كەلى – قازاقتىڭ تۇرمىس سالاسىنداعى كەيىنگى ۋاقىتقا دەيىن كەڭىنەن پايدالانىپ كەلگەن تۇرمىس قۇرالدارىنىڭ ءبىرى. ول تارى، بيداي سياقتى ءداندى داقىلداردى ءتۇيىپ، ۇنتاقتايتىن قاتتى اعاشتان ويىپ جاسالعان قۇرال. كەلى قۇرىلىمى جاعىنان ەكى تۇرگە بولىنەدى. تاقتا كەلى جانە شۇڭعىل كەلى.
كەلى – ءداندى داقىلدار مەن ناۋات، شاقپاق قانت ءتارىزدى ءتۇيىر-تۇيىر زاتتاردى تۇيگىشتەپ ۋاتاتىن، ۇنتاقتايتىن، قاتتى اعاشتان، تاس، تەمىر، شويىن سياقتى ماتەريالداردان جاسالعان ءىشى قۋىس قۇرال، تۇرمىستىق بۇيىم. بيداي، تارى، ارپا ت.ب. ءداندى داقىلداردى تۇيۋگە ارنالعان اعاش كەلى قاتتى اعاشتىڭ جۋان دىڭىنەن ورتاسىن 30-35 سم تەرەڭدىكتە ۇڭعۋىرمەن ويۋ، قاشاۋ ارقىلى جاسالادى. كەلى قازاق داستارقانىنىڭ شىرايىن كەلتىرەتىن اقتالعان تارى، قۋىرعان بيداي، تۇيىلگەن جارما، قۇرت، ىرىمشىك، جەنت سياقتى تاعامداردى دايىنداۋعا قاجەتتى باستى تۇرمىستىق بۇيىم بولعان. سوندىقتان شەبەرلەر ءتوزىمدى، ساپالى كەلى جاساۋ ءۇشىن جۇمىستى اعاش تاڭداۋدان باستايدى. ويتكەنى سازدا، سورتاڭ نەمەسە سۋلى جەردە وسكەن اعاشتاردان جاساۋعا بولمايدى. سازدا وسكەن سارى اعاشتى كەپتىرۋ قيىن، ءارى ول كەپكەندە جارىلىپ كەتەدى. سورتاڭ جەر اعاشىنىڭ سۇرەگى تىعىز بولعانىمەن، كەپكەندە قاق ايىرىلادى. تاڭداپ الىنعان اعاشتى وڭدەپ، زاتتى ءتۇيىپ ۇنتاقتايتىن قۇرال جاسايتىن شەبەردى حالىق كەلىشى دەپ اتاعان. كەلىشىلەر جاز بەن كۇز جاڭبىرسىز بولعان قۇرعاقشىلىق جىلدارى كەلى جاسايتىن اعاش كەسپەگىن مول ەتىپ جينايدى. كەسپەكتەردى ءشولدى جەردە وسكەن نەمەسە سۋسىز قاڭسىپ، جۇمىرلانىپ وسكەن جەرىنەن جينايدى. ونداي اعاشتى قىسقا قاراي تۇبىرىمەن قازىپ الادى. ونىڭ ءدىڭىن ەكى جاعىنان ارالاپ، بولاشاق كەلىنىڭ كەسپەگىن دايىندايدى. ودان ءارى كەسپەكتەردى كەپتىرۋگە كىرىسەدى. ەل اراسىندا كەلى جاسايتىن كەسپەكتى كەپتىرۋدىڭ ادىس-تاسىلدەرى كوپ بولعان. شەبەرلەر ۇڭعۋىر، تىشۋىر، شاپپاشوت، قاشاۋ سياقتى قۇرالداردى الما-كەزەك قولدانا وتىرىپ، كەلى جاسايتىن كەسپەكتىڭ ءىشىن ويىپ الىپ تاستايدى. كەلى ويۋدا ءار ءوڭىردىڭ شەبەرلەرى قالىپتاستىرعان تاسىلدەرى بار. ماسەلەن، قىزىلوردا ءوڭىرىنىڭ كەلىشىلەرى الدىمەن كەسپەكتىڭ ورتاسىن ءبىر رەت ۇزىن بۇرعىمەن بۇرعىلاپ الادى. ودان ءارى بۇرعىلانعان جەر مەن ونىڭ اينالاسىن قىزدىرىلعان ۇشكىر تەمىرمەن قاريدى. شەبەر اعاشتى ىستىق تەمىرمەن قايتا-قايتا قارىپ وتىرىپ، كەلى ويماسىنىڭ نوبايىن كەلتىرىپ العان سوڭ، قۋىسقۇلاق نەمەسە يمەكباس قاشاۋمەن تۇگەل ويىپ شىعادى. قاراقالپاقستاندا تۇراتىن قازاق شەبەرلەرى كەسپەك ورتاسىن ازداپ شۇڭقىرلاپ ويىپ الىپ، سول جەرگە كومىر شوعىن سالىپ، سول شوقپەن قارىپ ويادى، كەيدە كەسپەك ءىشىن اسپاپپەن ۇڭگىپ الىپ، قايناپ تۇرعان قازانعا قاقپاق سياقتى توڭكەرىپ جاۋىپ، ىستىق بۋمەن اعاش ءىشىن ءجىبىتىپ الىپ تا ويادى. كەلىشىلەر كەلىنىڭ ءتۇبىن ەكى ءتۇرلى تاسىلمەن ويادى. تارى، بيداي، جۇگەرى ءتارىزدى ءداندى داقىلداردى تۇيۋگە، جارمالاۋعا قولداناتىن كەلىنىڭ ءتۇبىن تەگىس ەتىپ ويادى. ونى ءتۇبى تەگىس كەلى دەپ اتايدى. تارى اقتاۋعا قولداناتىن كەلى ءتۇبىن شۇڭعىلداپ ويادى. مۇنداي كەلىنى ءتۇبى شۇڭعىل كەلى دەپ اتايدى. كەلىنىڭ ءىشى ويىلىپ بولعان سوڭ ونى وڭدەۋ، دايىنداۋ جۇمىسى ودان ءارى جالعاسادى. كەيبىر شەبەرلەر ويىلعان كەلىنىڭ ىشىنە توپىراق تولتىرىپ، جەرگە ءبىر جۇماداي ۋاقىت كومىپ تاستايدى. كەلى ىشىندەگى، سىرتىنداعى قۇرعاق توپىراق اعاش بويىنداعى ىلعال مەن تۇزدى وزىنە سورىپ الادى. توپىراقتان شىعارىپ العان ءبىرقالىپتى تەمپەراتۋرادا جىلى جەردە ابدەن كەپتىرەدى. كەيبىر شەبەرلەر ءىشى ويىلعان كەلىنى قىزعان تاندىر ىشىندە ىستىق قوزعا قاقتاپ الىپ، ونىڭ ءىشى-سىرتىن قويدىڭ قۇيرىق مايىمەن، تۇيە قومىنىڭ مايىمەن ءسىڭىرىپ مايلايدى. قاتتى قۇرعاقتا كەلى جارىلىپ كەتپەس ءۇشىن ونىڭ ءيىنى مەن تاعانىن اينالدىرا تۇيەنىڭ يلەنبەگەن شيكى تەرىسىمەن قاپتاپ تاستايدى. شيكى تەرى كەپكەن كەزدە تارىلىپ، كەلىنى سىرتىنان قۇرساۋلاپ، قاتتى قىسىپ قالادى. كەلىنىڭ تەرىمەن قاپتالماعان جەرىن بىلعارىمەن ىسقىلاپ وڭدەيدى. اۋقاتتى ادامدار كەلىنىڭ سىرتىن كۇمىستەلگەن ويۋ-ورنەكپەن، كەلسابىنىڭ باس جاعىن كۇمىس شىتىرالارمەن اشەكەيلەپ جاساتقان. قازاق جەرىنىڭ كەيبىر وڭىرىندە اعاش از وسەتىن بولعاندىقتان، شەبەرلەر كەلىنى ەكى-ۇش اعاش كەسىندىسىنەن قيۋلاستىرىپ تا جاساعان. مۇنداي كەلى قۇراما كەلى دەپ اتالادى. قۇراما كەلىنىڭ سىرتى تەز جارىلماۋ ءۇشىن تۇيە تەرىسىمەن قاپتاپ، تارتىپ تاستاعان. كەلىنىڭ ەڭ ۇلكەنىن نار كەلى دەپ اتايدى. نار كەلىنى ەرتەدە، ادەتتە، تارى سوگىنەن جارما، جەنت دايىنداپ ساتاتىن ساۋداگەرلەر ارنايى تاپسىرىسپەن جاساتقان.
6alash ۇسىنادى
