قالامنان تامعان «قان مەن تەر» – قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ ايتقان اڭگىمە
مەن «قان مەن تەر» رومانىن ورتالاۋ مەكتەپ وقىپ جۇرگەن شاعىمدا وقىدىم. ول كەزدە «وسى كىتاپتىڭ اۆتورىمەن كەزدەسەم» دەگەن ءۇمىت ءۇش ۇيىقتاسام ويىمدا جوق. «ءدام عايىپ، ديدار عايىپ، نەكە عايىپ» دەگەندەي ءدام تارتىپ، ساتىنە باسايىن دەسە وڭاي ەكەن، «شينجياڭ حالىق باسپاسىنىڭ» تاپسىرماسىمەن الماتىعا ابەكەڭە كەزدەسۋ ءۇشىن ارنايى باردىم. كولىكتەن تۇسە ابەكەڭە تەلەفون شالىپ، كەلگەن بۇيىمتايىمدى ايتىپ ەدىم، «وندا كەلە عوي اينالايىن، ءقازىر ەمحانادا جاتىرمىن، سول ارادان كۇتەمىن» دەپ كەلىسىم بەردى...
ەسىكتەن يمەنە كىرگەن مەنى ابەڭ ىقىلاستى قارسى الدى. قايىرا ەسەندىك سۇراپ «اكەتىپ بارا جاتقان سىرقات بولماسا دا، 85 تەن اسقان جاس كىشكەنە شارشاتىپ تۇر. اندا-ساندا ەمحاناعا جاتىپ كۇتىمدەلىپ قويۋ ادەتكە اينالىپ بارادى» دەپ ءوز جاعدايىن قىسقا قايىردى دا الدىمەن بۇيىمتايىمدى سۇرادى.
− ءسىزدىڭ «قان مەن تەر» رومانىڭىز ءبىزدىڭ ەلدە توتە جازۋمەن ەرتەرەكتە باسىلعان. 3000 دانا شاماسىندا عانا باسىلعان كىتاپتى سول كەزدىڭ وزىندە وقىرماندار كىتاپحانا سورەسىنە كوپ تۇرعىزباي تالاپ الىپ كەتكەن. ءقازىر قاجەتسىنگەن وقىرمانعا وڭاي تابىلمايدى. وسى ءبىر جاعدايدى ەسكەرگەن «شينجياڭ حالىق باسپاسى» «قان مەن تەردى» قايتا باسۋعا نيەت بايلاپ، سىزدەن رۇقسات سۇرايدى،- دەپ باسپانىڭ جىبەرگەن قاعازىن ۇسىندىم.
− جارايدى، مەنىڭ كىتابىمدى قايتا شىعارىپ، وقىرمانمەن جۇزدەستىرسەك دەگەن پەيىلدەرىڭە العىستان باسقا ايتارىم جوق،-دەپ رۇقسات قاعازىن جازىپ، قولىما ۇستاتقان ابەكەڭنىڭ ەندىگى اڭگىمەسى دە «قان مەن تەر» جايىندا بولدى.
− «قان مەن تەر» رومانىنىڭ ورىسشا باسىلىمى 7 ميلليوننان استام تارالىممەن شىقتى. ورىس تىلىندە بۇرىن 14 رەت باسىلدى، مىناۋ 15 رەت باسىلىپ شىققانى (الدىندا جاتقان «قان مەن تەردىڭ» قوس تومىن نۇسقاپ). ەندى جاڭا نۇسقاسى بويىنشا قايتا باسۋعا جوسپار العان باسپا ورىندارى قايتا رەداكسيالاپ بەرۋىمدى سۇراعان بولاتىن. وسى كەلىسىم بويىنشا «قان مەن تەردى» قايتادان رەداكسيالاپ جاتىرمىن. ورىسشاسى 2 كىتاپ. ءقازىر كىتاپتىڭ ساپاسىمەن ەمەس، سانىمەن ماقتاناتىندار كوبەيدى عوي، ماعان كىتاپتىڭ سانىنان گورى ساپالى بولعانى ۇنايدى. ال قازاقشا باسىلىمى ناق نەشە مارتە ەكەنى ەسىمدە قالماپتى، ايتەۋ كوپ مارتە باسىلدى. 100 مىڭ (5-باسىلىمى)، 30 مىڭ، 25 مىڭ، 20 مىڭ تارالىممەن بىرنەشە رەت باسىلدى. ال ورىسشا 200 مىڭ، 250 مىڭ، 260 مىڭ تارالىممەن بىرنەشە مارتە باسپادان شىقتى. ورىستىڭ «رومان گازەتى» باسىلىمىندا جاريالانىپ، 3 ميلليون 400 مىڭ تارالىممەن تارالدى. ءبىراق قانشا كوپ شىقسا دا، قانشا مارتە باسىلسا دا، «قانى جەرگە تيمەي» دەمەي-اق قويايىن، باسپادان شىعا كوپ تۇرعىزباي، ءبارىن تالاپ الىپ كەتەتىن. ال ءقازىر مۇنىڭ مۇلدە كەرىسىنشە. كىتاپ وقيتىندار كۇرت ازايدى، وقىرمان جوق، 15-باسىلىمى (ورىسشاسى) 10 مىڭ تارالىممەن شىقتى. ءوتىمى سايابىر. سوزدەن ءقادىر كەتكەن زامانعا نە شارا...
− «قان مەن تەر» قانشا ۇلتتىڭ تىلىنە اۋدارىلدى؟
− ءداپ باسىپ ايتا المايمىن، ەسىمدە قالعانى گەرمانيادا 2 مارتە، فرانسيادا 2 مارتە نەمىس، فرانسۋز تىلدەرىندە باسىلدى. يسپانيا، بولگاريا، بەلگيا سياقتى 30 قانشا ەلدەگى وقىرمانداردىڭ قولىنا ءتيدى. كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە بەيجيڭدەگى سسسر-دىڭ ەلشىلىگىندە قىزمەت ىستەگەن ءبىر باۋىرىمىز «بەيجيڭدە جۇمىستان قايتىپ كەلە جاتىپ، جول شەتىندەگى كىتاپ جايماسىنان «قان مەن تەر»ء-دىڭ قىتايشاسىن كورىپ قالدىم. ىزدەستىرىپ، تاۋىپ الىڭىز» دەگەن ەدى. ول كەزدە كىتاپ اۆتورىنان رۇقسات سۇرايتىن جوسىن جوق ەدى، كىمدى باسقىسى كەلسە، باسپاعا دايىنداپ شىعارا بەرەتىن ءتارىزدى. سىزدەردىڭ ەلدەن «قان مەن تەردى» باسۋعا رۇقسات سۇراعان قاعازدى مەن ءبىرىنشى رەت كورىپ وتىرمىن. ارينە، مەن كىتابىمنىڭ قايتالاي باسىلعانىن قۋانا قۇپتايمىن. دەمەك، ادەيىلەپ كەلگەن بۇيىمتايىڭ ورىندالادى. ءبىراق مەنىڭ ءبىر ءوتىنشىم، ەگەر «قان مەن تەر» شىنىمەن جۇڭگو تىلىندە باسىلعان بولسا (باسىلسا 70-80 جىلدارى باسىلعان بولۋى كەرەك)، ماعان ءبىر نۇسقا تاۋىپ بەرسەڭ، كوپ العىس ايتىپ، ريزالىعىمدى بىلدىرەر ەدىم.
− جارايدى، ءوتىنشىڭىزدى ورىنداۋعا دايىنمىن. دەسەدە، «قان مەن تەر» جۇڭگو تىلىنە اۋدارىلدى دەگەن ءسوزدى ەستىگەن دە، «قان مەن تەردىڭ» جۇڭگو تىلىندەگى اۋدارماسىن دا كورگەن ەمەسپىن. −تۇڭعىش شىعارماڭىز قايسى؟ ادەبيەتكە قالاي كەلدىڭىز؟
− مەن 1924 جىلى 22 قازاندا قىزىلوردا وبلىسى ارال اۋدانى قۇلاندى اۋىلىندا دۇنيەگە كەلپپىن. اۋىلدا ساۋات اشتىم. ءبىراق ول كەزدە قازىرگىدەي جاعداي قايدا، جەردە وتىرىپ ساباق تىڭدادىق. قاعاز كەمشىل. ينديا شايىنىڭ سارى قاعازىنا شيمايلاپ ءجۇرىپ قولىمىز حات تانىدى. كەرەك دەسەڭىز، مۇعالىمدەرىمىز دە شالا ساۋات بولاتىن. سوسىن دا شىعار، العاشقى جىلى 3-4 ءارىپتى ازەر ۇيرەندىك. 2-3 سىنىپتى دا ءجۇردى-باردى وقىدىق. كەيىن وتباسىمىز شالقار قالاسىنا كوشىپ كەلدى دە 4 سىنىپتان باستاپ دۇرىستاپ وقۋ ورايىنا يە بولدىم. 1942 جىلى 10 سىنىپتى ءبىتىرىپ، 18 جاسقا تولماي اسكەرگە باردىم. ستالينگرادقا 42 شاقىرىم جەردە تۇردىق. سودان سوعىس بىتكەنشە ارميا قاتارىندا ستالينگرادتا بولدىم.
− قان مايدانعا دا باردىڭىز با؟
− شتاپتا ىستەدىم دە، كەسكىلەسكەن قاندى قىرعىن سوعىستىڭ باسىندا بولعام جوق. 1946 جىلى ارميا قاتارىنان شارتقا بوساپ، ەلگە قايتقاندا، الدىمەن الماتىعا ات باسىن تىرەدىم. 12 بەتتىك داپتەرگە ۇلكەن روماننىڭ باسىن جازعان ەدىم. سول تۇڭعىش شىعارمامدى ءسابيت مۇقانوۆقا، عابيدەن مۇستافينگە كورسەتۋ ماقساتىمەن بۇرىلعانىم ەدى الماتىعا. ول كىسلەر كورىپ، «بەتالىسىڭ دۇرىس، سوڭىن جاقسىلاپ جالعاستىر» دەپ ىقلاس تانىتتى. بۇل سوعىس جونىندە جازىلعان، مەنىڭ تۇڭعىش رومانىم «كۋرليانديانىڭ» باستاماسى ەدى. سونىمەن ءبىر جارىم جىلدا ءبىتىردىم. «كۋرليانديا» باسپادان شىققان سوڭ الماتىداعى قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنەن ءبىر جىل وقىپ، كەلەسى جىلى ماسكەۋدەگى م.گوركي اتىنداعى ادەبيەت ينيستيتۋتىنا وقۋعا ءتۇستىم. ول ارادان بەس جىل وقىدىم. 1956 جىلى وقۋ تاۋىسقان سوڭ ەكى جىلدان كەيىن، ياعني 1958 جىلى «قان مەن تەردى» باستادىم. ماتەريالىن وقىپ جۇرگەن كەزىمدە جيعان ەدىم. باستاعاننان تارتىپ، سوڭعى نۇكتەسىن قويۋعا 8 جىل ۋاقىت كەتتى. «كۋرليانديا» ءبىر قانشا ۇلكەن سىيلىقتاردى الدى. ال «قان مەن تەرگە» سسسر-دىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعى بەرىلدى.
1961 جىلدان باستاپ ارال تارتىلا باستادى. 1980 جىلدان باستاپ وسى ارال قاسىرەتى جايىندا جازىلعان «سوڭعى پارىز» رومانىن باستادىم. بۇل ەكى كىتاپتى جازۋعا 20 جىلعا تاياۋ ۋاقىت جۇمسادىم. شىنىمدى ايتسام وسى شىعارماما ىقلاسىم بولەك. مۇمكىن، قاراپايىم وقىرماندارعا ءتۇسىنۋ قينداۋ بولۋى مۇمكىن، ءبىراق كوركەمدىك دەڭگەيى، كومپوزيسيالىق قۇرىلسى سەكىلدى جاقتاردان العاندا تارتىمدى شىعارما دەپ ايتا الامىن.
− «قان مەن تەر» رومانىنا استار بولعان وقيعالار مەن كەيىپكەر تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز، «قان مەن تەردەگى» كەيپكەرلەردىڭ ءبارى ومىردە بار ادامدار ما؟
− «قان مەن تەرگە» ارقاۋ بولعان وقيعانى مەن ويدان قيىستىرعام جوق. ومىردە بولعان ناقتى وقيعالار. ال كەيپكەرگە كەلسەك، كەيپكەردىڭ ءبارى ومىردە بار ادامدار. ءبىراق مەن ونى تيپتەستىرىپ، باسقا ادامنىڭ باسىندا بولعان وقيعانى ءوز كەيپكەرىمنىڭ باسىنان كورسەتتىم. ماسەلەن، اقبالا، كالەن، ەلامان، تاڭىربەرگەندەردىڭ ءبارى ويدان جاساعان كەيىپكەرلەر. ءبىراق ءار قايسىنىڭ ءوزىنىڭ پروتوتيپتەرى بار.
− سىزشە، قازاق ادەبيەتىنىڭ قازىرگى حالى قالاي؟ نازارىڭىزدى بۇرعان ءۇمىتتى جاس جەتكىنشەك قالامگەرلەر بار ما؟
− مەن نەگىزىنەن وزىممەن ءوزىم. جازۋشىلار وداعىنا بارمايمىن. پەن كلۋب دەگەن ۇيىم بار. ورتالىعى لوندوندا. 1992 جىلدان باستاپ وسى حالىقارالىق قازاق پەن كلۋبىنىڭ ءتوراعاسى بولدىم، جىلىنا ءبىر رەت باسقوسۋ بولادى. سوعان عانا قاتىناسىپ ءجۇرمىن. ءبىزدىڭ قارىم-قاتىناس ەۋروپامەن، رەسەيمەن عانا. سوندىقتان كەيىنگى جاستار تۋرالى مەن ەشتەڭە ايتا المايمىن.
ال قازاق ادەبيەتىنىڭ حالىنا كەلسەك، سىن جوق، پروزا ناشار. پوەزيانىڭ بەتالىسى جاقسى. جاقسى اقىندار بار. دەسەدە، قارا ۇزگەن ءىرى تالانتتار جوق مەنىڭ قاراۋىمشا. ءتىپتى، ءبىز رۋحاني جاقتان كۇننەن كۇنگە قۇلدىراپ بارا جاتقان سياقتىمىز. نەگە دەسەڭ كىتاپ وقيتىن ادام جوق، نارىق بيلەگەلى وقىرمان قاتارى ءتىپتى ازايدى. كىتاپ وقيتىن، كىتاپ ساتىپ الاتىن وقىرمان بولماعان سوڭ، باسپالاردىڭ دا كۇيى كەتىپ بارادى. باسپادان شىققان شىعارمالاردىڭ دا شىرايى قاشىپ، كوركەمدىك دەڭگەيى تومەندەدى. تەك بىزدە عانا ەمەس، تۇتاس ەۋروپا ادەبيەتىن دە ءدال وسىنداي قۇلدىراۋ بار. بۇرىن وقىرمان جازۋشى دەڭگەيىنە جەتۋگە، جازۋشىنىڭ ويىنىڭ استارىن انىق تۇسىنۋگە تىرىساتىن، ال ءقازىر جازۋشىنىڭ وقىرمانعا بەيىمدەلمەۋىنە شارا جوق. بۇرىن شىعارمانىڭ كوركەمدىك قۋاتىن اسىرىپ، ايتار ويىن جاسىرىن قالدىرىپ، «ەرىن ايتپاعاندى ەمەۋىرىن ايتادى» دەگەندەي، ايتار ويىن جۇمباقتاپ ايتسا، ال ءقازىر اشىق ايتۋىڭ عانا قاجەت بولدى، ءتىسى شىققان ادامعا شايناپ بەرگەن تاماق اس بولا ما؟ سوسىن دا بىزدە ليريكالى، جاندى، كوركەمدىك دەڭگەيى جوعارى شىعارمالار ازايىپ بارادى. بىزدە عانا ەمەس، تۇتاس الەم ادەبيەتىنىڭ بەتالىسى وسى. ليريكالى لەپ قوسىپ، ايتار ويىن كوركەمدىككە وراپ جەتكىزەتىن تارتىمدى شىعارمالاردى وقۋعا وقىرماندار دا قۇلقسىز، ءتىپتى، ونى وقىپ وتىرۋعا ۋاقىتى جوق. كىتاپ وقيتىنداردىڭ يدەياسى وزگەرگەن، شىعارمانىڭ وقيعاسىن قۋالاپ، نەگە وسىلاي دەپ ويلانباي وقيتىندار كوپ تە، شىعارمانىڭ تەرەڭىنە ءۇڭىلىپ، وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، كوركەم شىعارمادان ءلاززات الىپ وقيتىن وقىرمان از.
اڭگىمەلەسكەن قالياكبار ۇسەمحان ۇلى، 2009
6alash ۇسىنادى
