تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ش.ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى احمەت توقتاباي جۋىقتا بايان-ولگيي ايماعىنا كەلىپ وسى ايماقتىق ورتالىق كىتاپحانانىڭ 70 جىلدىق مەرەكەسىنە قۇرمەتتى مەيمان رەتىندە قاتىسىپ، ءوزىنىڭ شىعارعان تاڭعاجايىپ ءبىر ەڭبەگىن وسى كىتاپحاناعا تارتۋ ەتىپ ۇسىنعان ەدى. قىزىل ءتۇستى جىبەكپەن تىستالعان قاتتى مۇقابالى، اسا سيرەك تاڭعاجايىپ كوركەمسۋرەت جانە فوتو كەسكىندەرمەن بەزەندىرىلگەن، سالماعى ءۇش كگ وسىناۋ كولەمدى كىتاپتىڭ سىرتىنا «قازاق جىلقىسىنىڭ تاريحى» دەپ التىن ارىپتەرمەن ايشىقتالىپ جازىلعان ەكەن.
630 دەرەك كوزىن، ساق، عۇن داۋىرىنەن بەرگى قازاق دالاسىنداعى جىلقى تاريحىن تۇگەندەگەن «قازاق جىلقىسىنىڭ تاريحى» ەنسيكلوپەديالىق دەڭگەيدە شىققان بىردەن ءبىر كىتاپ.
سەكسەندەي باسپاتاباقپەن الماتى قالاسىندا باسىلىپ شىققان قىزىل كىتاپ جىلقى تۋرالى ۇلى شەجىرە ياعني ەنسيكلوپەديا دەۋگە تاتىرلىق. كىتاپتىڭ بىرەر بەتىن اشىپ تاماشالاپ وتىرعاندا موڭعول اقىنى سۋميااگيين امارتايۆاننىڭ قازاقتىڭ اقبوز سايگۇلىگى تۋرالى ولەڭىن، شەت ەلدەن موڭعولياسىنا جەر كوكسەپ قاشىپ كەلگەن جىلقىشى جانپەيىستىڭ اقباقاي اتى تۋرالى اڭىزعا بەرگىسىز اقيقات ۋاقيعا جايىنداعى اڭگىمە قاتارلى قىزىقتى دەرەكتەردى تاماشالاي وتىرىپ، كىتاپتى ەرىكسىز وقىپ شىعۋعا تۋرا كەلدى. 1990 جىلدارداعى ۇلى كوشتە موڭعولدان قازاق جەرىنە ۇيىرىمەن ايدالىپ بارعان اقباقاي ات ون كۇننىڭ ىشىندە جەرىن كوكسەپ قاشىپ شىعىپ، تۋعان توپىراعىنا قايتا ورالعان ەكەن. وكىنىشتىسى، ءتورت سەتىگىمەن بەسەۋ بولىپ قاشقانىمەن ءۇش سەرىگى جولاي رەسەيدىڭ مەرگەن شەكاراكشىلارىنىڭ وعىنا بايلانىپ، جالعىز سەرىگىمەن بىرگە قاشىپ قۇتىلىپ تۋعان جەرىنە جەتكەنىنىڭ ەرتەڭىندە جانۋار ءجانتاسىلىم تاپقان ەكەن.
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، «قازاق جىلقىسىنىڭ تاريحى» كىتابىنىڭ اۆتورى احمەت توقتاباي
2000 جىلدان موڭعولياعا ءجيى كەلەتىن بولعان كورنەكتى عالىم بۇل ەڭبەگىن جازۋ ءۇشىن قازاق، موڭعول، جۇڭگو، رەسەي، وزبەك، قىرعىز قاتارلى الدەنەشە ەلدەردى وتىزداي جىل ارالاپ، 200-دەن استام اداممەن كەزىگىپ سۇحباتتاسىپ، 600-دەن استام ادەبي بۇلاق كوزدەرىن ىزدەپ تاۋىپ مالىمەت جيناپ، عىلىمي ەڭبەگىن تارتىمدى دەرەكتەرمەن ايتارلىقتاي بايىتقان. كىتاپ قازاق جەرى-جىلقىنىڭ وتانى، سالتاتتىلىق ءداۋىر، قازاقتىڭ بايىرعى جىلقى تۇقىمدارى، ەر-تۇرمان، جىلقىدان الىناتىن ونىمدەر، اتتىڭ بابى مەن سىنى، جىلقى جانە حالىقتىق مەرەكەلەر، جىلقى جانە اسكەري ءىس، قازاقتىڭ ادەتتىك قۇقىعىنداعى جىلقىنىڭ ورنى مەن ءرولى، جىلقى جانە رۋحاني الەم قاتارلى ونشاقتى بولىمنەن، ءار ءبولىم 3-6 تاراۋدان تۇرادى.
كىتاپتىڭ بەتاشارىندا جازىلعانداي، كازاق جەرى مەن ەلى كونە جىلقىنىڭ وتانى. قازىرگى زەرتتەۋلەر وسىدان 6 مىڭ جىلدار شاماسى بۇرىن قازاقستان تەرريتورياسىندا تۇرعان كوشپەندى تايپالار الەمدە العاش رەت جىلقىنى قولعا ۇيرەتىپ، مىنىسكە، كۇش-كولىككە پايدالانعانىن، ەتىن جەپ، ءسۇتىن سۋسىن ەتكەنىن دالەلدەپ وتىر. كوشپەندى ۇلىستاردىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ وتكەنىن جىلقىنىڭ تاريحىنسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. اۆتور ارحەولوگيالىق، ەتنوگرافيالىق ماتەريالداردى كونە جازبالاردى، اڭىز اڭگىمەلەردى، باتىرلار جىرىن، ارحيۆ جانە اۋىزشا دەرەكتەردى سالىستىرا وتىرىپ، جان-جاقتى كەشەندىك ەڭبەك جازعان. كىتاپتىڭ كىرىسپەسىندە: «ورتا ازيا، ونىڭ ىشىندە قازاق دالاسى-جىلقىنىڭ وتانى، وعان دالەل جۇزدەگەن مىڭ جىلقى سۇيەكتەرى تابىلعان ەنەوليت داۋىرىندەگى-بوتاي قونىسى (كوكشەتاۋ وبلىسىنىڭ يمانبۇرلىق وزەنى جاعالاۋىندا). بوتايلىقتار الەمدەگى العاشقى جىلقىشىلار، جىلقىنى قولعا ۇيرەتكەندەر» دەلىنە كەلە قازان توڭكەرىسىنەن بۇرىن قازاق جەرىندە 20-30 مىڭ جىلقىلى بايلار بولعانىن اتىمەن اتاپ، 1923 جىلى بۇل ەلدە جىلقى سانى 8 ملن-عا جەتكەنىن انىقتاعان. وكىنىشتىسى وتارشىلار قازاقتى جۋاسىتىپ جاۋلاپ الىپ قۇلدىققا سالۋ ءۇشىن اتتان ءتۇسىرىپ جاياۋ قالدىرۋ ايلاسىن قولدانعان. اۆتور وسىنىڭ مىسالى رەتىندە ورىس ارمياسىنىڭ گەنەرالى ي.و. باباكوۆتىڭ «قازاقتار كازاكتارعا قاراعاندا تاماشا شاباندوز، جاقسى جاۋىنگەر بولۋ ءۇشىن ولارعا تەك قارۋ جەتىسپەيدى. ەگەر دە قارۋى بولسا، ولار ءبىزدىڭ ەمەس، ءبىز ولاردىڭ ايتقانىمەن ءجۇرىپ، ايداعانىنا كونەر ەدىك» دەگەن ءسوزىن، ءحىح عاسىرداعى زايسان كازاك-ورىستارىنىڭ اتامانى ن.ريابۋشكيننىڭ: «قازاق اتقا مىنسە ەسەرلەنىپ، جىندانىپ كەتەدى، اتىمەن قاشسا قۇتىلادى، قۋسا جەتەدى، اتتان ءتۇسىپ جاياۋ جۇرگەن قازاقتى كورىڭىز، بۇدان مومىن، بۇدان باعىنىشتى حالىق جوق. سوندىقتان بۇل حالىقتى مۇلدەم اتسىز قالدىرۋ كەرەك»-دەگەنىن مىسالعا الىپ، «وتارشىلار شىنىندا دا قازاقتى اتتان ءتۇسىرىپ، جاياۋ قالدىرۋ ءۇشىن وتىرىقشىلداندىرۋ دەگەندى ويلاپ تاپتى، ونى جۇزەگە اسىرعان-كەڭەس ۇكىمەتى. 1929 جىلى باستالعان ۇجىمداستىرۋ ساياساتىنىڭ ءمانى قازاقتى ءتورت تۇلىك مالىنان ايىرىپ، ەڭ باستىسى اتىنان ءتۇسىرىپ جاياۋ قالدىرۋ ەدى. جۇڭگو مەملەكەتى دە وسىنى جاسادى، ولار بۇل ساياساتتى 1958 جىلى جۇزەگە اسىردى. ءسويتىپ ەكى يمپەريانىڭ قول استىنا ءتۇسىپ، جاياۋ قالعان قازاقتىڭ رۋحى ءوشتى» دەگەن. ال بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاندا جىلقى تۇلىگىنىڭ ءوسۋى قايتا سەرگىپ (1،5 ميلليون)، بۇل تۇرعىدا تمد ەلدەرىنىڭ الدىڭعى قاتارىنا شىققاندىعىن مالىمدەگەن.
جىلقى تاريحى وسىدان 65 ملن. جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن ءتورت ساۋساق، ءۇش باشپايلى ەوحيپۋس نەمەسە حيروكتەتريا اتتى حايۋاننان باستاۋ العان ەكەن. ميوسەن كەزەڭىندە 25 ملن. جىل بۇرىن ايىر تۇياقتارى قاتتى تۇياققا اينالعان. 12 ملن. جىلداي بۇرىن گيپپاريون اتانىپ الياسكادان باستاپ ازيا، ەۋروپا، افريكاعا تارالعان. قازىرگى سىپاتىنا جوعارعى پليوسەن كەزەڭىندە، وسىدان 5 ملن. جىل بۇرىن كەلىپ، دارا قاتتى ءمۇيىز تۇياقتى جانۋارعا اينالىپ، ولاردان تارپاڭ، زەبرا، ەسەكتەر پايدا بولعان. ادامدار جىلقىنى ەنەوليت داۋىرىندە، وسىدان 6 مىڭ جىلدار بۇرىن قولعا ۇيرەتە باستاعان. جىلقىنىڭ ارعى تەگى شىققان جىلقى پىشىندەس جانۋارلاردىڭ كوپشىلىگى قۇرىپ، زامانىمىزعا تارپاڭ، پرجيەۆالسكيي جىلقىسى، قۇلان، زەبرا، ەسەك سياقتىلارى عانا جەتكەن دەي وتىرىپ ولاردىڭ ءبىتىمىن سۋرەتتەرمەن كورسەتكەن.
سالتاتتى ساقتار مەن عۇنداردىڭ ەرلىگى ەرەكشە باياندالعان. سەمەي وبلىسىنىڭ 1913 جىلعى ارحيۆىنان الىنعان جازبادا: «عۇندار وزدەرىنىڭ سالتتارى بويىنشا تاكاپپارلىق پەن كۇشتى بارىنەن جوعارى قويادى، بىرەۋگە مىندەتتەنۋدى، بورىشقورلىقتى نامىس كورەدى، ولار ات جالىندا ءجۇرىپ مەملەكەت قۇردى، سوندىقتان باسقا حالىقتارلدىڭ اراسىندا بەدەلدى، داڭقى زور بولدى»-دەلىنگەن ەكەن. سول كەزدەردە قىتايلار سانى عۇنداردان 60 ەسە ارتىق بولا تۇرا ولار سالتاتتىلاردان ساقتانعان جۇڭگو قولباسشىسى ۋلياننىڭ 307 جىلى ينشاننان باستاپ ۇلى جۇڭگو قورعانىن سالا باستاعاندىعى، يمپەراتور شى حۋاننىڭ: «مەن مۇنان بىلاي عۇنداردىڭ كيىم ۇلگىلەرى بويىنشا تىگىلگەن كيىم-كەشەكتى كيۋدى جانە ات ۇستىندە كەلە جاتىپ قالاي وق اتۋعا بولاتىنىن بۇكىل حالقىما ۇيرەتكىم كەلەدى» دەگەنى دە تاريحپەن اۋەستەنۋشىلەر ءۇشىن قاجەتتى دەرەك.
كىتاپتىڭ «كونە تۇركىلەر، قىپشاقتار، موڭعولدار» تاراۋىندا: «كوشپەندىلىك ۇشتىك: ەر-تۇرمانىمەن ات، جاۋىنگەردىڭ ساۋىت-سايمانى مەن قارۋ-جاراعى (بەس قارۋ) موڭعولداردىڭ سالتاتتىلىق-سەرىلىك ءداۋىرىنىڭ شىڭى دەۋگە بولادى. شىڭعىس حان اسكەر ءۇشىن موڭعول جىلقىسىنىڭ قاي ايماعىنداعى ءتۇرى ىڭعايلى دەگەندە تەس ايماعىنىڭ سايگۇلىكتەرىنە توقتالعان ەكەن: «تەس وزەنىنىڭ تۋما قۇلىنىنىڭ رەڭى كوزگە جىلى، دەنە ءبىتىمى كەسەك، سۋدا بالىقشا جۇزسە، تاۋدا تاۋەشكىنىڭ ورتەكەسىنشە سەكىرەدى. تەز بولدىرمايدى، كۇيىن ساقتايدى، مىنگەن ادامدى شارشاتىپ-شالدىقتىرمايدى، قۋسا جەتەدى، قاشسا قۇتىلادى. سوندىقتان الىس جورىققا تەستىڭ جىلقىسى قولايلى»-دەگەن. موڭعول اتبەگىلەرى جىلقىنى تاڭداعاندا اتتىڭ بەينەسىندە، دەنە بىتىمىندە، مىنەزىندە اڭنىڭ بەلگىلەرى بولسا جاقسى ات دەپ سانايدى. موڭعول جىلقىسىنىڭ الىس جولعا توزىمدىلىگى، ىستىق-سۋىققا شىدامدىلىعى، جەمشوپ تالعاماي، ءوزى جايىلاتىن بارلىق دالا تۇقىمدارى سياقتى قازاق جىلقىسىنان اينىمايدى» دەي كەلىپ موڭعولدىڭ اتتى اسكەرلەرىن پلانو كارپينيدىڭ جازباسىنا سايكەس بەينەلەگەن. شىڭعىس حان جورىققا ات سەمىرگەن كۇز ايلارىندا اتتانىپ، ات-كولىك ارىعان قىس، كوكتەم ماۋسىمىندا دەمالىپ، جاز ءايالارىندا ات، تۇيەنى قوڭداندىرىپ، جەڭىل جورىقتارعا شىعىپ، شەشۋشى ۇرىستاردى جازدىڭ اياعىنا، كۇزگە قالدىرىپ وتىرعان. يبن باتۋتانىڭ مالىمدەۋىنشە شىڭعىس اسكەرىنىڭ تاعى ءبىر ارتىقشىلىعى: «بۇل جەردە جىلقىنىڭ كوپتىگى سونشا، كوبى ەشقانداي جۇمىسقا پايدالانىلماي تەك تۇرادى»، «الىس جورىقتاردا باي سالتاتتى جاۋىنگەر ون اتقا دەيىن جەتەلەپ وتىراتىن»-دەگەن.
عالىم احمەت ءۋالحانۇلىتوقتاباي بۇل كىتابى ارقىلى جىلقىنىڭ ءوسىپ-ونۋ تاريحىنان تارتىپ ونى مالدانۋ، باعىپ-كۇتۋ، جىلقى ساۋداسى، ءحىح عاسىرداعى جىلقى شارۋاشىلىعى، اتتىڭ ەر-ابزەلى، قىمىز جانە باسقا ونىمدەرى، جۇيرىك اتتىڭ سىنى، ونى باپتاۋ، ات جارىسى، قۇلان اۋلاۋ، بارىمتاشىلىق، جىلقى مىنەزى، جىلقىعا بايلانىستى حالىقتىق ءسالت-داستۇر، جالپى وسى تۇلىككە قاتىستى تانىمنىڭ ءبارىن دە كەڭ كولەمدە شۇرايلى تىلمەن ۇعىنىقتى جەتكىزگەن. جىلقىعا بايلانىستى 89 كۇي، 36 ءان، 4 بي دە تىركەلىپ قامتىلعان. كۇللى وقىرمانعا ارنالعان اسا قۇندى دا قىزىقتى قۇرال.
شىناي راحمەت ۇلى. موڭعوليانىڭ "ەڭبەك سىڭىرگەن مادەنيەت قايراتكەرى"، اقىن-جازۋشى، اۋدارماشى.
6alash ۇسىنادى
