جەر شارىن مەكەندەگەن حالىقتار ىشىنەن تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ جىل ساناۋى مەن كۇنتىزبەسى، مۇشەل ەسەبى مەن توعىس اي ەسەبى – اسىل مۇرالارىمىزدىڭ ءبىرى. ەل اراسىندا اي اتتارىن كونەشە، جاڭاشا، ارابشا، ورىسشا ارالاس ءارتۇرلى اتاپ كەلەدى. اسىرەسە، اي اتتارى ۇمىتىلىپ، جۇلدىز اتتارى، كەيدە امالداردىڭ اتتارى اۋىسىپ قولدانىلعان.
اتالمىش تاقىرىپ توڭىرەگىندە شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنان الكەي مارعۇلانعا دەيىن كوپتەگەن ادامدار قالام تارتىپتى. 1923 جىلى ورىنبور قالاسىندا جارىق كورگەن «قازاق كالەندارى» قازاق مادەنيەتىنە ەلەۋلى ۇلەس قوسقاندىعى بەلگىلى. ايتسە دە، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ناعىز ومىردە قولدانىلىپ جۇرگەن ورتاق كۇنتىزبە جوق. قازاق جۇرتىنىڭ ۋاقىت ەسەبىندەگى ۇركەر شوقجۇلدىزىنا نەگىزدەپ جۇرگىزىلەتىن «توعىس ەسەبى» ەرەكشە ماڭىزدى.
توعىس ەسەبى – شارۋا جايىمەن، مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانىپ ءومىر كەشكەن بايىرعى قازاق حالقىنىڭ ۇركەر قوزعالىسىنا نەگىزدەلگەن كۇنتىزبەسى. توعىس ەسەبىن جۇيرىك بىلەتىن ەسەپشىلەر مەن كوكىرەگى دانا قاريالار ازايىپ كەتسە دە، ەسكى سۇرلەۋمەن ءىز شولۋعا نيەت ەتتىك. ايدىڭ ۇركەردى باسىپ ءوتۋى – توعىس دەپ اتالادى. ءدال توعىس كەزىندە ۇركەر ايدىڭ ارعى جاعىندا تاسادا قالادى دا، جەردەگى ادامدارعا كورىنبەيدى. اي جىلجىپ وتكەن سوڭ توعىس اياقتالىپ، ۇركەر كورىنەدى. اي تولعان كەزدە اۋا رايى بۇزىلىپ، وزگەرىس بولادى. توعىس ءۇش كۇنگە جالعاسادى. العاشقى كۇنى توعايادى. كەلەسى كۇنى اۋىل ءۇي قونادى. ءۇشىنشى كۇنى ءوتىپ شىعادى. ءبىر توعىستان ەكىنشى توعىسقا دەيىنگى مەرزىمدى توعىس ايى دەپ اتايدى. ۇركىپ ۇيىرىنەن بولىنگەن مالعا ۇقساتىپ ۇركەر دەپ اتاعان. ۇركەر كۇن مەن ايدىڭ وربيتاسىنا جاقىن بولعاندىقتان، وعان قاتىستى كۇن مەن ايدىڭ ورنالاسۋىنا قاراپ جىل مەزگىلىن، ايدىڭ قاي توعىس ەكەندىگىن انىقتاپ وتىرعان. كۇنتىزبەسىن ۇركەردىڭ قوزعالىسىنا نەگىزدەلگەن كوشپەلى حالىق شارۋاشىلىعىن، ناۋقاندى جۇمىستارىن دا توعىس ەسەبىنە سايكەستەندىرگەن. ۇركەرگە قاراپ قىس پەن جازدىڭ باسىن انىقتاعان. حالىق «ۇركەر شاڭىراقتان كورىنسە، ءۇش اي توقسان قىسىڭ بار، ەل جاتقانشا ۇركەر جامباسقا كەلسە، جاز شىقپاعاندا نەسى بار» دەپ تامسىلدەگەن. كۇز باسىندا ۇركەر ىڭىردە كۇنشىعىستان، قىس باسىندا ىڭىردە توبەدەن، كوكتەم باسىندا ىڭىردە كۇن باتىستان كورىنەدى. ال جازدا ۇركەر تۇندە كورىنبەيدى. توعىس ايىنىڭ ۇزاقتىعىن عىلىمدا 27 كۇن، 7 ساعات، 43 مينۋت دەپ ەسەپتەيدى. مۇنى جۋىق شامامەن 28 كۇنمەن ەسەپتەيمىز. ءبىر جىلدا 13 توعىس ايى بار نەمەسە اي مەن ۇركەر ءبىر جىلدا 13 رەت توعىسادى. جاز باسىندا ۇركەر اسپان سفەراسىنىڭ ەكىنشى جارتىسىندا كوكجيەكتەن تومەن كەتەدى دە، جەر شارىنىڭ سولتۇستىك جارتىسىنداعى ەلدەرگە 40 كۇن كورىنبەيدى. قازاق مۇنى ۇركەر 40 كۇن جەردە جاتادى دەپ ايتادى. سول 40 كۇندە ەكى رەت توعىسۋعا ءتيىس. ءبىراق ءبىز كورە المايمىز، تەك ون ءبىر توعىستى عانا كورە الامىز. 13 توعىستى 28 كۇنمەن كوبەيتكەندە 364 كۇن بولادى. بۇل – ميزامشا ساناۋدان بىر-ەكى كۇن كەم دەگەن ءسوز. بۇل كۇندەر جىل اياعىندا توعىستان تىس قوسىلىپ وتىرادى. توعىس ەسەبى بويىنشا، جىل باسى – ءبىر توعىس اي. ول ءاردايىم مامىر ايىنا سايكەس كەلەدى. بۇرىن جىل باسىن مامىر ايىنان ەسەپتەگەن. بۇل ايدا قۇستار كەلىپ بولادى. «جىل قۇسى» دەگەن اتاۋ وسىعان بايلانىستى. سونان سوڭ 25،23،21،19،17،15،13،11،9،7،5،3 توعىس ايلارى كەلەدى. ەڭ اقىرعى توعىس – 3 توعىس ايى. توعىس ۇنەمى تاق سانعا كەلە بەرمەيدى. 4،6،8 توعىس تا بولۋى مۇمكىن. قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا ونى تاق سانعا سايكەستەندىرىپ ايتا بەرەدى. توعىس ەسەبى ەجەلگى تۇركى جانە ءۇندى حالىقتارىنا بەلگىلى بولعان. ماسەلەن، قازاقتار، قىرعىزدار، حاكاستار، التايلىقتار، تۋۆالار قولدانعان. توعىس ايلارىنىڭ ادەتتەگى ايلارمەن سايكەستىگى تومەندەگىدەي بولىپ كەلەدى. 23 توعىس – شىلدە 21 توعىس – تامىز 19 توعىس – ميزام 17 توعىس – قازان 15 توعىس – قاراشا 13 توعىس – جەلدى 11 توعىس – قاڭتار 9 توعىس – ءۇشتىڭ ايى 7 توعىس – ءبىردىڭ ايى 5 توعىس – كوكەك 3 توعىس – مامىر 1 توعىس – ماۋسىم كوشپەلى قازاق حالقى كۇيەك الۋ، بيە بايلاۋ، مال تولدەتۋ، كوشىپ-قونۋ سياقتى شارۋا ناۋقاندارىن توعىسقا ۇيلەستىرىپ ۇيىمداستىرىپ وتىرعان.
موڭعولياداعى قازاقتار توعىس ەسەبىن بۇگىنگە دەيىن قولدانىپ كەلەدى. الايدا توعىس ەسەبىن دۇرىس بولجايتىن كونەكوز قاريالار ازايعاندىقتان، اعاتتىق ورىن تەۋىپ، ءار جەردە ءارتۇرلى ەسەپتەۋ كەزدەسىپ ءجۇر. بۇل – ورتاق ناقتىلى كۇنتىزبەنىڭ بولماۋىنا بايلانىستى. سوندىقتان وسى عىلىمي ماقالانى بىرەر كىتاپتار قاراپ، كۇنتىزبەگە بايلانىستى جيناقتاعان ماعلۇماتتار مەن ماتەريالداردى قورىتىندىلاپ، تۇجىرىمداپ جازىپ وتىرمىن.
سونداي-اق مارقۇم اكەم قابيسات موجان ۇلىنىڭ جانە بۇركىتباي ءابي ۇلىنىڭ، جاپان بۇلىقباي ۇلىنىڭ شەرتكەن اڭگىمەسى، قالدىرعان ماعلۇماتتارىنا نەگىزدەلدىم. توعىس ەسەبىمەن تىعىز بايلانىستى ەسەپتىڭ ءبىرى – امالدار. امال – كەيبىر ايلاردا 5-10 كۇنگە، كەيدە بىرنەشە اپتاعا سوزىلاتىن اۋا رايىنىڭ قولايسىز كەزى نەمەسە ايدىڭ قولايسىز بولىگى. امال بايىرعى قازاق كۇنتىزبەسىندە ناۋرىزعا سايكەس كەلەتىن اي اتىنا بايلانىستى شىققان. زودياكتىڭ توقتى دەپ اتالاتىن شوقجۇلدىزىن ارابتار ءال-حامال دەپ اتاعان. امال اتاۋى وسىعان بايلانىستى شىققان ءتارىزدى. امالدا اۋا رايى بۇزىلىپ، ادامعا دا، مالعا دا جايسىز بولىپ، قارا سۋىق، ىزعىرىق جەل نە جاۋىن-شاشىن، قار جاۋادى. امالدا تياناقتى استرونوميالىق نە مەترولوگيالىق زاڭدىلىق بولعانىمەن، جىل سايىن ءدال سول مەرزىمدە اۋا رايىندا وزگەرىس بولاتىندىعى – ءومىر شىندىعى.
موڭعوليا قازاقتارى امالدى بىلايشا ەسەپتەپ، شارۋاشىلىعىن وسىعان ۇيلەستىرىپ كەلگەن. توقىراۋىن امالى – قاڭتاردىڭ جيىرماسىندا كىرىپ، جيىرما بەسىندە شىعادى. بۇل – كۇن توقتاعان كەزگە بايلانىستى كەلەتىن امال.
اقپان امالى – ءۇتتىڭ ايىنىڭ ونىندا ءجۇرىپ، ون بەسىندە شىعادى. حالىق اڭىزىندا اقپان-توقپان ەسىمدى اعايىندى ەكى جىگىت كەزەكپەن قوي باعادى ەكەن. اقپان قوي جايعان كۇنى اۋا رايى كەنەتتەن بۇزىلىپ، قويمەن بىرگە دالادا ءۇسىپ ولگەن. سول قىس جۇتقا اينالىپ، سودان اقپان امالى قالعان دەيدى.
ءۇت امالى – ءۇت ايىنىڭ جيىرماسىندا كىرىپ، جيىرما بەسىندە شىعادى. ارپا- بيداي ساتقان سارت ەلدەن جيعان-تەرگەن مالىن ايداپ بارا جاتىپ، جولدا قىرىلعان، جازعىتۇرىم قۇرتتاعاندا تابىلعان. سوعان بايلانىستى «ءۇت كىردى، سارتتىڭ كوتىنە قۇرت كىردى» دەيدى. سارتتار كۇزگى بەرگەن ەگىنىنىڭ بورىشىن جيناپ، جاڭا ەگىن قامىنا كىرىسەتىن كەز بولسا كەرەك.
ناۋرىز امالى – ءبىردىڭ ايىنىڭ ونىندا كىرىپ، ون بەسىندە شىعادى.
ءاز امالى – ءبىردىڭ ايىنىڭ جيىرماسىندا كىرىپ، جيىرما بەسىندە شىعادى. ءازدى اق ساقالدى ۇلكەن قاريا ادامنىڭ بەينەسىمەن بەينەلەپ تۇسىنەدى. «ءاز بولماي، جاز بولماس، جاز بولماي، ءماز بولماس» دەگەن ءسوز قالعان.
وتامالى – كوكەكتىڭ ونىندا كىرىپ، ون بەسىندە شىعادى. سىرىڭكە جوق زاماندا كورشى اۋىلدان وت الۋعا بارعان ايەل قايتىپ ۇيىنە جەتكەنشە بۇرقاقتا اداسىپ، ءۇسىپ ولەدى. وسىدان وتامالى اتانعان. «وتامالى – وڭىنا باقسا وت العانشا، تەرىسىنە باقسا وتالعانشا» دەگەن ءتامسىل ءسوز بار.
ءساۋىر امالى – مامىر ايىنىڭ ونىندا كىرەدى. كەيبىر جىلى ساۋىردە اۋا رايى بۇزىلىپ، 40 كۇنگە جالعاسادى. قاريالار ءساۋىر امالى كىرگەندە بۇلتتى باقىلايدى. بۇلت ءتونىپ، ىدىراماسا، ءساۋىردىڭ بۇلتى قالىپ قويدى دەيدى. ول جىلى ءساۋىر امالى ۇزاققا سوزىلىپ، بۇلت ءتونىپ، مۇز جاۋادى. سوندىقتان «ءساۋىر بولماي، ءتاۋىر بولماس» دەگەن ءتامسىل ايتادى.
ساراتان-زاۋزا امالى – ماۋسىمنىڭ ونىندا كىرىپ، ون بەسىندە شىعادى. سارى اتان تۇيەگە مىنگەن زاۋزا اتتى قىز قۇربان ايتتا قىدىرىپ، جولدا ءۇسىپ ولگەن دەيدى. سودان ساراتان-زاۋزا اتانعان. امالدار جونىندە باسقا قازاق جەرلەرىندە ءار ءتۇرلى ۆاريانتتار ايتىلۋى مۇمكىن. بۇلاردىڭ سىرتىندا «كوكىرەكشال»، «قۇرالايدىڭ سالقىنى»، «الاساپىران»، «بۇلبۇل تورعاي» سياقتى امالدار ايتىلادى. مارت ايىنىڭ (كوكەكتىڭ) جيىرماسى كەزىندە الاساپىران دەگەن امال كىرەدى. قۇرالايدىڭ سالقىنى – شامامەن مامىردىڭ جيىرماسىندا بولادى. بۇل – اڭ تولدەيتىن مەزگىل. سول كەزدە تاۋ باسىنا بۇلت ءتونىپ، اسپان بۇزىلادى. اڭ سولاي ورلەپ بۇلتپەن تاسالانىپ تولدەيدى. امال بىرنەشە كۇنگە جالعاسادى. كيىكتەردىڭ قۇرالايى اياقتانادى. امال اتى وسىعان بايلانىستى قويىلعان. بۇلبۇل تورعاي امالى جاز باسىندا بولادى. جاز تورعايىنىڭ كەلۋىنە بايلانىستى بولۋى مۇمكىن.
توعىس پەن امالداردى ەسەپتەۋ موڭعولياداعى قازاقتار ورتاسىندا دا ءالى تولىق، ناقتىلى ەمەس. ال قازاقشا اي اتتارى قازاقستاندا امال اتتارىمەن اۋىستىرىپ قولدانىلىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ ەلدىڭ ۇعىمىنشا، اقپان، ناۋرىز، ءساۋىر دەگەن اي ەمەس، امال اتتارى. موڭعوليا قازاقتارى اقپاندى – ءۇتتىڭ ايى، ناۋرىزدى – ءبىردىڭ ايى، ءساۋىردى – كوكەك ايى دەپ اتايدى.
كونە تۇركىلەردە جىل ەسەبى رەتتىك سانمەن ايتىلعان. كەي ايلاردى رەتتىك سانمەن اتاۋ جۇڭگو جانە مونعوليا قازاقتارىندا ساقتالعان. موڭعوليا قازاقتارى جىل ون ەكى ايدى قاڭتار، ءۇتتىڭ ايى، ءبىردىڭ ايى، كوكەك، مامىر، ماۋسىم، شىلدە، تامىز، ميزام، قازان، قاراشا، جەلدى دەپ اتايدى. حالىق جىل ماۋسىمىندا كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋىن، كۇننىڭ ۇزارۋى مەن قىسقارۋىن مۇقيات قاداعالاپ وتىرعان. بۇل ءداستۇر ءالى دە جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى. وسىعان بايلانىستى حالىق اراسىندا ەرتەدەن قالىپتاسقان ءتامسىل سوزدەر ساقتالعان. ماسەلەن، «كۇن توقىراۋدا تورعاي ادىم، قاڭتاردا قارعا ادىم ۇزارادى، شىلدەدە ءشىل ادام قىسقارادى» دەگەن ءسوز بار. ءۇشتىڭ ايى – كۇشتىڭ ايى دەيدى. بۇل – اياز كۇشەيەتىن اي. ءبىردىڭ ايى – ءسۇرىنىڭ ايى دەيدى. بۇل – ەت سۇرلەنەتىن اي. «كوكەكتە – كوك ىشەك» دەپ تاعى ايتادى. كوكەكتە كوك شىعىپ، مالدىڭ ىشەگى كوگەرەدى. «مامىردا – ماي ىشەك» دەيدى. مامىردا مالدىڭ ىشەگىنە ماي جۇگىرەتىن اي دەگەن ءسوز.
قادان قابيسات ۇلى
موڭعوليا، بايان-ولگەي ايماعى
6alash ۇسىنادى
