعاي اۋدانىنىڭ تۇرعىنى قادەن قوجاقاپان ۇلىنىڭ قوي اسىعىنان «شينجياڭ قاريتاسىن» جاساعانى؛ الماتىلىق شەبەرلەر − نۇرلان ابىشيەۆ، نۇرلان ءادىلحان، قۋانىش ماتەنوۆتار قازاقستاننىڭ تۇكپىر تۇكپىرىنەن 8500 اسىق جيناپ، التى ايدا اقبوزات ءمۇسىنىن تۇرعىزعانى انە سونىڭ ايعاعى.
سوڭعى كەزدەرى تۇرمىس داعدىمىزدىڭ وزگەرۋى جانە ويىن قۇرالدارىنىڭ كوپتەپ بارلىققا كەلۋىنە ىلەسە، سونداي-اق ەلەكتروندى ويىنداردىڭ كوبەيۋىنە ساي اسىق ويىنى ءداۋىر ساحناسىنان سىرعىدى. تەك اسىقتى جىلىك عانا ءوز قۇنىن جوعالتپاعانى بولماسا، اسىقتىڭ ۇلتىمىز ومىرىندەگى ورىنى دا بىرتىندەپ السىرەدى. ويىنشىق ماشينا مەن كومپيۋتەرگە تەلمىرگەن بالالار اسىققا پىسقىرىپ تا قارامايتىن بولدى. اسىق تۋرالى اتاۋلاردى قويىپ، استىقتىڭ ءوزىن «سۇيەك» دەپ تانيتىن دەڭگەيگە جەتتى. ماسەلەن، «قامشى» پورتالىندا اسىق تۋرالى ماقالا جازعان دۋلات امانجول اسىق اتاۋلارى دەگەن سىلتەمەمەن مىنداي دەرەكتەر كورسەتەدى: «تۇيە اسىعى − بۋناسىن، جىلقى اسىعى – قيداساپ، سيىر اسىعى – توپاي، قوي-ەشكىنىكى – كەنەي، كيىك اسىعى – كيگات، ارقاردىڭ اسىعى – قوڭقار، قاسقىر اسىعى – بۋناق». ەندەشە، وسى اتاۋلاردىڭ قانشاۋىن بىلەمىز؟ مۇنى قويىپ، الشى، تايكىنى ۇمىتا باستاعان بالالاردىڭ «اسىعىڭ الشىسىنان ءتۇسسىن» دەگەن اق تىلەۋدىڭ ءمانىن ءتۇسىنۋدىڭ ءوزى قيىن.
قازاقتىڭ اسىق مادەنيەتىن زەرتتەۋشىلەر اسىق ويىنىنىڭ تۇرلەرىن اتاي كەلىپ، ونى «ءۇي ىشىلىك» جانە «دالالىق» دەپ 2 گە جىكتەيدى. بىزشە، وسى اسىق ويىنىنىڭ 2 ءتۇرىن دە ءقازىر قايتا جاڭعىرتۋعا مۇمكىندىك بار. بالالارعا دەنساۋلىققا زالالدى ءارى پايداسىز ويىنشىقتاردى اپەرگەنشە، اسىق ويناۋعا ۇيرەتۋدىڭ وزىندىك پايداسى بار. ءمان-ماعىناسى جوق ويىنشىق ويناۋ ورىندارىنا اقشا تولەپ بارعانشا، تەگىن اۋلادا اسىق ويناعان پايدالىراق. كۇندە كومپيۋتەر الدىندا وتىرىپ، كورۋ قۋاتى السىرەپ، دەنە قۋاتى تومەندەپ بارا جاتقان بالالارعا ءبىر مەزگىل اسىق ويناتسا، تىم قۇرىعاندا، دەنەسىنىڭ قانىن تاراتقانىنا پايداسىن تىيگىزەر ەدى.
ەسكەرتۋ: ماقالاداعى ءىشىنارا دەرەكتەر ۇلتتىق سپورت سايتتىنداعى بەكەن قايرات ۇلىنىڭ «اسىق ويىنى» ماقالاسىنان الىندى.
قالياكبار ۇسەمحان ۇلى
6alash ۇسىنادى
