قازاقتىڭ بارلىق ءسوزىنىڭ شەگى، ولشەمى بولعان. ولشەم بىرلىكتەرىن بىلدىرەتىن قازاقتىڭ كونە سوزدەرى وتە كوپ كەزدەسەدى. قازاق حالقىنىڭ ماقال–ماتەلدەرىندە دە ولشەم سوزدەر ءجيى كەزدەسەدى. ماسەلەن: «ەكى ەلى اۋىزعا، ءتورت ەلى قاقپاق»، «اۋرۋ باتپانداپ كىرەدى، مىسقالداپ شىعادى»، «كوڭىل ازىپ، تون توزسا، بەرگەن كويلەك كەز بولار».
ۇزىندىق ولشەمدەرى:
ۇزىندىق جانە قاشىقتىق ولشەمدەرى مۇلدە ەكى ۇعىمدى، ەكى ءتۇرلى ولشەمدى بىلدىرەدى. ءبىر زاتتىڭ (تاياقتىڭ، ارقاننىڭ) ۇزىندىعىن انىقتايدى جانە ول (1؛5سم)، ەكى ەلى، ءۇش ەلى...، تۇتام، سىنىق سۇيەم (14–15سم)، سۇيەم (17-18سم)، قارىس، كەرە قارىس (20-22سم)، كەز (50سم)، ارشىن (75سم)، قۇلاش (1،80-2م)، ت.ب.
كەز – كونە ولشەم بىرلىك ءسوزى. شامامەن 70 – 80 سم - گە تەڭ (دالىرەك ايتقاندا 71، 12 سم-گە) ۇزىندىق ولشەمى؛
ەلى – سۇق ساۋساقتىڭ ەكىنشى بۋىنىنىڭ ەنىنە تەڭ ولشەم:
1 ەلى ≈ 2 سم؛
سۇيەم – قازاقتىڭ ۇزىندىق ولشەمىن بىلدىرەتىن مەترولوگيالىق ءسوز. سۇيەم – باس بارماق پەن سۇق ساۋساقتى كەرگەن كەزدەگى ۇزىندىق. «سۇيەم» ءسوزى مونعول تىلىندە «سووم» تۇلعاسىندا، ال تۋنگۋس – مانچجۋر تىلدەرىندە «سۋۋم» دىبىستىق قۇرامىندا كورىنىپ، بۇلاردا دا قازاق تىلىندەگى ماعىنادا قولدانىلادى. ءبىراق وسىلاردىڭ ءبارى ءسوزدىڭ العاشقى تۇلعاسى مەن تۇڭعىش ماعىناسى ەمەس. وعان سەبەپ – قىرعىز تىلىندەگ «سوومەي»، تۋنگۋس – مانچجۋر تىلدەرىندەگى «سۋۋ» سوزدەرى ءبىزدىڭ تىلىمىزدەگى «سۇق قول» دەگەننىڭ ورنىنا جۇمسالادى. سوندىقتان «سۇيەم» ولشەمىنە ساۋساقتىڭ قاتىسى بارلىعىنا وراي، وسى ءسوزدىڭ تۋۋىنا نەگىز بولعان دەگەن ويدى تۇيىندەۋگە بولادى. 1 سۇيەم ≈ 18 سم؛
سىنىق سۇيەم – باس بارماق پەن سۇق ساۋساقتىڭ ەكى بۋىنى بۇگىلگەندەگى ارالىق، ءبىر سۇيەمنىڭ تورتتەن ءۇش بولىگى 14-15 سم؛
قارىس – باس بارماق پەن شىناشاقتىڭ كەرىپ ۇستاعان اراسى.
1 قارىس ≈ 23 سم؛
قۇلاش – يىق دەڭگەيىندە كەرە سوزىلعان ەكى قول ۇشىنىڭ ارالىعىنا تەڭ ولشەم.
1 قۇلاش = 8 قارىس = 2،5 شاريات كەزى = 167،5 سم.
2 تاياق تاستام جەر = 1 قۇلاش؛
ارشىن – شىنتاقتان ساۋساق ۇشىنا دەيىنگى ۇزىندىق، مەترگە تەڭ ولشەم، كەز. ارشىن – زاتتىڭ كولەمىن ارشىنمەن ولشەۋ، مولشەرلەۋ، ياعني 75 سم.
قاشىقتىق ولشەمدەرى:
ادىم – جاي جۇرگەندەگى ەكى اياق اراسىنىڭ الشاقتىعى 1 م؛
تاياق تاستام جەر – تىم جاقىن جەر، ياعني 10-15 م؛
داۋىس جەتەتىن جەر – 250-300 م؛
شاقىرىم – 1شاقىرىم؛
يەك استىندا – 4-5 شاقىرىم؛
قوزىكوش جەر – 5-6 شاقىرىم؛
كوز ۇشىندا – 6-7 شاقىرىم؛
تايشاپتىرىم – 4-5 شاقىرىم؛
قۇنانشاپتىرىم – 8-10 شاقىرىم؛
ءبىر كوش جەر – 10-15 شاقىرىم؛
اتشاپتىرىم – 25-30 شاقىرىم؛
وتە الىس جەرلەر – جەر اياعى قياندا، جەر ءتۇبى، جەر موينى قاشىق، قيىر، يت ولگەن جەر، يت ارقاسى قياندا.
سالماق ولشەمدەرى:
سالماق ولشەمدەرىن حالىق بىلايشا جىكتەگەن.
قاداق – شىعىس ەلدەرىندە كوپ قولدانىلعان سالماق ولشەمى. قاداق ەسكىلىكتەگى جازبالاردا ءجيى ۇشىراسادى. ەۋروپادا كەڭ تاراعان فۋنت ولشەمىنە سايكەس كەلەدى. ول 200 گرامعا تەڭ؛
باتپان – سالماق ولشەمى. ءبىر باتپاندا 200-300 گرامم اۋىرلىق بار. XIX عاسىرلاردا تاشكەنت، شىمكەنت قالالارىندا ءبىر باتپان 10،5 پۇت، ياعني 171،99 كگ، اۋليەاتادا 12 پۇتقا تەڭ كەلگەن، ياعني – 196،56 كگ-دى قۇرايدى؛
مىسقال – 25 گرامعا تەڭ سالماق ولشەمى (ءبىر قاداقتا 96 مىسقال بار)؛
شوكىم – بەس ساۋساقتىڭ شوكىمىنە ىلىككەن زاتتىڭ ولشەمى؛
پۇت – سالماعى 16 كيلوگرامعا تەڭ اۋىرلىق ولشەمى. 1 پۇت – 40 قاداق؛
قولتىق – كىسى قولىن بۇگىپ بۇيىرىنە جەتكىزگەندە قولتىعىنىڭ استىنا سىياتىنداي كولەم؛
شىمشىم – ۇساق زاتتى باس بارماق پەن سۇق ساۋساقتىڭ اراسىنا قىسىپ ۇستاعانداعى سىيىمدىلىق ولشەمى؛
قوس ۋىس – قوس قولدىڭ الاقانىن بىرىكتىرە قوبىلاي ۇستاعانداعى سىيىمدىلىق ولشەمى؛
ۋىس – قولدىڭ الاقانىن قوبىلاي ۇستاعانداعى سىيىمدىلىق ولشەمى:
بۇل ولشەمدەر مەن بىرگە حالىق سالماعىنان جەر ويىلعانداي، تۇيەگە جۇك بولعانداي دەگەن سياقتى بەينەلەۋ، تەڭەۋ سياقتى ايشىقتى ءسوز ورنەكتەرىن قولدانىپ اۋىر، جەڭىل دەگەن سوزدەردى دە پايدالانادى.
ۋاقىتىن انىقتاۋ ولشەمدەرى
قازاق حالقى جىلدى، توقساندى، ايدى، اپتانى، تاۋلىكتى ءبولۋدىڭ شارۋاشىلىققا ساي رەتى مەن ىڭعايىن دا ورايلاستىرا كەلتىرە ءبىلدى. ال مەرزىم، مەزگىل ولشەمدەرىنە كەلگەندە حالىق ولشەمى مەن اتاۋى دا باي. ۇلتتىق ۇعىمدا مەرزىم – ۋاقىتتىڭ، مەزگىلدىڭ شاماسى مەن ۇزاقتىعىن بىلدىرەدى (مىسالى: بيە ساۋىم، كۇن، اي، توقان).
مەزگىل وللشەمدەرى:
سول ۋاقىتتىڭ ءبىر ءساتىن عانا ايقىندايدى. مىسالى:
ەلەڭ-الاڭ؛
تۇس-كەش؛
ءتۇن ورتاسى؛
قىس، كوكتەم، جاز، كۇز – مەزگىل ولشەمدەرىنە جاتادى.
مەرزىم ولشەمدەرى:
ءبىر ءسات 1 سەكۋند؛
قاس قاعىم، ءا دەگەنشە (1 سەك)؛
ءسۇت ءپىسىرىم 5 – 10 مينۋت؛
بيە ساۋىم 1،5 ساعات؛
ەت ءپىسىرىم 2،5 – 3 ساعات؛
ءبىر ءتۇن، ءبىر كۇن 24 ساعات؛
اپتا 7 كۇن؛
اي 30 – 31 كۇن؛
توقسان 3 اي؛
جىل 365 كۇن؛
عاسىر 100 جىل.
ادام ءومىرى ولشەمى:
جاس (1 جىل)؛
مۇشەلمەن 12 جىل؛
1 مۇشەل 13 جاس؛
2 مۇشەل 25 جاس؛
3 مۇشەل 37 جاس؛
4 مۇشەل 49 جاس ت.س.س. بولىنەدى.
مەرزىم ولشەمىنە كۇن، اي اتتارى دا جاتادى. ۋاقىت مەزگىلدەرىن انىقتاۋدا جانە ونىڭ جيىلىكتەرىن جىكتەپ، ايىرۋدا حالىق تەڭەۋلەرى مەن ولشەمدەرى ءارى قىزىق، ءارى انىق، ءارى تۇرگە دە وتە باي. مىسالى: ەلەڭ-الاڭ، قۇلانيەك، تاڭ ءسارى، قۇلقىن ءسارى، تاڭ بوزارا الاكەۋىم، تاڭ بىلىنە، تاڭ اتا، كۇن شىعا، كۇن قىزارا، كۇن قىزا، كۇن كوتەرىلە، كۇن ارقان بويى كوتەرىلە، تۇسكە جاقىن، تال ءتۇس، شاڭقاي ءتۇس، تالما ءتۇس، ساسكە ءتۇس، ءتۇس اۋا، ءتۇس قايتا، بەسىن، ەكىندى، كەش، كولەڭكە باسى ۇزارا، كۇن باتا، ىمىرت، ءىڭىر، اپاق-ساپاق، جوپپەلدەمە، نامازدىگەر، اقشام (نامازشام)، اقشام جامىراي، بەي ۋاقىت، قاس قارايا، ءتۇن قاراڭعىسى، اي تۋا، ءتۇن ورتاسى، جۇلدىز سونە ت.ب. مۇنان تەك ۋاقىت شاماسى عانا ەمەس حالقىمىزدىڭ تانىم-تۇسىنىك، وي، ءار ءىستىڭ بايىبىنا تەرەڭ بويلاۋ، باعدارلاۋ، ءتىل قابىلەتىنەن جوعارى تۇرعانىن دالەلدەپ بەرەدى. مەزگىلدى قازاقتار كۇندىز كولەڭكەگە، تۇندە جۇلدىزعا قاراپ تا انىقتاعان.
6alash ۇسىنادى
