قازاقتىڭ استرونوميالىق تانىمىندا جەل اۋا رايىنىڭ جالپى جاعدايىنا اسەر ەتەتىن نەگىزگى سەبەپتىڭ ءبىرى سانالادى. ماسەلەن قازاقتىڭ كونە «توعىس» ەسەبى بويىنشا، ۇركەر سۋعا تۇسسە جاز جاڭبىرلى، ال قۇرعاققا تۇسسە، جاز بويى ازىناعان جەل سوعىپ، قۋاڭشىلىق بولادى. كۇز بەن كوكتەمدە سوققان جەلدىڭ جاعدايىنا قاراپ، قىس پەن جازدىڭ قانداي بولاتىنىن مولشەرلەپ، سوعان ساي جازعى ءوندىرىس پەن قىتىمىر قىستىڭ قامىن جاسايدى. سەبەبى جازعىتۇرىم جەل قاتتى بولسا، جەردى قۇرعاتىپ، اق شاڭدى اسپانعا شىعارىپ، كوكتەم مەن جازدا قۋاڭشىلىق بولادى. ال كۇزدىڭ قارا سۋىعىمەن بىرگە سۋماڭداپ سوققان قارا جەل دە قىستىڭ جايسىز بولاتىنىنان حابار بەرەدى. «جەل ەسپەي، بۇلت كوشپەيدى»، «جەل داۋىل شاقىرادى، بۇلت جاۋىن شاقىرادى»، «كەرىسپەيىنشە، اشۋ باسىلمايدى، جەل تۇرمايىنشا، كۇن اشىلمايدى» دەپ قاراعان حالقىمىز اۋا رايىنىڭ وزگەرىسىن دە جەلمەن بايلانىستىرسا، «جەرمەن كەلگەن جەرمەن كەتەدى، جەلمەن كەلگەن جەلمەن كەتەدى»، «جەل بار جەردە سەل بار» دەپ قىستىڭ قاسات قارىنىڭ ەرىپ، كوكتەمنىڭ كەلۋىن دە جەلمەن قاتىستى دەپ بىلەدى.
قازىرگى عىلىمدا جەلدىڭ جىلدامدىعىن 12 بالدىق ارنايى بوفورت شكالاسىمەن انىقتايدى. مۇنداعى 0 بالل جەلسىز تىمىقتى بىلدىرسە، جىلدامدىعى 30 م/س-تان جوعارى 12 باللدىق جەلدى داۋىل دەپ اتايدى.
اقش مەتەورولوگتارىنىڭ ايتۋىنشا سوڭعى جيىرما جىلدا جەلدىڭ ەڭ قاتتى سوعۋى 70 م/س بولعان. ال الەمدىك رەكورد 1934 جىلى تىركەلگەن. ول كەزدە جەلدىڭ سوعۋ جىلدامدىعى 103 م/س-قا تەڭ بولعان ەكەن. 1996 جىلى بارروۋ ارالىندا «وليۆيا» سيكلونى سوققان كەزدە جوعارىداعى رەكوردتاردىڭ ءبارىن بۇزىپ كەتكەن. ونىڭ جىلدامدىعى –113 م/س-تان اسقان.
جەل باسقا، بوران باسقا، داۋىل باسقا...
ءتىلى باي، اتاۋلارىنىڭ استارى شۇڭەت حالقىمىزدا جەلگە بايلانىستى اتاۋ دا از ەمەس. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر جەلگە، قارلى بورانعا قاتىستى اتاۋلاردىڭ ءوزى 100 دەن اسادى، ءتىپتى نەشە جۇزگە جەتۋى مۇمكىن دەيدى. ەندەشە ءبىز دە جەلگە قاتىستى اتاۋلاردىڭ ءبىرازىن اتاپ كورەيىك.
تىلىمىزدە جەلگە قاتىستى اتاۋلار ۇلكەن جاقتان جەل، بوران، داۋىل دەپ ۇشكە بولىنگەنىمەن، ونىڭ سوعۋ جىلدامدىعى(قازاقشا ايتقاندا قاتتىلىعى)، سوققان مەزگىلى جانە سوققان ورنىنا قاراي ىشىنەن تاعىدا كوپتەگەن تۇرلەرگە بولىنەدى.
داۋىل– كوبىندە تەڭىزدە جانە تەڭىز جاعالاۋلارىندا سوعاتىن، جىلدامدىعى 30 م/س-تان اساتىن اسا جويقىن بوران.
نوسەرلى داۋىل- نوسەرلەپ جاۋعان جاڭبىرمەن قاتار سوعاتىن بوران.
شاڭدى داۋىل - ءشول، شولەيت جانە تاتىر دالادا جەلدىڭ توپىراقتى نەمەسە قۇمدى ۇشىرىپ سوعۋى. مۇنداي داۋىلدى قازاق تىلىندە «قارا داۋىل» دەپ تە اتايدى.
كوك داۋىل – ايازدى قارلى بوران.
بوران –جىلدامدىعى 20 م/س-تان جوعارى، وتە قاتتى سوعاتىن جەل.
ارقانىڭ اقبورانى-سارى ارقا دالاسىندا سوعاتىن ات قۇلاعى كورىنبەيتىن اق تۇتەك بوران.
الاقانشىق – ءبىر باسەڭدەپ، ءبىر ۇيتقىپ سوعاتىن بوران.
اقتۇتەك- جاۋعان قارمەن قاباتتاسىپ، ۇيتقىپ سوعاتىن بوران.
نوقاي- كوزدى اشتىرماي، قۇيىن ءتارىزدى ءۇيىرىلىپ، ۇدەپ سوعاتىن بوران.
بۇرقاسىن- قارمەن قاباتتاسىپ، بەت قاراتپاي دولدانىپ سوققان بوران.
جاياۋ بۇرقاسىن — باسەڭ سوققان بوران.
اقبوران- قاردى ۇشىرىپ، جەر الەمدى اق قارمەن تۇمشالاعان بوران.
اقجورعا- جەردىڭ بەتىمەن قاردى ۇشىرىپ ۇيتقىپ سوققان جەل.
قۇيىن –ۇيىرىلە، ۇيتقي سوعاتىن، كەيدە شاڭ-توزاڭدى كوككە ءۇيىرىپ سوعاتىن ەكپىندى جەل.
الاقۇيىن – استاڭ-كەستەڭ ۇيتقىعان بوران.
قارا قۇيىن – توپىراق، قۇم بوراتقان جەل.
قىزىل جەل – اڭىزعاق، ىستىق جەل.
مايدا جەل – جۇمساق سامال.
سالقىن جەل – تىم سۋىق تا، تىم جىلى دا ەمەس جەل.
سۋىق جەل- ىزعارلى كۇزگى جەل.
قارا جەل – بۇلتتى كۇنى سوعاتىن ىزعارلى، جاۋىن-شاشىنسىز جەل.
قارىما جال – بەت قاريتىن وتكىر جەل.
ۇسكىرىك جەل – كۇزدە، قىستا سوعاتىن قۇرعاق، سۋىق جەل.
ىزعىرىق جەل – وڭمەنىڭنەن وتەر سۋىق جەل.
اڭىزعاق جەل-جىلى، ىزعارى جوق جەل.
كەرىمسال جەل – شىلدەدە وڭتۇستىكتەن سوعاتىن اڭىزعاق جەل.
تەرىسكەي جەل – تەرىستىكتەن ەسكەن سالقىن جەل.
ۇرمە جەل – ەكپىنى ءبىر باسىلىپ، ءبىر كوتەرىلىپ سوعار جەل.
ىستىق جەل – اپتاپ جەل.
كوكتەم سامالى- جازعىتۇرىم سوعاتىن تىم جىلى ءارى قۇرعاق جەل.
وكپەك جەل- جانعا جايلى سامال جەل.
ەسكەك جەل – ەسە سوققان جەل.
جىبەك جەل – سالقىن سامال.
جەلەمىك – ءالسىز جەل. مۇنى ەكسىم دەپ تە ايتادى.
التىن كۇرەك – وڭتۇستىكتەن ۇزبەي سوعىپ، قىستىڭ سوڭعى قارىن كۇرت ەرىتەتىن جىلى جەل.
ەبى – شىعىستان سوعاتىن جەل. ول قارا ەبى جانە اق ەبى بولىپ بولىنەدى. قارا ەبى جازدا، جەر قارادا، اق ەبى قىستا قار ۇشىرىپ سوعادى.
قالياكبار ۇسەمحان ۇلى
6alash ۇسىنادى
