اسىق ويىنى
اسىق-مالدىڭ سان مۇشەسىندەگى اسىقتى جىلىك پەن سيراقتى بىر-بىرىنە تۇتاستىرىپ تۇرعان نەمەسە، ساننىڭ جوعارعى بۋىنى مەن سيراقتى ءبولىپ تۇرعان، ورىنى جاعىنان تولارساقپەن اسىقتى جىلىككە تاۋەلدى كەلەتىن، مال سۇيەكتەرىنىڭ ىشىندەگى تۇتاس بىتكەن ەڭ شىمىر سۇيەك. ال، اسىقتى بىردەن ءبىر قۇرال ەتكەن اسىق ويىندارى ءتورت تۇلىك مالدىڭ، اسىرەسە، قويدىڭ قولعا ۇيرەنىپ، ءۇي جانۋارى بولۋىنا وراي، مال شارۋاشىلىعى پايدا بولعان سوناۋ ەستە جوق ەسكى زاماننان بەرى جالعاسىپ كەلە جاتقان، قۇددى دويبى، توعىز قۇمالاق سياقتى تاريحى ۇزاق، جالپىلاسۋ كولەمى كەڭ ءارى وتە قىزىقتى ۇلتتىق ءار ءتۇرلى ويىندارىمىزدىڭ ءبىرى. كەزىندە ونى تەك بالالار عانە ەمەس، جاستار دا، قارتتار دا قۇمارتىپ وينايتىن بولعان. كولەمى جاعىنان، سيىردان باسقا، ءىرى قارالار مەن بۇعى-مارالدىڭ اسىعىن «ساقا» سيردىڭ اسىعىن «توپاي» قوي مەن ارقاردىڭ اسىعىن «كەنتاي»، ەشكى مەن تاۋەشكىنىڭ اسىعىن «ءشۇمايت» ەلىكتىڭ اسىعىن «جەمەك» دەپ السا، سىرتقى تۇلعاسى مەن تۇرىسىنا قاراي، جاتىسىنان جۇمىر جاعى ۇستىنە قاراپ تۇسكەن جاعىن «بۇك» شۇڭقىر جاعى ۇستىنە قاراپ تۇسسە «شىك» تۇرىسىنان شۇڭقىر جاعى ۇستىنە قاراپ تۇسسە «الشى» جايپاق تەگىس جاعى ۇستىنە قاراپ تۇسسە «تايكى» اسىقتىڭ جىلىكپەن تۇتاسقان اشا جاعى ۇستىنە ءتۇسىپ قالسا «شومپى» جىلىنشىكپەن تۇتاسقان جۇمىر جاعى ۇستىنە قاراعانى «ومپى» دەپ اتاعان.
اسىق ءوز داۋىرىندە كوشپەلى قازاق ساحاراسىندا كوڭىل اشاتىن كۇردەلى ويىن تۇرلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تارالۋمەن بىرگە، تاعى ءبىر جاعىنان، ۇلتىمىزدىڭ ەسكىلىكتى تۇرمىس سالتىندا بەينە الاقانعا قاراپ ب ا ق سىنايتىن، قۇمالاق سالىپ بال اشاتىن، جاۋىرىنعا قاراپ جول اشاتىن ءتۇرلى نانىم-تانىمدارعا ۇقساس اسىق ءۇيرىپ تە بولجام ايتاتىن بولعان. ياعىني اتا-بابالارمىزدىڭ بال اشۋ ماقساتىمەن، اڭشىنىڭ ولجاسىنان، جولاۋشىنىڭ جولىنان، جوق ىزدەگەن جوقشىنىڭ سوڭىنان، قۇرعان قاقپاننىڭ قانىنان حابار بەر دەگەن تىلەك ءسوز ايتىپ اسىق ۇيىرگەن. مۇندا اسىق ءۇيرۋشىنىڭ اڭسارى-ۇيرگەن اسىقتىڭ الشى ءتۇسۋى بولىپ سانالادى. «اسىعىم اق سويلە، اق جول بەرەر بولساڭ، ءۇش ۇيرگەنشە ايداي الشى ءتۇس» دەپ ۇيرگەن. ەگەر اسىق الشىسىنان تۇسسە، ول اق جول اماندىقتا، قانجاعاسى قان بولعان، ولجادان جولى بولعان، جولاۋشىنىڭ جانە باسقادا ىستەردىڭ وڭعا باسقانىنان، نە سولاي بولاتىندىعىن بىلدىرەدى. سول سەبەپتى اسىقتىڭ الشى ءتۇسۋى وتە جوعارى باعالاعان. ال «تايكى» تۇسسە، وندا ۇيرىلگەن اسىقتىڭ سويلەمەي، ەشقانداي بولجامنىڭ بولماعاندىعىن «بۇك» تۇسسە بۇيرعانى بويىندا، ەش جاماندىق نە جاقسىلىقتىڭ جوق قالىپتى جاعداي بولادى. «شىك» تۇسسە، اڭشىنىڭ الىمى بولماي قۇر قايتاتىنىن، جولاۋشىمەن جولشىنىڭ جولى بولماي قۇر قايتاتىنىن، قۇرعان قاقپانعا اڭ تۇسپەگەندىگىن نەمەسە باسقا ىستەردىڭ ءساتتى بولمايتىنىن بىلدىرەدى. سونىمەن بىرگە، اسىقتىڭ ءتورت تۇلىك ءتۇسۋىن، سىرتقى ەرەكشەلىگىنە قاراي ءتورت ءتۇرلى مالدىڭ سيمولى ەسەپتەپ، الشى-ويشىل اتانىڭ تۇلىكتى تۇيەنىڭ، تايكى-قامبار اتانىڭ تۇلەگى جىلقىنىڭ، بۇك-زەڭگى بابانىڭ تۇلەگى سيردىڭ، شىك-ۇساق مال شرپان اتا مەن شەكشەك اتانىڭ تۇلەگى قوي مەن ەشكىنىڭ بالاماسى سانالىپ، ۇيىرگەن اسىقتىڭ تۇسكىنە قاراي، سول كەزدەگى ءمالىم ءبىر ماۋسىمنىڭ اۋارايى، ءمالىم ءبىر ءوڭىردىڭ جار جاعدايى قاي تۇلىك مالعا تيمدى بولاتىندىعى ءارى قانداي ادامعا قايسى تۇلىك مالدىڭ مول بىتەتىندىگى ىرمدالعان.
كونە كوز قارتتار مەن زەردەلى شەشەن-شەجىرەلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، كەزىندە اسىق تەك كوڭىل كوتەرىپ وينايتىن ويىنشىق رەتىندە ەمەس، ءارى بىلىكتى بيلەر مەن قاھرلى حاندار جاعىنان كەيبىر كۇماندى كۇنالاردى تەرگەۋدە قولدانىلاتىن جازا قۇرالى رەتىندە پايدالانعان، ماسەلەن، ەرتەدەگى قازاق بيلەرى مەن قازىلارى سول كەزدەگى ەل مەن ەلدەگى اعايىندى اراز قىلعان ءتۇرلى جەر داۋى، جەسىر داۋى، ۇرلىق، بارىمتا داۋى سىندى كۇردەلى ىستەرگە ءادىل بيلىك، ادال تورەلىك ايتۋ ءۇشىن، ىستەگەن قىلمىسىن موينىنا الماعان كۇماندى ادام، ەڭ سوڭىندا شەكەسىنە اسىق باسىپ تەرگەپ، شىنىن ايتقىزعان، اسىق باسۋ تەرگەۋ ءۇشىن، الدىمەن ىستەگەن قىلمىسىن مويىنداماعان كۇناكاردى الدىرىپ،ونىڭ ەكى شىقشىتىنا ەكى اسىقتى تۋرالاپ جىڭىشكە قايىسپەن نەمەسە مىقتى جىپپەن تاڭىپ بايلاپ، سودان كەيىن الگى قايىستى قامشىنىڭ سابىمەن، بولماسا جىڭىشكە اعاشپەن اۋعان تۇيەگە بۇراۋ سالعانداي بۇراعان. سوندا تەرگەۋگە الىنعان ادامنىڭ ەكى شىقشىتىنا قاتتى اسىق باتىپ، ەكى كوز سىرتقا تەۋىپ، شاراسىنان شىعىپ كەتە جازداپ قينالىپ، ىستەگەن قىلمىسىن مويىنداماسقا امالى قالمايدى ەكەن. سوندىقتان، اسىق باسىپ قيناۋ ەرتە كەزدەگى قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى جالا سوتىنداعى قىلمىسكەردى تەرگەۋدىڭ ەڭ اۋىر جازا تاسىلدەرىنىڭ ءبىرى بولسا، ال اسىق وسى تەرگەۋ تاسىلىندەگى ەڭ نەگىزگى قۇرالدىڭ رولىن ويناعان. مۇندا تۇتاس مال سۇيەكتەرىنىڭ ىشىندە اسىقتىڭ قاتتىلىق قاسيەتىن اتا-بابالارىمىزدىڭ ەرتەدەن-اق ءتۇسىنىپ بىلگەندىگىن بايقاۋعا بولادى.
ال، اسىق ويىنى بۇكىل قازاق جەرىندە جالپى بەتتىك جالپىلاسقاندىقتان، ونىڭ تۇرلەرى دە ءبىر شاما مول، ويىنشىلار كەزىندە ونى ەلدىڭ قولى جۇمىستان بوساعان جاز جايلاۋدا، قىستاۋعا بارعاننان كەيىنگى قىستىڭ ۇزاق سارى تاڭىندا، كۇننىڭ جىلىمىق بايقاتقان كەيبىر جايما شۋاق كەزدەرىندە سىرتقا مۇز ۇستىندە ويناعان. ءتىپتى، كەيدە اسىق قۇمار شەبەرلەر مەن سال-سەرىلەر دورباعا اسىق سالىپ الىپ، اۋىلدان-اۋىلعا، ەلدەن-ەلگە ءوتىپ، اتى شىققان ويىنشىلاردى ىزدەپ بارىپ ونەر سىناسقان. تەك ناۋرىز ايى تۋىپ، كوكتەمگى كۇيەك تۇسكەن شارۋانىڭ قاۋرت كەزىندە عانە اسىق ويناۋ ەل ىشىندە جامان ىرمعا بالاعان، سونداي بولسا اۋىل جاستارى مەن ازاماتتارى جانە بالا-شاعالارى وسى ءبىر اتا-داستۇرىمىزگە جەتىپ، بايرعى مادەني مۇرالارىمىزبەن قىزىقتى كوڭىل قيمىلىمىزدىڭ ءبىر تامشىسى ەسەبىندە تىلگە تيەك بولىپ وتىر.
اسىق ويىنى، ءاسىلى جالپىلاسقان تارتىبىندە نەگىزىنەن ءبىر ساقا، سان-ساناقسىز اسقتاردان قۇرالىپ، بۇزاۋ تايىنشالاردىڭ اسىقتارى مەن قوي اسىقتارىنىڭ ءىرىسى، اسىرەسە، جاسامىس ەرەك قويلاردىڭ اسىقتارى، ويىنشىلاردىڭ كەلىسىمى بوينشا ساقا ورنىندا پايدالانادى. كەزىندە مۇمكىن بولعاندا بۇعى-مارالدىڭ نە ارقا-قۇلجانىڭ اسىعىنان ساقا ۇستاۋ ەرەكشە جوعارى باعالانعان. ءتىپتى، ارقار-قۇلجانىڭ اسىعىن كەيبىر قول جەتكەن سال-سەرىلەرگە، تامىر-تانىس، اعايىن-دوستارىنا ساۋعا ۇسىنىپ، سالەمدەمە ورنىندا جىبەرگەن. ويتكەنى، بۇل اڭداردىڭ اسىعى ادەتتەگى قوي اسىقتارىنا قاراعاندا ءارى ءىرى،ءارى شىمىر بولىپ، سىمباتتىلىعىن قوسا، ويىندا وتە ۇتىمدى بولادى. ال بۇزاۋ مەن تايىنشالاردىڭ اسىعىندا جوعارداعى اڭ اسىقتارىنىڭ قاسيەتى تولىق بولماسا، ادەتتەگى قوي اسىعىنان مەلجەمدىلىگى ونىڭ ساقا بولۋىنا تيمدىلىك اكەلدى اكەلدى. اسىق ويىنىندا ساقانىڭ اتقاراتىن رولى وتە جوعارى بولعاندىقتان، كەيبىر ويىنشىلار، ساقانىڭ ءتىپتى دە ۇتىمدى بولۋى ءۇشىن اسىقتىڭ ءمالىم ءبىر جەرىن تەسىپ، ءىشىن قۋىستاپ، وعان قورعاسىن قۇيىپ، اۋزىن سۇيەكپەن نە سىڭىرمەن بەكىتىپ تاستايدى. مۇنداي ساقالاردىڭ سالماعى اۋىر بولىپ، ۇيىرگەندە الشى تۇسكىش كەلەدى. ءارى باسقالار اتقاندا وڭايلىقتا ۇشىپ كەتپەيدى. ءوزى تيكەن اسىقتاردى الىسقا ۇشىرا الادى. ال اسىق وينىنا كەلسەك، ونىڭ تۇرلەرى ءبىر شاما كوپ، ءارى ءار ويىننىڭ ءار وڭىرىندەگى اتاۋى دا، ويناۋى دا بىر-بىرىنە ۇقسامايدى. دەسەدە، وسى ويىن تۇرلەرىنىڭ قاي-قايسى بولسىن، ءبارىنىڭ دە وزىندىك ويىن باسقىشتارى، قىلىپ ەتكەن قيمىلدان جازدىراتىن قاتاڭ قاعيدا-جوسىندار بولعان، ويىنشىنىڭ قايسارلىعى مەن قاجىرلىعى، ەپتىلىگى مەن مەرگەنددىگى سوڭعى جەڭىس پەن جەڭىلىستى بەلگىلەيدى. تومەندە اسىق ويىنىنىڭ باستى ءبىر نەشە تۇرلەرىن جەكە-جەكە تانىستىرىپ وتەيىك.
ومپى ويىنى
اسىق وينىنىڭ بالالار اراسىندا ءبىر شاما كوپ تارالعان ءتۇرى، بۇل نەگىزىنەن سىرتتا وينالادى. وندا اۋەلى ديامەتر ەكى دە ءۇش ادىم شاماسىندا شەڭبەر. شەڭبەردىڭ ءدال ورتاسىندا كولدەنەڭ سىزىق سىزىلادى دا، ويىنشىلاردىڭ بىرەۋى بىردەن اسىق شىعارىپ، ەڭ ءىرىسىن شەڭبەر ىشىندەگى سىزىق بويىنادا ومپىسىنان، قالعاندارىن سونىڭ قاسىنا الشىسىنان نە تايكسىنەن تىگىلىپ قويىلادى. ومپىسىنان تىگىلگەن اسىقتىڭ بەلگىسىن ايقىنداۋ ءۇشىن ەڭ ابزالى باسقا تۇسپەن بويالعانى بولادى. وسىدان كەيىن شەڭبەردىڭ ەكى جاعىنان شامامەن ون ادىم قاشىقتىقتان اسىق كوزدەيتىن تاعى ەكى سىزىق سىزىلىپ، ويىنشىلار ەندىگى جەردە، ساقالىن ءۇيرىسىپ، كەزەك الىسادى. وندا، ءالشى-بىرىنشى كەزەكتە، تايكى-ەكىنشى كەزەككە، بۇك-ۇشىنشى كەزەككە، شىك-تورتىنشى كەزەككە يە بولادى. ساقالارى ۇقساس تۇسسە، قايتا ءۇيرىپ كەزەك الادى. وسىلايشا، ويىنشىلار قولدارىنداعى ساقالارمەن سىزىق بويىندا تۇرىپ، شەڭبەردىڭ ىشىندە تۇرعان اسىقتاردىڭ كەزەك كوزدەپ، رەتى بويىنشا ويىندى جالعاستىرادى. ارينە، ويىنشىلاردىڭ بۇل اراداعى ماقساتى شەڭبەردىڭ ىشندە تۇرعان ومپىنى شەڭبەردىڭ سىرتىنا شىعارۋ، ەگەر كىمنىڭ ساقاسى تىگىلگەن اسىقتاردىڭ بىرەۋىنە ءتيىپ، سونى شەڭبەردەن شىعارسا، وندا سول اسىقتى عانە الادى. ال، شەڭبەردىڭ سىزىعىنا ءبىر تابان جاقىن بارىپ تۇرىپ قالسا، وندا قارسى جاقتاعى سىزىقتان جالعاستى كوزدەيدى.
بۇل ويىن بارلىق اسىقتاردىڭ شەڭبەردەن شىعىپ بولعانشا جالعاسادى. كوزدەگەن كەزدە ساقا اسقتارعا تيمەي كەتسە، سول ويىنشى قالىپ كەزەك ەكىنشى ادامعا وتەدى. ول دا ءبىرنشى وينشى سياقتى ومپىنى اتىپ شەڭبەردەن شىقسا، تىگىلگەن اسىقتاردى تۇگەل ۇتادى. ايتپەگەندە بىردەن اتىپ ويىن جالعاستىرادى. كومبەدەگى اسىق تاۋسىلعاندا ويىنشىلار بىردەن تاعى دا اسىق تىگەدى. بۇل ويىندى كەيدە «شەڭبەر» دەپ تە اتايدى.
حان ويىنى
بۇل ويىندى سىرتتا، تەگىستەۋ جەردە ويىنشىلار جەكە-جەكە دە، وداقتاسىپ تا وينايدى. ويىنعا قاجەتتى اسىقتاردىڭ سانىندا شەك بولمايدى. تەك، قوس ۋىسقا سيۋدى، تاق سان بولۋى شارت. ماسەلەن ءۇش ادام ويناسا، ءار ويىنشى وننان اسىق شىعارىپ، ونىڭ ۇستىنە ءبىر حان قوسىپ، جيىنى وتىز ءبىر اسىقپەن ويناۋعا بولادى. بۇل اراداعى حان بارىنە ورتاق پايدالانىلادى. اركىم ءوز الدىنا جەكە حان سايلامايدى. حان سايلانعان اسىق وزگە اسىقتاردان وزگەشە بوياۋمەن بويالىپ، بەلگىسى ءبىر شاما انىق، ادەتتەگى اسىقتاردان وڭاي پارىقتالاتىن بولسا، سوعۇرلىم جاقسى.
حان ويىنىندا وينشىلاردىڭ ويىن باستاۋ كەزدەگى ساقا ءۇيرۋ ادىسىمەن بەلگىلەنەدى. كىمنىڭ ساقاسى الشى تۇسسە، ويىندى سول ادام باستاپ كەزەك قولدىڭ وڭىنان سولعا قاراي اينالادى. ەگەر كەزەك الۋ جولىنداعى بىرنەشە وينشىنىڭ جالعاستى ساقا ءۇيرىپ كەزەك بەلگىلەسەدى. ويىن باستالعاندا، باستاۋشى بارلىق اسقتاردى قوس ۋىسىنا تولتىرىپ الىپ، شاشىپ جىبەرەدى دە، ەندىگى جەردە اسقتاردىڭ تۇرىسىنا قاراي بۇك پەن بۇكتى، شىك پەن شىكتى، الشى مەن الشىنى، تايكى مەن تايكىنى ءوزارا كوتدەپ اتادى. ءارى اتىپ تيگىزگەن اسعىس ءوزى الىپ وتىرادى. وسىلايشا ويىن الدىڭعى كەلسىم بوينشا ءۇش اسىق، بەس اسىق نەمەسە ون اسىق اتىپ اتالعاننان كەيىن، ەندى حاقندى اتۋعا كەزەك كەلەدى. ونى دا سول حاننىڭ تۇسكەن اسىعمەن ۇقساس تۇسكەن اسىقپەن اتادى. ياعني حان تايكى تۇرعان بولسا تايكىمەن، الشى تۇرعان بولسا الشىمەن اتادى. بۇل «حان باۋىزداۋ» دەپ اتالادى. حاندى اتىپ العان سوڭ، حاندى اتىپ العان سول اسىقپەن، سوعان ۇقساس جاتقان تاعى ءبىر اسىقتى اتىپ الادى. بۇل «حاننىڭ باۋىزدالۋى» بولادى. ال، حان باۋىزدالماي قالسا، وندا جاڭاعى اتىپ العان اسىقتارىن قوسىپ، ويىندى ەندىگى ادامعا وتكىزىپ بەرەدى. ادەتتە، ويىنشى حان ويىنىندا حاننىڭ تۇسكىمەن ۇقساس تۇسكەن اسىقتاردى مۇمكىن بار قورعاپ قالىپ، ونى حان باۋىزداۋعا ىستەتەدى. ەنەر حانعا ۇقساس تۇسكەن اسىق جوق بولسا، باسقا اتقان اسىقتارىنان سوعان ۇقساس اسىق تۇسىرۋگە مۇمكىندىك ىزدەيدى. ال، اتقان اسىق تيمەي كەتسە نەمەسە تيگەن كۇندە دە، العان كەزدە قاسىنداعى جاناسىپ تۇرعان اسىقتاردى قوزعاپ كەتسە، وندا ونى «قول كۇيدى» نەمەسە «حان كۇيدى» دەپ اتاا، سول ويىنشى قالادى. سوندىقتان دا حان ويىنى اسىق ويىندارىنىڭ ىشىندەگى ءبىر شاما كۇردەلى ويىندارىنىڭ ءبىرى، ول ويىنشىلاردىڭ وتە مەرگەن، ءارى ەپتى بولۋىن تالاپ ەتەدى.
حان ويىنىندا ادەتتە اسىق ءبىر ساۋساقتىڭ ۇشىمەن، كوبىنەسە سۇق قول مەن ورتان قولدىڭ ۇشىمەن اتىلادى. اسىق اتقان قول سول اسىقتىڭ ورنىندا قالادى. اسقتى سۇيرەپ اتۋعا نەمەسە ۇستاپ الىپ لاقتىرۋعا بولمايدى. اتقان اسىق كوزدەگەن اسىققا تيمەي نەمەسە ءتيىپ بارىپ، باسقا اسىقتاردى قوزعاپ كەتسە، وندا قالعان ەمەپتەلەدى. سوڭىنا قاي ويىنشىنىڭ ۇتىپ العان اسىعى ءوزى قوسقان اسىقتان ارتىق بولسا، وندا وينشىلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ از اسىق اتىپ العان وينشىعا ۇپاي سالعان بولادى. ەگەر اتىپ العان اسىعى ءوزى قوسقان اسىقتان كەم بولسا. ءارى ەندىگى جەردە اسىق ويىنشىعا ۇپاي بەرەدى. كەلەرگى ءجۇرىستى حاندى ۇتىپ العان ويىنشى جالعاستىرادى. بۇل جولى قارسى جاق ۇپاي سالسا، وندا الدىڭعى كەزەكتە باسقالاردىڭ وزىنە سالعان ۇپايىن وعان شەگەرىپ تاستايدى. اسىپ كەتسە، ارتىق سالعان ۇپاي ەسەپتەلەدى. جەتپەي قالسا، قالعانى مويىندا تۇرا بەرەدى. جالعاستى سالىنعان ۇپايلار وسىلاي ۇستى-ۇستىنە قوسىلىپ شەگەرىپ وتىرادى. سوڭىندا بەلگىلەنگەن سارعان كىم بۇرىن جەتسە، سول جەڭىمپاز بولىپ، قالعانداردان ۇپاي الادى.
حان ويىنىندا ويىنشىلار ءار جولى اسىق اشقاندا، مۇمكىن بار اسىقتاردىڭ بىر-بىرىنە جاناسپاي، سۇيەنبەي، مىنگەسپەي ەركىن جاتۋىنا مۇمكىندىك ىزدەيدى. ەگەر اسىقتار ۇيىلىپ-توگىلگەندە سولاردىڭ ىشىنەن ءمالىم ءبىر اسىقتى اتۋعا تۋرا كەلىپ، ءارى وعان ءدال تيگىزسە، وندا سول اسىقتى وتە ەپتىلىكپەن باياۋ تارتىپ الىنادى. بۇل ويىن جولىندا «قيمىل» دەپ اتالادى. ەگەر «قيمىل» بارىسىندا ءۇيىلىپ تۇسكەن اسىقتىڭ ءبىر جاعى قوزعالىپ قالسا، وندا سول ويىنشى ءوز كەزەگىنەن ايرىلادى. ەگەر ويىنشى اسىقتاردى العاش شاشقان كەزدە، ىشىنەن كەيبىر اسىقتار ومپىسىنان نە شومپىسىنان تۇسكەن بولسا، نەمەسە اسىق ۇيىرگەن كەزدە حان باسقا اسىقتاردىڭ استىندا كومىلىپ كورىنبەي قالسا، وندا «قانتالاپاي» باستالادى. ياعىني، ءار ءبىر ويىنشى تەز قيمىلداپ شاشىلىپ جاتقان اسىقتاردى تالاسا-تارماسا الادى. سوندا حان كىمنىڭ قولىندا ىلىنسە، كەلەرگى استىق شاشۋ كەزەگى سوعان ءتيىپ، جالعاستى اسىق شاشىپ، ويىن جالعاستىرادى.
كەنتاي اتۋ
بۇل سىرتتا وينالاتىن اسىق ويىندارىنىڭ ءبىرى، ونى اۋەلى ويىن مايدانىنا اراسى ءبىر ادىمنان قاتار ءۇش سىزىق سىزىلادى دا، ورتاڭعى سىزىققا ويىنشىلار بىردەن كەنتاي تىگەدى. ويىن باستالار الدىندا ويىنشىلار ساقالارىن ءۇيرىپ، الشى تايكى، بۇك، شىك تۇسۋىنە قاراي كەزەگىن الادى. مۇنى كەيدە «ساقا سوعىستىرۋ» دەپ تە اتايدى. ويىن باستالعاندا، العان ءجۇرىس كەزەكتەرى بويىنشا ويىنشىلار ءمالىم قاشىقتىقتان سىزىق بويىندا ءتىزىلىپ تۇرعان كەنتايلاردى ساقالارىمەن اتادى. ەگەر اتقان ساقا كەنتايعا ءدال ءتيىپ، ونى اۋەلگى سىزىقتان شەتكى سىزىقتىڭ سىرتىنا ۇشىرىپ شىعارسا، سول كەنتايدى كىمدىكى بولسا دا ۇتىپ الادى دا، قارسى جاقتاعى بەلگىلەنگەن جەردەن جالعاستى اتادى. ال، ساقاسى كوزدەگەن كەنتايعا تيمەسە دە تيسە دە، ونى شەتككى سىزىقتان شىعارا الماسا ويىن كەزەگى باسقالارعا وتەدى.
كەنتاي اتۋ ويىنىندا كەي كەزدەرى ساقا ءۇيرىپ، ءجۇرىس كەزگىن العانداردىڭ ەڭ سوڭى بولىپ قالعانى، تىزىلگەن كەنتايلاردىڭ ىشىندەگى ءوز اسىعىنىڭ قاسىنا ساقسىنت تىگىپ قويادى.ويىن باستالعاندا بارلىق ويىنشىلار ءوز كەزەكتەرى بويىنشا الدىمەن ساقانى كوزدەيدى. كىمنىڭ ساقاسى تىگىدگەن ساقاعا ءدال ءتيىپ، ونى شەتكى سىزىقتان شىعارىپ جىبەرە السا، سول ساقانى كەنتايلارمەن قوسىپ ۇتىپ الادى. ءارى ەندىگى ويىندى باستايدى. ەگەر ەشكىم تيگىزە الماسا نەمەسە تيگىزگەن كۇننىڭ وزىندە شەتكى سىزىقتان شىعارا الماسا ، وندا ساقاسىن تىككەن ويىنشى سول كەنتايلاردى ءبىراق ۇتىپ العان بولادى. ياعىني، سوڭعى ويىنشى ساقاسىن قۇرباندىققا تىككەندە، باسقالار اتىپ شەتكى سىزىقتان شىعارىپ جىبەرسە وندا ول ساقا ءولدى. ال ەشكىم تيگىزە الماسا ، تيگىزگەندە دە شەتكى سىزىقتان شىعارا الماسا وندا ول تىگىلگەن بارلىق كەنتايلاردى ۇتقان بوالدى. مۇنى كەي كەزدەرى «ساقا ءولتىرۋ» دەپ تە اتايدى.
قىزىل اسىق ويىنى
بۇل بىردە «ءتورت اسىق» ويىنى دەپ تە اتالعان. بۇل ەرتەدەن كەلە جاتقان ۇتىس ويىندارىنىڭ ءبىر ءتۇرى. بۇل ويىن ءتورت اسىقپەن وينالاتىندىقتان «ءتورت اسىق» اتالعان. بۇل اسىقتار ادەتتە قىزىل بوياۋمەن بويالاتىندىقتان «قىزىل اسىق» دەپ اتاپ كەتكەن.
«قىزىل اسىق» ادەتتە ەكى ادام دا، كوپ ادام دا ويناي بەرەدى.وندا ەكى جاق نەمەسە ويىنعا قاتىسۋشىلار ءبىر كەلكى جاقسى اسىقتان تورتەۋىن تاڭداپ الىپ، الدىن الا كورسەتىلگەن وينىن، تۇسىرەتىن اسىقتارىن، ياعني ءتورت الشى، ءتورت تايكى، ءتورت بۇك، ءتورت شىك، ءبىر الشى، ءبىر تايكى، ءبىر شىك، ءبىر بۇك ءتۇسىرۋ قاتارلاردى قامتيدى. مۇندا ساقا ءۇيرىپ، ءجۇرىس كەزەكتەرىن الىپ بولعان سوڭ ويىن باستاۋشى جاق الدىمەن ءتورت اسىقتى ۇيرەدى. ال ۇيرگەن كەزدە قارسى جاق ۇتىلعان بولادى دا جالعاستى ۇيرەدى. ال ۇيرگەن كەزدە قارسى جاق ايتقان اسىقتاردى ءدال تۇسىرە الماسا، وندا ءوزى ۇتىلعان بولادى دا، ويىندى ەندىگى ادامعا وتكىزىپ بەرەدى. ەگەر باسقالاي ءباس تىگىلمەسە، تەك اسىق ۇتقان ويىن بولسا، قولىنداعى اسىعىن ۇتقىزىپ العان ويىنشى، قارسىلاسىنان اسىق قارىز الىپ، ويىن جالعاستىرۋعا بولادى. بۇنىڭ ءبارى دە ويىنشىلاردىڭ الدىن الا كەلسكەن شارتتارى بويىنشا جالعاسادى.
ۇشكە شىقتىم
بۇل كونەدەن جالعاسىپ كەلە جاتقان اسىق ويىنىنىڭ ءبىرى، نەگىزىنەن ءۇش اسىقپەن عانە وينايدى. «ۇشكە شىقتىمدى» ويناعاندا، ويىنعا قاتىسۋشىلاردىڭ سانىندا شەكتەمە بولمايدى. ويىن باستالاردا ويىنشىلار باسقا ويىنشىلارعا ۇقساس ساقا ءۇيرىسىپ، ءالشى-بىرىنشى، تايكى-ەكىنشى، بۇك-ۇشىنشى، شىك-تورتىنشى كەزەكتە ءجۇرىس الادى. ەگەر ساقالارى جالعاستى تۇسكەن بولسا جالعاستى ۇيرەدى.
ويىن باستالعاندا، ويىنشىلار اۋەلى قورالانىپ الىپ، العان كەزەكتەرى بويىنشا قولدارىنا تاڭداپ العان الگى ءۇش اسىقتى الىپ، رەتىمەن ۇيرەدى. سوندا ءۇش اسىقتى كىم بىردەي الشى، تايكى، بۇك، شىك تۇسرسە، سول ويىنشى ءۇش نومەر الىپ، اسىقتى جالعاستى ۇيرەدى. تاعى سولاي تۇسسە جالعاستى ءۇيرىپ جالعاستى ءنومىر الا بەرەدى. ال ۇيرگەن اسىق ارالاس تۇسسە، ياعىني، الشى، تايكى، بۇك، شىك بولىپ ءار ءتۇرلى تۇسسە، ءنومىر الا المايدى. كەزەك ەكىنشى ويىنشىعا بەرىلەدى. ويىن وسىلايشا رەتى بويىنشا جالعاسا بەرەدى. سوڭىندا اۋەلگى بەلگىلەنگەن سانعا كىم بۇرىن جەتسە، سول ۇتقان بولادى دا قالعان ويىنشىلار ءوز كەزەكتەرى بويىنشا ءبىر جولدان قۋالاۋ كەزەگىن الىپ، ءۇش اسىقتى تاعى ءبىر رەت ءۇيرىپ شىعادى. ەگەر قۋالاۋ جولىندا شەكتى سانعا جەتكەن بولسا، ول دا جەڭمپاز ويىنشى سانالادى. جەتە الماعاندار ۇتىلعان بولىپ، ۇتقان ويىنشىعا ۇپاي بەرىلەدى. «ۇشكە شىقتىم» ويىنىندا ۇپاي سانى 9،12،15،18 ياعني ءۇشتىڭ كوبەيتىندى سانىنىڭ ءبىرى بولادى. ۇپاي الىنىپ بولعان سوڭ ويىندى قايتا جالعاستىرادى.
ۇيىرمەكىل
ۇيرمەكىل اسىق ويىنىنىڭ ءبىر ءتۇرى بولىپ، اسىقتى بىردەن ۇتىپ وينايدى. بۇل ويىندى جەكە-جەكە دە، وداقتاسىپ تا ويناۋعا بولادى.
ءار جولى ۇيرگەن اسىقىڭ ۇتىسىنا ۇاراي جول الادى دا، اسىق ءۇيرۋشى ءبىر كەلكى تۇرىپ نەمەسە ءبىر كەلكى جاتتىقتى تۇسكەن اسىقتى تاپ دەيدى. كەيدە بىرنەشە ءار ءتۇرلى تۇرىعى (الشى مەن تايكى) ءار ءتۇرلى جاتىقتى (بۇگى مەن شىگى) تاپ دەسە، كەيدە ارالاس تۇسكەن تۇرىق پەن جاتىقتى قوسىپ تاپ دەپ وزىنەن كەيىنگى ويىنشىلارعا بۇيىرادى. ەكىنشى ادام ۇيىرگەندە تاپ دەگەنى ءدال تۇسسە اسىقتى تۇگەل الادى. تۇسپەسە، ءۇشىنشى ادام ۇيرەدى. ول دا تاپسا الادى تاپپاسا اۋەلگى ءۇيرۋشى الىپ، اسىقتى وسىلايشا ۇتىسىپ ويناپ، كىمنىڭ اسىعى تاۋسىلسا، اسىعى باردان قارىز الادى. كەيىن ۇتىلۋشى اسىق ۇتىپ العاندا قارىزىن قايتارىپ بەرەدى. ءسويتىپ، ۇيرمەكىل ويناۋشىلار ەڭ سوڭىندا اسىقتى كىم ۇتىپ العان بولسا، سول ۇتقان اسىعىن الىپ كەتەدى.
ءۇش تابان ويىنى
بۇل وينى بىردە، «كەتسىن ءبىر» دەپ تە اتالادى. بۇل ويىندا ءار كىم ءوز ۇلەستەرىن، ءمالىم ءبىر كومبە جاساپ، سوعان تىگىپ قويادى دا، الدىمەن ساقا ۇيرسەدى. ياعىني، ويىنشىلاردىڭ بىرەۋى بارلىق ساقالاردى جيناپ الىپ شاشادى. سوندا ەكى اسىق الشى مەن تايكى ءتۇسىپ، قالعانى بۇك، شىك تۇسسە، ساقالى الشى تۇسكەن ويىنشى ءبىرىنشى كەزەكتە، تايكى تۇسكەن ويىنشى ەكىنشى كەزەكتى الادى دا، ولار ءوز رەتتەرىن ساقتاپ قالىپ، باسقا ساقالاردى تاعى ۇيرەدى. بۇل جولى الشى تۇسكەن ساقا بولسا، ول ءۇشىنشى كەزەكتى، تايكى تۇسكەنى ءتورتىنشى كەزەكتى الادى. وسىلاي جالعاستى وينايدى. ال، ءبىرنشى جولى ۇيرگەندە تەك ءبىر ساقاعا تايكى ءتۇسىپ، قالعانى بۇك پەن شىك تۇسكەن بولسا، وندا وسى تۇسكەن تايكى ءبىرنشى كەزەكتى الىپ ۇيرلمەيدى.
ساقا ءۇيىرسىپ، ءجۇرىس الىنىپ بولعان سوڭ ەندىگى جەردە رەسمي ويىن باستالادى. وندا، ءبىرنشى ءجۇرىس العان ويىنشى كومبەدەن وقشاۋراق جەردەن ساقاسىن ۇيپەدى. سوندا الشى نە تايكى تۇسسە، سول تۇسكەن ورىنعا تىزىلگەن اسىقتاردى اتۋ ۇقىعىنا يە بولادى. ەگەر ساقاسى الشى نە تايكى تۇسپەي، بۇك نە شىك تۇسسە، ەكىنشى كەزەكتى العان ويىنشى ءجۇرىس الىپ، اسىق تىزىلگەن سىزىقتىڭ بويىندا تۇرىپ، الدىڭعى ويىنشىنىڭ ساقاسىن اتادى. نەمەسە سىزىقتىڭ قارىسىنان وعان «قابات» ايتىپ ساقاسىن ۇيرەدى. سوندا بۇل ساقا دا الشى نە تايكى تۇسسە، الدىمەن تىزىلگەن اسىقتاردىڭ ءبىرىن اتىپ، ونى ءۇش تابان الىسقا ۇشىرىپ، ۇتىپ العان سوڭ ەندىگى كەزەكتە ءبىرنشى ويىنشىنىڭ ساقاسىن كوزدەيدى. ونى دا ءۇش تابان الىسقا ءۇشىرا السا، وندا ءبىرنشى ويىنشى ويىننان شەگىنەدى. ەكىنشى ويىنشى تىزىلگەن اسىقتاردى جالعاستى كوزدەي بەرەدى. ەگەر ەكىنشى ويىنشى «قابات» ايتىپ ساقا ۇيرگەندە، ساقاسى الشى نە تايكى تۇرماسا، ول قالىپ ويىن كەزەگىن ءۇشىنشى ادامعا بەرەدى. ول وزىنەن كەيىن وينايتىن ادام جوق بولسا، ىڭعايىنا قاراپ الدىڭعى ەكى ساقانىڭ بىرىنە «قابات» ايتادى. سوندا ونىڭ اسىعى الشى نە تايكى تۇسسە، جوعارداعى ويىنشىلارعا ۇقساس، ويىندى جالعاستىرادى.
ءۇش تابان ويىنىندا تىزىلگەن اسىقتاردى قاي جاعىنان باستاپ اتۋ ويىنشىلاردىڭ ەكىندە بولادى. اتقان كەزدە ساقا تيگەن اسىق ءۇش تابان جەرگە ۇشىپ كەتسە، ۇتقان ەسەپتەلەدى دە، سول اسىقتى الىپ، جالعاستى اسىق اتادى. ەگەر ساقاسى كوزدەگەن اسىعىنا تيمەسە، تيگەن كۇندە دە ءۇش تابان الىسقا ۇشپاسا، ول ويىنشى قالىپ، ساقا ءتيىپ ورنىنان قوزعالعان اسىق اۋەلگى ورنىنا قايتا تىگىلەدى.
ويىننىڭ سوڭىنا تامان ءمالىم ءبىر ويىنشىنىڭ اسىعى تاۋسىلسا نەمەسە تاۋسىلماي اسىق شىعارعىسى كەلمەسە، وندا ساقانى اتۋ وينىن باستاسا بولادى. ساقا اتۋ، سول ويىنشى ساقاسىن ساپاسىنا قاراي ءۇش اسىققا، بەس اسىققا،باعالاپ كەنتايدىڭ ورنىنا تىگىپ قويادى. ونى اتقاندا الدىمەن كەلىسىم جاساپ، كەم دەگەندە بەس تابان دا، جەتى تابان الىسقا ۇشىرۋ شارت بولادى. ەگەر كوزدەلگەن ويىنشى تىگىلگەن ساقانى راسىندا جاڭاعى ايتىلعان مەجەلى السىسقا ۇشىرىپ جىبەرسە، وندا ساقانى ۇتىپ الادى. ۇتىلعان ويىنشى ساقاسىن بەرۋگە قيماسا، باعانا باعالاعان اسعىن سوڭىنان تولىقتاپ قايتارسا دا بولادى. ەگەر ساقا بەرۋگە كەلىسكەن بولسا، وندا ساقانى بەرەدى. ال، تىگىلگەن ساقانى ەشكىم دالدەي الماسا،ءدال تيگىزگەنىمەن الىسقا ۇشىرا الماسا، ساقانىڭ يەسى ەندىگى ويىن كەزەگىن الادى.
ءۇش بابان ويىنىندا، ويىنشىلار ادەتتە اسىقتى الشىسىنان، تايكىسىنەن جانە ومپى-شومپىسىنان ارالاستىرىپ تىگەدى. ەگەر اسىقتار تۇگەل الشىسىنان تىگىلگەن بولسا، ونى «قاسقىر» دەپ اتاپ، ويىن تاماشالاعان نە ۇتىلعان ويىنشى تىزىلگەن اسىقتى الىپ قاشادى. قۋعاندا جەتكىزبەسە سول بەتى يەمدەنىپ كەتۋىنە بولادى. ءۇش تابان وينىنىڭ وسپىرىمدەرگە ارنالعان قاراپايىم ءتۇرىن «تابان» دەپ اتايدى. وندا ساقاسىن اتىپ، ءبىر ويىنشى ويىننان شىعارۋ ءتارتىبى بولمايدى. ءار ساقا تيگەن اسىق ءبىر تابان الىسقا ۇشسا بولدى.
بۇك-شىك
بۇل ويىنعا قاتىسۋشىلاردىڭ سانىندا شەكتەمە بولمايدى، وندا اۋەلى ءمالىم ءبىر جەردەن كومبە جاساپ، سوعان بىرەۋ بىردەن اسىق تىگەدى دە، قانشالىق الىستان اتۋدى وزدەرى بەلگىلەسەدى. ويىن الدىندا، اسىق وينىنىڭ باسقا تۇرلەرىمەن ۇقساس ساقا ءۇيرىپ، كەزەك الادى. ودان سوڭ ءبىرنشى كەزەك العان ويىنشى اۋەلى بەلگىلەنگەن جەردەن تىگىلگەن اسىقتاردى كوزدەيدى. ەگەر وندا سول مايداندا تىگىلگەن اسىقتاردى تۇگەل ۇتىپ اكەتەدى دە، باسقا ويىنشىلار تاعى بىردەن اسىق تىگەدى. ءبىرنشى وينشى جالعاستى اتا بەرەدى. ەگەر ساقا تيگەندە ءبىر بۇك، ءبىر شىك بولىپ تۇسسە، ياعني ساقاسى بۇك، تيگەن اسىعى شىك نەمەسە ساقاسى شىك، تيگەن اسىعى بۇك بولىپ تۇسسە، وندا ساقاسى تيگەن سول اسىقتى الادى دا، ساقاسى تيگەن جەردەن باسقا اسىقتاردى جالعاستى كوزدەيدى. ال تىگىلگەن اسىقتارعا ساقاسىن تيگىزە الماسا تيگىزگەن كۇندە دە ساقالى الشى تۇرىپ، جوعارعىداي تىزىلگەن اسىقتاردى تۇگەل ۇتىپ كەتۋگە كەلمەسە نەمەسە ساقا مەن اسىقتىڭ ءبىرى بۇك، ءبىرى شىك ءتۇسىپ، ءبىر اسىقتى ۇتۋ ورايى بولماسا، وندا بۇل ويىنشى قالىپ، كەزەك ەكىنشى ويىنشىعا وتەدى. ول اسىق كوزدەگەندە، ءبىرنشى وينشىنىڭ ساقاسى تىزىلگەن اسىقتاردىڭ باسىنان باستاپ اتادى. ال، ءبىرنشى ويىنشىنىڭ ساقاسى تىزلگەن اسىقتاردىڭ رەتىن بۇزىپ كەتكەن بولسا، وندا ءتۇرلى ۇتىستىڭ بىرىنە كەلتىرىپ، ۇتىپ العاننان كەيىن بارىپ، ءتىزىلىپ تۇرعان اسىقتاردى كوزدەيدى.
ءار جولى اسىق اتقاندا، قالعان وينشىنىڭ ساقاسى تۇسكەن جەرىندە جاتادى. ەكىنشى جولى اسىق اتۋ كەزەگى كەلگەندە، ساقاسى جاتقان سول ورنىننان قوزعالعان اسىقتى نە تىزىلگەن اسىقتاردى كوزدەيدى. ساقانىڭ ورنىن اۋستىرۋعا نەمەسە قايتادان كومبەگە اپارىپ اتۋعا بولمايدى.
قاقپاقىل
جاستار مەن اتپال ازاماتتار باس قوسقاندا وينايتىن بايرعى اسىق ويندارىنىڭ ءبىرى. قاقپاقىل ويناعاندا، وينشىلار ەڭ اۋەلى ءبىر «حان» سايلايدى. (بۇل كەيدە، «قۇسبەك» دەپ تە اتالادى) سونىمەن ويىنعا قاتىسقان ادامدار سانىنا قاراي (ەكى ادام بولسا ءبىر ورننان، ۇشتە ءتورت ادام بولسا ءبىرى بەستەن) اسىق شىعارىسىپ، الدىمەن ساقا ءۇيرىسىپ ءجۇرىس كەزەگىن بەلگىلەسەدى. ۇقساس تۇسكەندەر بولسا قايتا ءۇيرىسىپ كەزەك السادى.
قاقپال ويناعاندا، ويىن باستاۋشى قۇددى «بەس تاس» ويىنى سەكىلدى بارلىق اسىقتاردى قولىنا جيناپ الىپ، جوعارى قاراي لاقتىرىپ، ءبىر قولىنىڭ سىرتىمەن «حاندى» توسىپ، قايتا ءبىر قارشىپ الادى. ەگەر قولىنىڭ سىرتىمەن توسقان اسىقتاردىڭ ىشىندە «حان» جوق بولسا، وندا كەلىسىم بويىنشا ادەتتەگى اسىقتاردان ەكى دە ءۇش نە ءتورت نە بەس اسىق توسىپ، سونى قايتادان قارشىپ الىپ، ونى «حانعا» ايرباستايدى. ال، الاقانىنىڭ سىرتىمەن توسا الماسا، توسقان كۇندە دە قايتا قارشىپ الا الماس، ويىن قارسى ادمعا وتەدى. ەگەر «حاندى» قارشىپ العان بولسا ەندىگى جەردە ويىنشى ونى ۇشىرادى. ياعىني، «حاندى» جوعارى لاقتىرىپ، جەردەن اسىق تەرىپ، ءتۇسىپ كەلە جاتقان «حاندى» قايتادان توسىپ الادى. وسىلايشا ءبىرنشى جولى ۇشىرىپ، ءۇش اسىق الادى. ەگەر اۋەلدە قوسقان اسىعى ون بولسا، وندا وسى ءۇش جولعى العان اسىعى التى التى بولىپ، قوسقان اسىعىنىڭ جارىمىنان اسقاندىقتان، ەندىگى جەردە «حان پىسقان» بولىپ ەسەپتەلىنەدى. ءتورتىنشى رەت «حان» ۇشىرىپ جالعاستى ءتورت اسىق الادى. سونىمەن قولىنداعى اسىق ونعا جەتىپ، ءوزى قوسقان اسىقتاردى تۇگەل قايتارىپ اكەتەدى. ونى «ءوز اسىعىم وزىمدە،شەكەي تىماق كوزىمدە» دەپ اتايدى. بەسىنشى رەت «حاندى» ۇشىرىپ باس اسىق، التىنشى رەت تاعى بەس اسىق الادى. سوندا قارسىلاسىنان ون اسىق ۇتىپ الىپ، وعان ون ۇپاي سالعان ەسەپتەلەدى.
ويىن شارتىندا، ويىنشى «حاندى» ۇشىرىپ جەردەن اسىق العان كەزدە باسقا اسىقتاردى قوزعاپ الماۋ كەرەك. باسقا اسىقتارعا قول ءتيىپ قوزعالىپ كەتسە، وندا ول قالىپ، ويىن كەزەگى ەكىنشى ادامعا وتەدى. ەگەر ءبىرنشى ويىنشى قالادان بۇرىن «حاندى» ءپىسىرىپ العان بولسا، ەندى ويىن كەزەگىن العان العان ويىنشى وعان ءبىر اسىق بەرىپ، ويىندى ايرباستاپ الادى. پىسپاعان بولسا، العان اسىعىمدى «حان» تۇگەل وتكىزىپ الادى. ال كەلەرگى ويىن كەزەگى كەلگەندە العاشقى وينشى «حانجى» ءپىسىرىپ الىپ قالعان بولسا، ەندىگى كەزەگىندە ۇشتىكتەن جوعارى قاراي قاي جەردەن قالعان بولسا، ەندىگى كەزەگىندە ۇشتىكتەن جوعارى قاراي قاي جەردەن قالعان بولسا سول قالعان جەرىنەن باستاپ جالعاستىرادى. ال، ۇشتىكتەن تومەن قالعان بولسا قايتا بىرلىكتەن باستاپ وينايدى. ويىنشىلار «حاندى» ۇشىرىپ جەردەن اسىق العان كەزدە، وزىنە قولايلى جاعىنان باستاپ الۋعا ەرىكتى. دەسەدە، الدىمەن شاشىراندى تۇسكەن اسىقتاردى الىپ، حاندى ءپىسىرىپ العانى ەڭ ابزال بولادى.
قاقپاقىل ويىنىندا، ءبىر وينشىنىڭ سالعان ۇپايىن، ۇتىلعان ويىنشى ەندىگى جۇرىستەن قايتارۋعا تىرىسادى. ەگەر كەلەرگى كەزەكتە ول ۇتقان بولسا، قارسىلاسى سالعان ۇپايدى ودان شەگەرىپ تاستايدى. جەتپەي قالسا، كەمى ءوز موينىندا تۇرا بەرەدى. اسقانى قارسى ويىنشىعا سالعان ۇپاي بولىپ ەسەپتەلەدى. وسىلايشا اۋەلگى كەلىسكەن ۇپاي سانىنا جەتكەن ويىنشى قارسىلاسىنان ۇپاي الادى.
ساسىر
ساسىر ويىنىندا ويىنعا قاتىسۋشىلار الدىمەن ءتورت اسىقتى ايرىم ۇتىس اسىعى ەتىپ بەلگىلەپ الادى دا، ساقا ءۇيرىپ، تۇسۋىنە قاراي، ءالشى-بىرنشى، تايكى-ەكىنشى، بۇك-ۇشىنشى، شىك-تورتىنشى بولىپ ءجۇرىس كەزەگىن بەلگىلەسەدى. ەگەر ساقالارى ۇقساس تۇسكەن بولسا، تاعى ءۇيرىسىپ جالعاستى كەزەك الىسادى. ويىن باستالعاندا، باستاۋشى تاڭداپ الىنعان ءتورت اسىقتى قولىنا الىپ ۇيرەدى. بۇل ءتورت اسىق ءار ويىنشىعا ورتاق قولدانىلادى. اركىم قالاعان اسىعىن ۇيرە بەرمەيدى. ونداعى ۇتىلۋ مەن ۇتۋ، بىلاي ايتقاندا تىككەن اسىقتاردى تۇگەل ءپىسىرىپ الۋ مەن «ساسۋ» بەلگىلى شارت استىندا بولادى. دەمەك، ۇيرگەن ءتورت اسىقتىڭ ءبىرى الشى، ءبىرى شىك، ەكەۋى بۇك تۇسسە، الشى مەن شىك ءۇشىن قارسى جاعىنان ەكى اسىق ۇتىپ الادى. ال، ءبىرى الشى، ءبىرى تايكى، ءبىرى بۇك، ءبىرى شىك تۇسسە ەشتەڭە دە الا المايدى. كەزەك ەكىنشى ادامعا وتەدى. ول اسىق ۇيرگەندە، ءبىر تايكى، ءبىر بۇك، ءبىر شىك تۇسسە، وندا ەكى اسىق ۇتىلعان بولىپ، اسىعىن تولەپ، كەزەكتى قارسىلاسىنا بەرەدى. ال، ۇيرگەن اسىقتارى الشى بولماي ءبىرىڭعاي شىك تۇسكەن بولسا، وندا اسىق ۇتا المايدى. جالاڭ الشى تۇسسە، وندا اسىق ۇتادى. ەگەر ءبىر الشى، ەكى شىك، ءبىر بۇك تۇسسە نەمەسە ءبىر تايكى، ەكى بۇك، ءبىر شىك تۇسسە، وندا الشى ءۇشىن ءبىر اسىق ۇتقانمەن، تايكى ءۇشىن ءبىر اسىق ۇتىلىپ، الماس-بەرمەس بولادى. ال، ەكى الشى مەن ەكى تايكى قاتارىنان تۇسسە، وندا ۇتىلىستاعى اسىقتاردى ءبىر-اق الۋىنا بولادى. مۇنىڭ كەرىسىنشە ەكى تايكى مەن ەكى بۇك بولىپ تۇسسە، وندا «ساسيدى». «ساسىعاندا» ۇتىستاعى اسىق قانشا بولسا، ۇستىنە سونشالىق اسىق قوسىپ قارسىلاسىنا بەرەدى. ەگەر قارسىلاسىنا سالعان ۇپاي بولسا، ول دا بىرگە «ساسىپ» سالعان ۇپاي تۇگەل كۇيىپ، اسقان ارتىعى قارسى جاعىنا سالعان ۇپاي بولىپ ەسەپتەلىنەدى.
ساسىر ويىنىنىڭ تارالعان كولەمى ءبىر شاما كەڭ بولعاندىقتان، ونىڭ ءار وڭىردەگى جالپىلاسقان تۇرلەرى دە الۋان ءتۇرلى بولادى. ماسەلەن، كەي جەردەردە ءتورت اسىق ورتاق قولدانۋدان تىس، اسىق ۇيرەردە ۇتىساتىن اسىق سانى بەلگىلەنىپ الادى. سونىمەن ۇيرىلگەن اسىق الشى، تايكى، بۇك، شىك بولىپ ءتورت ءتۇرلى تۇسسە، قارسىلاسىنان ايتىلعان اسىعىن ۇتىپ الىپ، اسىقتى جالعاستى ۇيرەدى.تۇسىرە الماسا ايتقان اسىعىن ءوزى ۇتتىرىپ، ويىندى قارسىلاسىنا وتكىزىپ بەرەدى. ويىن بارىسىن ەكىنشى ويىنشى دا وسىلاي قايتالايدى. «ساسىر» ويىنىنىڭ بۇل تۇرىندە، ۇيرىلگەن ءتورت اسىق شارتتى تۇردە ءتورت ءتۇرلى ءتۇسۋى ءتيىس. ءتورت ءتۇرلى تۇسىرە الماعانى ۇتىلادى. ەگەر ۇيرگەن كەزدە ءتورت اسىقتىڭ ۇشەۋى الشى، بىرەۋى بۇك نە شىك بولىپ تۇسسە، بولماسا ۇشەۋى شىك، بىرەۋى الشى نە تايكى تۇسسە، وندا «ساسيدى» دا ۇتىلعان اسىعى مەن ساسلعان ۇپايى تۇتاس ۇتىسقا تۇسەدى.
ساسىر ويىنىنىڭ بۇل تۇرىنەن تىس، ءتورت اسىقتىڭ ۇستىنە ۇتىلعان اسىعىن قوسىپ، ۇتقان اسىعىن شەتىنەن الىپ ويناپ وينايتىن دا ءتۇرى بار. ونىڭ ويىن قاعيداسى نەگىزىنەن جوعارداعى ويىندارعا ۇقساپ كەتەدى. ۇتقان ادام ءتورت اسىق شىعارىپ ۇيرىسەدى.
الشى وينى
ويىنشىلار الدىمەن كومبەگە بىر-بىردەن اسىق تىگەدى دە، قۇددى باسقا اسىق ويىندارىنا ۇقساس، ىشىنەن ويىنشىلاردىڭ بىرەۋى ءبارىنىڭ ساقاسىن جيناپ الىپ ءۇيرىپ، كەزەك الىسادى. وسى بارىستا ءالشى-بىرنشى، تايكى-ەكىنشى، بۇك-ۇشىنشى، شىك-تورتىنشى بولىپ ءجۇرىس كەزەگىن بەلگىلەسەدى. ەگەر كەزەك السىپ، اسىق ۇيرگەن كەزدە بىرنەشە ساقا قاتارىنان ءبىر تۇرىستا ءتۇسىپ قالسا، وندا ساقانى قايتا ۇيرۋگە تۋرا كەلەدى. وسىلايشا ءار ءبىر ويىنشىنىڭ اسىق اتۋ وشىرەتى بەلگىلەنىپ بولعاننان كەيىن، ەندىگى جەردە ويىنشىلار كومبەنىڭ ءبىر جاق جانىنا بارىپ، ءار كىم ءوز ساقالارىن وزدەرى ۇيرەدى. وسى كەزدە الشى تۇسكەن ساقانىڭ يەسى ساقاسى تۇسكەن جەردەن كومبەگە تىگىلگەن اسىقتاردىڭ بىرەۋىن اتادى. وسى بارىستا اتىلعان اسىق پەن ساقا ءبىر ءتۇستا تۇسسە (ياعني، اسىق تا، ساقا دا الشى، تايكى نە بۇك، شىك بولىپ تۇسسە)، وندا ويىنشى اتقان اسىعىن الادى. ۇتىلعان اسىقتىڭ يەسى كومبەگە تاعى ءبىر اسىق ءتىزىپ قويادى. ەگەر اتلعان اسىق پەن ساقا ۇقساپ ءبىر تۇستا تۇسپەسە، ياعني ساقا الشى بولىپ اتلعان تايكى، بۇك نە شىك بولىپ تۇسسە، وندا جالعاستى اسىق اتا بەرەدى. تەك ساقاسى الشىدان باسقا تۇرىستا تۇسكەن جولى ويىننان قالادى.
بۇل اراداعى ويننان قالۋدا ەكى ءتۇرلى ەرەجە بولادى. ويىنشىنىڭ اسىق اتقان ساقاسى بۇك نە شىك تۇسسە، وندا ويىنشى ساقاسىن قولىنا الىپ، ويننىڭ وشىرەتىن وزىننەن كەيىنگى وشىرەتتى تۇرعان ويىنشىعا بەرەدى. ال، ساقاسى تايكى تۇرىپ قالعان بولسا، وندا بۇل ساقا الىنبايدى. ەندىگى ويىن كەزەگى كەلگەن ويىنشى الدىمەن تايكى تۇرعان ساقانى اتادى. تيگىزسە ونىڭ اسعىن الادى. تيگىزبەسە وندا ويننان قالادى دا باسقا وينشى ويندى جالعاستىرا بەرەدى. ەگەر وينشىلار وشىرەت الىپ بولعاننان كەيىن ساقا ءۇيرۋ بارىسىندا ساقاسى تايكى ءتۇسىپ قالسادا وسىنداي بولادى. ياعني، ول ويننان قالادى دا ساقاسىن ەندىگى كەلگەن ويىنشى باستاپ اتادى. تيگىزسە ءبىر اسىعىن اكەتەدى. تىگىزە الماسا ويننىن قالادى ءارى تىگىلگەن اسىعىن ساقانىڭ يەسىنە ۇتتىرادى. ويىن وسىلايشا بىرەۋ ۇتىپ، بىرەۋ ۇتىلىپ، ءوز وشىرەتىمەن وينالادى. ەڭ سوڭعى ويىنشى ويناپ بولعاننان كەيىن ەندىگى وشىرەت العاشقى ويىن باستاۋشىعا قايتا كەلەدى.
كوتەرىسپەك وينى
كوتەرىسپەك وينى كەيدە «التىباقان وينى» دەپ تە اتالادى. بۇل نەگىزىنەن اۋىل اراسىنداعى ءبىر ۇيدەن ەندى ءبىر ۇيگە كەتىپ بارا جاتقان ەكى بالانىڭ جول بويى ويناپ بارىپ، ويناپ قايتاتىن وينى. وندا وينايتىن ەكى بالا الدىمەن ءوزارا كەلىسىپ الادى. بىرەۋى قولىنداعى ساقاسىن كەلىسكەن قاشىقتىققا اپارىپ قويادى دا قايتا قايتىپ كەلەدى. ەكىنشى ويىنشى سول ورىندا قوزعالماي تۇرىپ، الگى ساقانى اتادى. اتقان كەزدە قارسى جاقتىڭ ساقاسىنا ءدال تيگىزسە، وندا ساقاسىن تىگىپ قويعان ويىنشى ساقانى اتقان وينشىنى ءوز ساقاسى جاتقان جەرگە دەيىن كوتەرىپ بارادى. ال، بۇل بارىستا تۇرعان ساقانى اتقان وينشىنىڭ ساقاسى تيمەي كەتسە، وندا العاش ساقا تىككەن وينشى ءوز ساقاسىن الىپ، سول ورننان ءبىرنشى وينشىنىڭ ساقاسىن اتادى. ەگەر تيمەسە، وندا ءبىرنشى وينشى ەكى ساقانىڭ اراسىنا الگى ويىنشىنى كوتەرىپ اپارىپ، تاعى جالعاستى ساقا تىگىپ ويىن جالعاستىرادى، ەگەر تيگىزە الماسا، ول وندا قارسى جاقتىڭ ساقاسىن قايتا اتادى. وسىلايشا ءبىرىنىڭ ساقاسىن ءبىرى اتىپ الدىعا قاراي جلجي بەرەدى.
جوعارداعى اسىق وينىنىڭ باستى-باستى بىرنەشە ءتۇرىن قىسقاشا تانىستىرىپ وتتىك. ويىن تورەلەرىنىڭ كوپتىگىنە ۇقساس، ويىن سوڭىندا بەرىلەتىن جازالار دا كەزىندە ءتۇرلى-تۇرلى بولعان. ونى «كەرتوقاي الۋ» «توقيناق الۋ» «تۇلكى ىشىك الۋ» دەپ بىرنەشە تۇرگە بولىنگەن. اسىق وينىنا قوسىمشا اتلمىش جازا تۇرلەرىن دە تانىستىرا كەتەيىك.
كەرتوعاي:مۇندا ورتان قولدىڭ ورتاڭعى بۋنىن سىرتقا شودىرايتىڭقىراتىپ جۇدىرىقتى ءتۇيىپ، باس بارماق پەن ورتان قولدىڭ الگى شودىرايىپ تۇرعان بۋنىن توبەگە تيگىزىپ تۇرىپ، قولدى ىشىنە قاراي قاتتىراق تارتادى. سوندا باس بارماق پەن ورتان قول توبە مەن ماڭدايدى قاتتى اۋرتادى. بۇل جازانىڭ كەڭ جالپىلاسقان ءتۇرى.
توقيناق الۋ: مۇنى بىردە «شىناق پەن جۇدىرىق كەرتوقاي» دەپ اتايدى. وندا بىلەكتى سىبانىپ الىپ، جۇدىرىقتى جوعارداعىداي ءتۇيىپ، شىنتاقتى توبەگە تىرەي قولدى تارتادى. سوندا توبە مەن ماڭدايعا شىنتاق ءبىر تيسە، جۇدىرىق تاعى ءبىر ءتيىپ قاتتى اۋىرتادى. جازانىڭ بۇل ءتۇرى «كەرتوعاي» الۋعا قاراعاندا ءسال اۋىرراق سانالادى.
تۇلكى ىشىك الۋ: بۇنى بىردە «ومپى تىستەۋ» دەپ تە اتايدى. «تۇلكى ىشىك العاندا» الدىمەن تەگىس جەرگە كۇل ءۇيىلىپ، كۇلدىڭ ۇستىنە ءبىر اسىق ومپى جاعى جوعارى قاراتىلىپ شانشىلىپ قويىلادى دا، جەڭىلگەن ادام ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ، تىزەسىن بۇكپەي ەڭكەيىپ كەلىپ، كۇلگە شانشۋلى تۇرعان اسىقتى ومپىسىنان تىستەپ الادى. ەگەر تىستەپ جاتقاندا وقىستا تىنىس الاتىن بولسا، بەت-اۋزىنا كۇل شاشىراپ، تاعى ماسقارا بولادى. سوندىقتان، «تۇلكى ىشىك الۋ» ءتۇرلى جازالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ اۋىر ءتۇرى ەسەپتەلەدى.
بۇدان تىس، كەزىندە ساۋساقپەن ماڭدايعا شەرتەتىن، كەسەلەپ سۋ، قىمىز، ايران، ىركىت نەمەسە قايناتقان قۇرت ىشەتىن، ەت، ماي اساتاتىن داعدىلار بولعان. مۇنىڭ كەيبىرەۋى ءباس حاراكتەرىندە قولدانىپ، وندا جەڭىلگەن ادام ىشەم دەگەن نارسەسىنەن قانشاعا كەلسسە سونشالىق ءىشىپ، جەيمىن دەگەن تامانىنان قانشاعا كەلسە سونشالىق جەگەن، بۇدان قالسا ءان ايتىپ، دومبىرا شەرتىپ جانە باسقا دا ونەر كورسەتىپ بەرەتىن داعدىلار دا ءبولعانۇ
قورتىپ ايتقاندا، اسىق وينى، ويىنعا قاتىسۋشىلاردى سوپورلىق پەن ۇتىمدىلىققا باۋلىپ، جىلدامدىق پەن شىدامدىلىققا تاربيەلەپ، ەپتىلىك پەن مەرگەندىككە ۇيرەتەتىن مول قاسيەت پەن ەرەكشەلىككە يە. ۇلتىمىزدىڭ ءداستۇرلى كوڭىل اشۋ ويىندارى ىشىندەگى ەڭ كونەلەرىنىڭ ءبىرى، اسىق ويىنىندا ويناۋشىلاردىڭ الگىندە ءسوز ەتكەن قاسيەتتەردىڭ ءبارىن ءوز بويىندا قالىپتاستىرۋ مەن سىڭىرۋگە مۇمكىندىگى شىنىندا مول. وندا سان الۋان قيمىل قوزعالىسى، اتاپ ايتقاندا، دەنە مۇشەلەرىنىڭ قالىپتى تۇرىسى، اسىق اتقان كەزدەگى ءتۇرلى قوزعالىسى، كوزبەن قولدىڭ بايلانىسى ءارى ولاردىڭ ۇندەستىك تابۋى قاتارلىلاردىڭ ءبارى وينشىلاردى دەنە جاقتان دا، اقىل-وي جاعىنان دا شىنىقتىرا تۇسەدى. سول سەبەپتى ۇلتىمىزدىڭ تەگىنەن كەلە جاتقان اسىققا قاتىستى نەمەسە اسىق ويىنىنان وربىگەن: «ەشكى اسىعى دەمە، قولىڭا جاقسا ساقا قوي، جاسى كىشى دەمە، اقىلى اسسا اعا عوي» جانە «اسىعى الشىسىنان ءتۇستى» دەگەن ءبىر قاتار تەرەڭ ماعىنالى ماقال-ماتەلدەر مەن ءسوز تىركەستەرى بار. بىراق، اسقان اسىق قۇمارلىق، ويىنپازدىق ەرتە كەزدە دە، بۇگىندە دە جۇرت كوڭىلىنە جاققان جوق.
ەرزات ءبىلىحان ۇلى
6alash ۇسىنادى
