تۇرسىنحان زاكەن ۇلى – تاريحشى، جازۋشى جانە اۋدارماشى. 1962 جىلى قحر سۋار التاي ايماعىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1986 جىلى شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىن، 1989 جىلى پەكين ۇلتتار ينستيتۋتىنىڭ تىل-ادەبيەت فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. جۇڭگو، ۇيعىر، وزبەك، تۇرىك، پارسى تىلدەرىن يگەرگەن. تۇركولوگيا سالاسى بويىنشا 150-دەن استام ماقالانىڭ، «كونە تۇركى ەسكەرتكىشتەرىندەگى جۇڭگو جازبالارى»، «ويراتناما: جوڭعاريا مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى، جويىلۋى»، «جۇڭگو ادەبيەتى» مونوگرافيالارى مەن وقۋ قۇرالدارىنىڭ اۆتورى. «بالقان تاۋعا بارعاندار»، «كوكبورىلەردىڭ كوز جاسى»، «ماڭگىتاس» پوۆەست-روماندارىن جازىپ شىققان. جۇڭگو تاريحشىسى سۋ بيحايدىڭ «قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحى» اتتى كىتابىن قازاق تىلىنە اۋدارعان.
قىتايدان تابىلعان "جەتى قاعان" داستانى حاقىندا بىرەر ءسوز
"ەگەمەن قازاقستان" گازەتىنىڭ 1995 جىلعى 28 شىلدە كۇنگى "ماناس" ەپوسىنىڭ مىڭ جىلدىعىنا ارنالعان مەرەكەلىك سانىندا "قازاقتىڭ جەتى قاعانى" دەگەن تاقىرىپپەن "قىرعىز تۋۋى" گازەتىنىڭ ءتىلشىسى تولەن ناسيردينتەگىنىڭ ارنايى "ەگەمەن قازاقستان" ءۇشىن ازىرلەگەن ماقالاسى جاريالاندى. وندا وسى تويدىڭ قۇرمەتتى قوناعى، قازاقتىڭ "جەتى قاعان" اتتى داستانىن جىرلاۋشى، ەگىز ەلدىڭ شەجىرەشىسى، قىتايدا تۇراتىن ماناسشى ءجۇسىپ مامايمەن تانىس بولىڭىز دەي كەلىپ، ونىڭ ەڭبەكتەرىنە جان-جاقتى توقتالادى. اسىرەسە، ونىڭ قازاق حالقى ءۇشىن ىستەگەن ەڭبەگىنە جوعارى باعا بەرەدى.
"قىرعىزدىڭ مولدا قىلىش دەگەن اتاقتى اقىنى بولعان. 30-جىلداردا "حالىق جاۋى" اتانىپ، قۋعىن كورىپ، شىعارمالارىنا تىيىم سالىنعان. سودان اقىننىڭ اپاسى (ءاسىلى ءىنىسى - ت.ز.) مامىرحان جۇڭگو جاقتاعى قىرعىزدارعا جاسىرىپ ءوتىپ، ونىڭ قولجازبالارىن، كىتاپتارىن بالبايعا سەنىپ تاپسىرادى. سول تابارىكتەردىڭ اراسىندا مولدا قىلىشتىڭ قازاقتىڭ جەتى قاعانى تۋرالى جيناعان دەرەكتەرى دە ۇشىراسادى. اتتەڭ، وتىزىنشى جىلداردا شەكارا اسىپ امان ساقتالعان مۇرا ەندى 1868 جىلى قىتايداعى مادەني ريەۆوليۋسيا تۇسىندا بالبايدىڭ ۇيىنەن تارتىپ الىنىپ، تۇگەلدەي حۇنبەيبيندەر وتىندا ورتەنىپ كەتە بارادى. ماناسشى ءجۇسىپ ەندى سول جازبالاردان ەسىندە قالعاندارى نەگىزىندە "قازاقتىڭ جەتى قاعانى" اتتى داستان جازىپ، العاشقى كىتابىن اراپ ارپىمەن باسىپ شىعاردى. شىڭجاڭدا قازاق تىلىنە اۋدارىلدى. ەكىنشى، ءۇشىنشى كىتابىن اياقتاپ، تورتىنشىسىنە كىرىسپەك ويدا "بۇل شەجىرە تەك جۇڭگو ەلىندە ەمەس، جالپى قازاق جۇرتى وقىپ سۋسىندار، تاريحتى تولىقتىرۋعا سەپتىگى تيەر دۇنيە دەپ ويلايمىز" دەلىنگەن ماقالادا.
"قازاقتىڭ جەتى قاعانى"
تاريح قويناۋىندا ەجەلدەن بەرگى ءوسىپ، بىتە قايناسقان، ءتىلى، ءدىلى، تاعدىرى ورتاق قازاق پەن قىرعىزدىڭ ادەبيەتى مەن مادەنيەتى دە ءوزارا توعىسىپ، ءبىرىن-بىرى تولىقتىرىپ، زاماننىڭ بۇگىنگى كەمەل شاعىنا دەيىن سول قالپىندا قاتار دامىپ كەلە جاتقانى بەلگىلى. سونىڭ ءبىر جاندى ايعاعى - اۋىز ادەبيەتىندەگى توعىسۋى. ءبىر كەزدەرى "ەر توستىك"، "قىز جىبەك" سياقتى قيسسا-داستاندار حالقىنىڭ اراسىنا دا كەڭ تاراعان ەدى. ال قىرعىزدىڭ "ماناس" ەپوسى ارقىلى قازاق حالقى سوناۋ ەنەساي بويىنان وربىپ-ونگەن، ءتۇبى ءبىر تۋىسقان حالىقتىڭ باي تاريحىن، ەجەلگى تۇرمىس-تىرشىلىگىن عاسىرلار كەڭىستىگىنەن قايتالاپ كورگەندەي بولدى. "ماناس" جىرىن تىڭداپ وتىرىپ، قۇددى "قوبىلاندى"، "الپامىس" جىرلارىن وقىپ وتىرعانداي، ونداعى كەيىپكەرلەردى، تۇرمىس-سالتتاردى، باتىرلىق ۇردىستەردى ەش جاتىرقاۋسىز قابىلداي بەرگەنىمىز دە سوندىقتان شىعار.
"جەتى قاعان" - قىتايدا تۇراتىن قىرعىز حالقىنىڭ اتاقتى ماناسشىسى ءجۇسىپ ماماي بۇرىنعى حاتقا تۇسكەن نۇسقا نەگىزىندە جاڭعىرتىپ ايتىپ بەرگەن قازاق حالقىنىڭ ەرتە زاماننان قالعان باتىرلىق داستانى.
وندا بىرىنەن-بىرى ۇرپاق جالعاعان قازاقتىڭ جەتى بىردەي قاعانىنىڭ (قىزىل ارىستان نەمەسە تۇكتابان، مالىك قاتام، مۇحاممەد بينني، مالىك زات، بيدايىق، مۇزبۇرشاق، اققۋاق) ەرلىك ىستەرى ءسوز بولادى. داستانداعى باستى ءبىر ەرەكشەلىك - وندا ءسوز بولاتىن قازاقتىڭ ءۇيسىن، قىپشاق، كەرەي تەكتەس تايپالارى ءامۋداريا مەن سىرداريانىڭ اراسىنداعى بايىرعى جيدەلى-بايسىن ولكەسىندە جانە وعان كورشىلەس ايماقتاردا ءومىر سۇرەدى. 1993 جىلى شىڭجاڭ حالىق باسپاسىنان اراب ارپىمەن جارىق كورگەن "جەتى قاعاننىڭ" "ارىستان حان" (تۇكتابان) اتتى ءبىرىنشى بولىمىندە ەرتە كەزدە، سامارقان جەرىندە قازاقتىڭ ءۇيسىن، قىپشاق تايپالارى بيلىك جۇرگىزىپ تۇرعانى باياندالادى. ولاردىڭ باسشىسى قارتاڭ حاننىڭ سۇلۋ توقالى جەزماڭداي ءناپسى قۋىپ، قوجەند حانى ميانمەن كوڭىل قوسادى. سونىڭ كەسىرىنەن قوجەند پەن سامارقان اراسىندا ەگەس تۋىپ، ارتى ۇلكەن قاقتىعىسقا اينالادى. ەكى جاقتان دا شىعىن كوبەيە بەرەدى. بۇل ەگەستىڭ ارتى سامارقانعا ءتيىمسىز بولعان شاقتا، بالىقشى قۇنتتىڭ ايەلى اقكورپە جايىلدەن تۋعان ۇلى تۇكتابان قوجەند باتىرلارىن قانعا بوكتىرەدى. بۇل جەڭىستەن كەيىن ەڭسەسى قايتا كوتەرىلگەن قارتاڭ حان وعان "ارىستان باتىر" دەگەن ات بەرىپ، بۇرىنعى ۋادەسى بويىنشا ونى ءوز تاعىنا وتىرعىزباق بولادى. ءبىراق ارىستان باتىر تاق پەن تاجگە قىزىقپايدى. اۋىلىنا بارىپ، اكە-شەشەسىنىڭ قاسىندا تۇرا بەرەدى.
ءناپسى قۋعان جەزماڭداي ەندىگى جەردە بالا باتىر ارىستانعا قۇمارتادى، قايتكەن كۇندە دە ونى ءوز قولىنا قوندىرۋدىڭ قامىندا بولادى. بار پالە وسىدان تۋىنداپ، اقىر اياعىندا ارىستان باتىر زىندانعا تۇسەدى. ءبىراق، ءىستىڭ اق-قاراسى بەلگىلى بولعاندا جەزماڭداي نوكەرىن ەرتىپ، بالىق شاھارىنداعى اكەسى مامىر حالپانىڭ قاسىنا قاشىپ كەتەدى. مامىر حالپا كوپ اسكەرىمەن كەلىپ، ارىستان باتىردىڭ قولىنان جەڭىلىپ قايتادى. بۇرىننان تاتۋ، بەرەكەلى ەكى ەل بۇل قاقتىعىستى قوزدىرعان جەزماڭداي ەكەندىگىن العاشىندا بىلمەيدى. سونىمەن بالىق، باداقشان، بۇحار حاندارى بىرلەسىپ سامارقانعا جازا جورىعىن جاساماق بولادى. ارىستان باتىر ولاردىڭ بەتكە ۇستار باتىرلارىمەن جەكپە-جەككە شىعىپ، ءبارىن دەرلىك جەڭەدى. الايدا جەڭىلگەن باتىرلاردىڭ كوبىن ولتىرمەي قويا بەرەدى. بۇل جاعداي سول ەلدەردە ارىستان باتىرعا دەگەن قۇرمەتتىڭ ويانۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى. ەل باسشىلارى مەن باتىر-باعلاندار ارىستاننىڭ وزدەرىمەن تۇپكىلىكتى جاۋ ەمەس ەكەندىگىن تۇسىنەدى. اقىرى بىرنەشە ۇلىستى ەگەسكە سالعان سايقال ايەل - جازماڭدايدىڭ ارەكەتى اشكەرەلەنەدى. وقيعانىڭ سوڭىندا جوعارىدا اتالعان ۇلىستار تۇگەلىمەن ارىستان باتىر جاققا ءوتىپ، ميان حانعا ەرىپ قوجەندكە قاشىپ بارا جاتقان جەزماڭدايدى قارتاڭ حان ءوز قولىمەن ولتىرەدى. ەل باسىنان جاۋگەرشىلىكتىڭ سۇرقاي تۇمانى ايىعىپ، مامىراجاي زامان ورنايدى.
داستاننىڭ سوڭعى بولىمدەرىنىڭ مازمۇنى تۋرالى ماناسشى ءجۇسىپ بىلاي دەيدى: "تۇكتاباننان (قىزىل ارىستاننان) قاتام دەگەن بالا بولعان. اكەسىنىڭ ورنىنا حاندىققا وتىرعاندا مالىك (پارسىشا قاعان - حان دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى) قاتام دەپ اتالعان. مالىك قاتامنان ەرزات دەگەن ءبىر بالا بولعان. اكەسىنىڭ ورنىنا وتىرعاندا مالىك زات دەپ اتالعان. سىرتقى ەلدەر ونى "نابيراھي قىزىل ارىستان قازاق قاعان مالىك زات" دەپ اتاعان. مالىك زاتتان يبن مۇحاممەد دەگەن ءبىر بالا بولعان، مۇنى "نابيراھي قىزىل ارىستان حان قازاق حان يبن مۇحاممەد" دەپ اتاعان. مۇحاممەد اكەسىنىڭ ورنىنا وتىرعاندا بىرەۋ وعان باۋىرىندا جالعىز اياعى، قاق ماڭدايىندا جالعىز كوزى بار، سىڭار قاناتتى الىپ قۇس اكەلىپ بەرگەن ەكەن. مۇنى كورگەن ەلدەر: "بۇل قاناتتىلاردىڭ پاتشاسى، قۇس تورەسى بيدايىق ەكەن" دەسكەن. سول كۇنى مۇحاممەدتىڭ ايەلى بوسانىپ، ۇل تابادى. مالىك زاتتىڭ بارلىق جۇمىسىن اتقاراتىن جاباش دەيتىن قاريا بولىپتى. مالىك زات دۇنيەدەن وتەردە مۇحاممەدكە: "بالام، سەن قانداي كەزدە بولماسىن جاباش قارتتىڭ ايتقانىن ورىندا، ونىڭ اقىلىمەن بول"، دەپ تاپسىرىپ كەتىپتى. الگى قۇستى كورگەن جاباش مۇحاممەدكە: "بالام، ۇلىڭا وسى قۇستىڭ اتىن قوي، اتى بيدايىق بولسىن، ونان سوڭ قۇستى شاھاردىڭ شەتىنە الىپ بارىپ، بەت العان جاعىنا قويا بەرىڭدەر. بۇل بيدايىق دەگەن قۇس ۇستاعان ادامنىڭ باۋىر ەتىن جەمەي قولعا كونبەيدى، ۇشقاندا قاناتىنىڭ زۋىلىن ەستىگەن حايۋاناتتار تەگىس قىرىلىپ قالادى. ونى قويا بەرگەن كەزدە ءوزىڭ دە باسى-قاسىندا بولىپ قاراپ تۇر، ول قاي جەرگە بارىپ قونسا، ءبىز دە سول ماڭعا بارىپ قونىستانايىق"، - دەيدى. مۇحاممەد قۇستى شاھار شەتىنە اپارىپ قويا بەرەدى، قۇس تۋرا ەگىستىكتى بەتكە الىپ ۇشىپ كەتەدى. مۇحاممەدتىڭ بالاسى بيدايىق ەرجەتىپ، قاعان بولعان كەزدە سايات-سەرۋەن قۇرىپ ءجۇرىپ، قازىرگى الماتىعا كەلىپ، ىمىرت ءتۇسىپ كەتكەسىن ءبىر ءتۇپ الما اعاشىنىڭ تۇبىنە ەرىن جاستانىپ تۇنەيدى. ءبىر كەزدە اكەسى قويا بەرگەن قۇس تۇسىنە كىرىپ، وعان ادامشا ءتىل قاتىپ ءبۇي دەيدى: "سەن نابيراھي قىزىل ارىستان قازاق حان مالىك زاتتىڭ بالاسى مۇحاممەدتىڭ ۇلىسىڭ، اتىڭ مەنىڭ اتىممەن بىردەي. مەنىڭ باۋىرىمدا جالعىز اياعىم، ماڭدايىمدا جالعىز كوزىم بار. سامارقان ساعان تۇبەگەيلى قونىس بولمايدى. ول بۇرىن تاق سۇلەيمەن، ەسكەندىر، جامشيدتەردەن قالعان. بۇدان كەيىن دە بىردە ونىڭ، بىردە مۇنىڭ ىلكىنە ءوتىپ تۇرادى. سەن تامام ۇلىسىڭمەن كەلىپ، وسى جەردى مەكەندە، بۇل مەكەننىڭ اتى الما اتا بولسىن".
مۇنى ەستىگەن بيدايىق سامارقاننان الما اتاعا كوشىپ كەلەدى. سامارقان ماناستىڭ اكەسى جاقىپتىڭ قولىنا وتەدى. كەيىن ماناس تالاسقا كەلگەندە، سامارقان جەرى ىلگەرىندى-كەيىندى پارسى، وزبەك، قارا شاپان، دەشتى قىپشاق، ەرمەندەردىڭ قول استىنا قارايدى.
الما اتاعا كەلىپ قونىستانعاسىن ءبىر كۇنى بىرەۋ بيدايىق حانعا بۇركىتتىڭ بالاپانىن اكەلىپ: "حان تاقسىر، الاتاۋدىڭ مۇزارت بيىگىنە، جالتىر مۇزدىڭ جاقپارىنا بۇركىت ۇيا سالىپتى. مىنا بالاپاندى سول جەردەن اكەلدىم. مۇنى مۇزعا تۋعان "مۇز مۇرت" دەيدى ەكەن. اۋليە جاباشتىڭ نەمەرەسى اقىلتاي شەشەنگە اپارىپ ەدىم: "سەن مۇنى بيدايىق حانعا اپار" دەدى، سودان سوڭ سىزگە اكەلىپ تۇرمىن" دەيدى. ءدال وسى كەزدە بيدايىقتىڭ ايەلى نۇسقا ۇل تاۋىپ، ونىڭ اتىن مۇزبۇرشاق قويادى.
مۇزبۇرشاق بيدايىقتىڭ ورنىنا قاعان بولعان كەزدە ءبىر قىز ومىرگە كەلەدى دە، ونىڭ اتىن اققۋاق قودى. ايەلى ودان وزگە بارا كوتەرمەيدى. سول قىز ون ەكى جاسقا كەلگەندە ونى ءبۇيى شاعىپ ولەدى. سول جىلى بۇدان كەيىن مۇزبۇرشاقتىڭ ايەلى كوكەي ەكىقابات بولىپ، ءبىر ۇل بالا تۋادى. مۇزبۇرشاق قىزىمدى ەسكە الىپ جۇرەيىن دەپ ونىڭ اتىن دا اققۋاق قويادى.
ماناسشى ءجۇسىپ مامايدىڭ ءوز سوزىمەن ايتقاندا، "جەتى قاعاننىڭ" قىسقاشا ءمان-جايى وسىلاي. ولاردىڭ ەل قورعاعان ەرلىكتەرى، جەكە باسىنىڭ جاعدايى تۋرالى داستاننىڭ وزىندە تولىعىراق ءسوز بولادى.
وسى ارادا ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، 1993 جىلى قازاقستانعا قونىس اۋدارۋدان بۇرىن مەن شۋار ۇلت ىستەرى كوميتەتىنىڭ قۇزىرىنداعى از ۇلتتاردىڭ كونە شىعارمالارىن جيناۋ، رەتتەۋ جانە باستىرۋعا جەتەكشىلىك ەتۋ كەڭەسىندە جۇمىس ىستەدىم. 1989 جىلى جازدا تاريحشى-عالىم نىعمەت مىڭجان ۇلى ماعان ءۇرىمجى قالاسىندا تۇراتىن ماناسشى ءجۇسىپ مامايدىڭ قازاقتىڭ بىر-بىرىمەن ۇرپاق جالعاعان جەتى قاعانى تۋرالى كولەمدى تاريحي جىردى جاتقا بىلەتىندىگى تۋرالى ايتقان ەدى. بۇل حابارعا ءبارىمىز ەلەڭ ەتە قالدىق.
ويتكەنى، وسىنشاما كولەمدى دۇنيە بۇرىن قايدا جۇرگەن؟ كىم جىرلاعان؟ ول قالايشا قىرعىزداردىڭ اراسىندا ساقتالىپ قالعان دەگەن سياقتى ساۋالدار ءورىپ شىعا كەلدى. نەگە دەسەڭىز، عىلىمدا دالدىك، شىندىق باستى ورىندا تۇرۋى كەرەك.
ءسوزدىڭ قىسقاسى، ماعان ءجۇسىپ مامايمەن جاقىن ارالاسىپ، داستانعا بايلانىستى دەرەكتەردى تاپتىشتەي ۇعىپ-بىلۋگە تۋرا كەلدى. بۇل ورايدا تاريحشى عالىم نىعمەت مىڭجان ۇلى مەن شىڭجاڭ پەدينستيتۋتىنىڭ رەكتورى، پروفەسسور اۋەلحان قالي ۇلى اقىل-كەڭەسىن اياعان جوق.
ماناسشى ءجۇسىپ ماماي
بۇگىنگە دەيىن ءبىرسىپىرا ەلدەر قىرعىز حالقىنىڭ كوركەم پوەتيكالىق شەجىرەسى "ماناس" جىرى تەك الاتاۋ قىرعىزدارىنىڭ اراسىندا عانا كەڭىنەن تارالعان دەپ ەسەپتەيدى. ساعىمباي ورازبەك ۇلى، ساياقباي قارالا ۇلى سىندى ماناسشىلار الاتاۋ ايماعىندا ءومىر سۇرگەنى، "ماناستىڭ" قاينارى الاتاۋ قىرعىزدارىنىڭ اراسىندا جاتقانى اقيقات. دەي تۇرعانمەن، قىرعىز ەلىنىڭ ۇلتتىق ماقتانىشى - "ماناستىڭ" ەپيكالىق بولمىسىن جانە قىرعىز ەلىنىڭ تاريحي تۇرمىسى مەن مادەنيەتىن تۇتاس قامتىعان "ماناس" ەپوپەياسىنىڭ تاعى ءبىر جاڭا نۇسقاسى قىتايعا قاراستى شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى ولكەسىنىڭ قىزىلسۋ قىرعىز اۆتونوميالى وبلىسىندا تۇراتىن قىرعىزدار اراسىنان جيناقتالدى. قىتايداعى 130 مىڭ قىرعىزدىڭ 110 مىڭى اتالعان وبلىستى مەكەندەگەن. ولاردىڭ ءوز ءباسپاسوزى، عىلىمي مەكەمەلەرى بار. 1961 جىلدان باستاپ جۇڭگو وقىمىستىلارى تاراپىنان "ماناس" ەپوسىنا قىزىعۋشىلىق بايقالىپ، قىزىلسۋ قىرعىز اۆتونوميالى وبلىسىندا "ماناستى" جيناۋ ماقساتىندا ارنايى ەكسپەديسيا جاساقتالدى. كەيىن ەلدە "ماناستى" زەرتتەۋ قوعامى قۇرىلىپ، 90 ماناسشىنىڭ اتى بەلگىلى بولدى. ولاردىڭ اراسىندا ماناستىڭ اتا-بابالارى توگەيحان، كوبەيحان، جاڭبىرشى، شايانحان، شويحان، بونەيحان باتىرلاردى جەكە داستان ەتىپ جىرلايتىن 52 جاستاعى ساتىبالدى االىنىڭ اتاعى ەلگە ايگىلى. الايدا، ونداعى ماناسشىلاردىڭ ەڭ ۇزدىگى ءجۇسىپ ماماي ەكەنى انىق. ول 1918 جىلى قىزىلسۋ قىرعىز اۆتونوميالى وبلىسىنا قاراستى اقشي اۋدانىنىڭ قارابۇلاق اۋىلىندا (قوڭىرولەڭ دەگەن جەرىندە) تۋعان. قىرعىزدىڭ شەرىك تايپاسىنىڭ مايدا دەگەن رۋىنىڭ قىزىل اۋلەتىنەن. ول جاستايىنان ونەر-بىلىمگە جاقىن بولعان. ءوز كەزىندە اۋىلباسى بولعان اكەسى دەڭگەلەك اۋقاتتى كىسى بولىپتى. ءجۇسىپ ماماي سول بالا كەزىندە اۋىل مولداسىنان وقىپ، ساۋاتىن ەرتە اشادى. كەيىن ۇشتۇرپاندا وقىسا، دەنساۋلىعىنا بايلانىستى ودان قول ۇزەدى. بالاسىنىڭ بىلىمگە بەيىمدىلىگىن بايقاعان اكەسى قاشقار شاھارىنا بارعان سايىن ءتۇرلى كىتاپتار ساتىپ اكەلىپ بەرىپ تۇرادى. سونداي-اق، كەڭەس وداعىنىڭ تاشكەنت، قازان تەكتەس قالالارىنان شىعاتىن گازەت-جۋرنالداردى دا كىرەكەشتەرگە تاپسىرىپ، الدىرتىپ تۇرادى. كىشكەنتاي ءجۇسىپ كەلىمدى-كەتىمدى كىسىلەردىڭ سوزىنە دە كوپ دەن قويىپ جۇرەدى. شەشەسى بۋىرىل سوزگە شەشەن، قيسسا-داستانداردى كوپ ايتاتىن كىسى ەكەن.
اتا-انانىڭ ماۋەلى تاربيەسى جانە وزىندەگى اسقان ۇعىمتالدىق ارقاسىندا ول سول كەزدەن باستاپ، سەگىز ۇرپاق "ماناس"، "قۇرمانبەك"، "توستىك" (ەر توستىك)، "باعىش"، "جاڭىل مىرزا"، "كوبەن"، "مامەكە شوپاق"، "قىز جىبەك" تەكتەس قيسسا-داستانداردى جيىن-تويدا سارناتىپ ايتىپ جۇرەدى. بۇگىندە جاسى 90-عا تاياعان قۇيما قۇلاق قارت اتالعان قيسسا-داستانداردان باسقا "ءابۋ ءمۇسىلىم مارۋسي"، "سۇلتان سەيتباتتال قاجى"، "رۇستەم-داستان"، "شاھار ءدارۋىش"، (ءتورت ءدارۋىش)، "ءجۇسىپ-زىليحا"، "حيسساسۇل انبيە" (اۋليە-انبيەلەر شەجىرەسى)، "ەسكەندىر زۇلقارنايىن"، "الپامىس"، "بوزجىگىت" تەكتەس جىر-حيكاياتتاردى دا جاتقا بىلەدى.
ءجۇسىپ ماماي اۋىلىندا العاش قۇرىلعان جاڭاشا مەكتەپتەر تاريح پەن تىل-ادەبيەتتەن ساباق بەرەدى. قىتايداعى مادەني ريەۆوليۋسيا اياقتالىپ، ەل ەس جيناعاندا ونى ۇرىمجىگە شاقىرىپ، "ماناس" داستانىن جازىپ الادى. جىردىڭ 18 كىتابىنىڭ شىڭجاڭدا اراب ارپىمەن 15 كىتابى باسىلىپ شىقتى. ونىڭ بايانداۋىنداعى "ماناستىڭ" العاشقى تومدارى بىشكەكتە كيريلليسا تاڭباسىمەن جاريالاندى. ءجۇسىپ ماماي ماناستان باستاپ، ونىڭ ۇرپاقتارى سەمەتەي، سەيتەك، كەنەنيم، سەيىت، اسىلباس، سومبىلەك، شيگيتەي تۋرالى سەگىز ۇرپاقتىڭ تاريحىن باياندايدى.
"جەتى قاعاننىڭ" اۆتورى
ءجۇسىپ مامايدىڭ ايتقان دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، ول بۇل داستاندى العاشىندا مامىرحان مولدا دەگەن كىسىنىڭ قولىنان (قازاق تىلىندەگى نۇسقاسىن قىرعىز تىلىنە قولجازبا كۇيىندە ولەڭمەن اۋدارعان)الىپ وقىعان. مامىرحان مولدا ءجۇسىپ مامايدىڭ اعاسى بالبايدىڭ قايىن اتاسى ەكەن. بۇل تۋرالى ءجۇسىپ مامايدىڭ ءوز قولىمەن جازعان دەرەگى بىلاي: "بۇرىن قازان شاھارىنداعى شامسيدەن دەگەن جەسىر ايەلدىڭ باسپاحاناسىندا ەكى قازاق وقىمىستىسى - شايقى يسلام، شايقى ءجۇسىپ (بۇل ارادا ءجۇسىپ ماماي جۇسىپبەك شايحيسلامۇلىن ايتىپ وتىرۋى مۇمكىن) دەگەندەر تۇرىپتى. سولاردىڭ قاسىندا قىلىش مولدا دەگەن قىرعىز مولداسى دا بولىپتى. اراب ادەبيەتىنەن "سالسال"، "زارقۇم"، "داشتىگەر بالا" سياقتى قيسسالاردى شايقى يسلام، شايقى ءجۇسىپ قازاق تىلىنە ولەڭمەن اۋدارىپتى. بۇل شىعارمالار سول كەزدىڭ وزىندە باسپادان شىققان ەمەس. قىلىش مولدا "سامارقان قازاقتارى" اتتى قيسسادا ارابتارمەن ارالاسىپ كەتكەن مالىك قاتام، مالىك زات، مۇحاممەد مالىك زات دەگەن قازاق قاعاندارىنىڭ اتتارىن بولەك جازادى. شايحى يسلام، شايقى جۇسىپتەردىڭ قولىنان الىپ بيدايىق، مۇزبۇرشاق، اققۋاق قاعانداردىڭ ءومىرىن دە ادەبيەتكە اينالدىرادى، ءبىراق باسپاعا بەرە المايدى. 1916 جىلعى ۇلكەن ۇركىندە قاشىپ كەلگەندەردىڭ ىشىندەگى مامىرحان مولدانىڭ قىزى گۇلجامالدى (كەيىن زينا دەپ تە اتالىپ كەتكەن) مەنىڭ اعام بالباي الدى. 1925 جىلى مامىرحان سول قىزىنا امانداسا كەلىپ: "اعام قىلىش مولدا قايتىس بولدى، بۇل كىتاپتاردىڭ ول جاقتا تارالۋىنا جول قالمادى" دەپ اعام بالبايعا كوپ كىتاپتار اكەلىپ بەردى. مەن "ماناستى" جاتتاپ جۇرگەن كەزىمدە اعام بالباي: "ءىنىم، شاماڭ كەلسە قازاق داستاندارىن دا جاتتاي ءجۇر. ماناس بولسا قىرعىزدىڭ ءوز اتاسى، ونى اركىم ءوز الىنشە بىلەدى. باسقانىكىن ءبىلۋ بارىنەن ءزارۋ" دەگەن ەدى. سونىمەن قازاق داستاندارىن جاتتاۋعا زاۋقىم سوعا باستادى دا، قىلىش مولدا قىرعىز تىلىنە اۋدارعان داستانداردى وقۋعا كىرىستىم. جەتى قاعان اتالعان قىلىش مولدانىڭ قولجازباسىندا "تۇگەل قازاق قاعاندارى" دەپ ناق جازىلعان. بۇل قولجازبا مەنىڭ قولىمدا 1968 جىلعا دەيىن ساقتالىپ كەلدى".
ءجۇسىپ مامايدىڭ بۇل سوزدەرىنە سۇيەنسەك، "جەتى قاعان" داستانىنىڭ العاشقى بولىمدەرىنە قاتىستى دەرەكتەردى قىلىش مولدا اراب ادەبيەتىنەن جيناعانعا ۇقسايدى. كەيىن ول وعان جەلىلەس (ۇرپاقتاس) قاعاندارعا (بيدايىق، مۇزبۇرشاق، اققۋاقتارعا) بايلانىستى دەرەكتەردى شايقى يسلام، شايقى جۇسىپتەردەن الىپ، ءبارىنىڭ باسىن قۇرىپ، قىرعىز تىلىنە ولەڭمەن اۋدارىپ شىققان. سوعان قاراعاندا، "جەتى قاعان" داستانىنىڭ جارىققا شىعۋىندا قىلىش مولدانىڭ ەڭبەگى ايرىقشا بولعان. ونى وسى داستاننىڭ اۆتورى دەۋگە دە بولادى. ال شايقى يسلام، شايقى جۇسىپتەردىڭ دە ەڭبەگىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ولار وزدەرى جازعان "جەتى قاعانعا" بايلانىستى دەرەكتەردى، اڭىز-اڭگىمەلەردى تۇگەلىمەن قىلىش مولداعا بەرگەن.
قىلىش مولدانىڭ تۋعان جەرى قىرعىزستاننىڭ نارىن قالاسى، قوشقار اۋدانى. ءجۇسىپ ماماي ونىڭ شايقى يسلام، شايقى جۇسىپتەرمەن بىرگە قىزمەتتەس بولعان كەزىن مولشەرمەن 1850-1900 جىلداردىڭ اراسى بولۋى كەرەك دەپ تۇسپالدايدى. قىلىش مولدا رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى بولعاندىقتان، 1915 جىلى پاتشا ۇكىمەتى جاندارالدارىنىڭ قولىنان قازا تابادى. قىلىش مولدا تۋرالى بۇل دەرەكتەردى ءجۇسىپ ماماي ماعان 1990 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا اڭگىمەلەپ بەرگەن ەدى. 1993 جىلى قازاقستانعا كوشىپ كەلگەننەن كەيىن قىرعىزستاندىق پروفەسسور حۋسەين قاراسايەۆتىڭ "مۇحتاسار تاريح قىرعىزيا جانە ونىڭ اۆتورى" دەگەن ماقالاسى قولىما ءتۇستى. اۆتور ول ماقالاسىندا ءبىر كەزدەرى قازان باسپاسىنان شىققان ءوسمانالى سىزدىق ۇلىنىڭ "مۇحتاسار تاريح قىرعىزياسى" مەن "تاريح قىرعىز شادمانيا" اتتى ەڭبەكتەرىن شاعاتاي جازۋىنان رەتتەپ كوشىرىپ شىققاندارى تۋرالى ايتا كەلىپ، قىلىش مولداعا قاتىستى مىناداي دەرەكتەر بەرەدى:
"...وسى كىتاپقا بايلانىستى بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن شىققان شىعارمالار جونىندە دە مالىمەت بەرە كەتەيىن... بۇل مالىمەت ەش جەردە جازىلماعان جانە ەشبىر وقىمىستى دا ونى بىلمەيدى".
"قىسسا-ي-زيلزالا"، جازۋشى مولدا قىلىش تورەگەلدين. قازان. 1911 جىل. حاق ءماسۋلياتى (باسپا ۇقىعى) يشەنالى ارابايەۆتە.
قىلىشتىڭ بۇل "زيلزالاسىن" وقىعان ادەبيەتشى نە تاريحشى جوق دەرلىك. بۇل دا اراب تاڭباسىمەن قازاندا شىققاندىقتان، ونىڭ ەملەسى دە ابدەن باس قاتىرارلىقتاي. كوپ سوزدەر بۇزىلىپ باسىلعان...
وسى ارادا ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، پروفەسسور حۋسەين قاراسايەۆ ءبىر كەزدەرى قازان مۋزەيىنەن قىرعىز حالقىنىڭ ادەبي-تاريحي مۇراعاتتارى تۋرالى كوپتەگەن مالىمەتتەر توپتاعان. ءبىراق ولاردىڭ كوبىن كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاۋعا مۇمكىندىك بولماعان. دەي تۇرعانمەن، ونىڭ قىلىش مولدا تۋرالى تاپقان مالىمەتى قىتايدا جاتقان ءجۇسىپ مامايدىڭ ايتقان دەرەكتەرىن تولىقتايدى. قىلىش مولدا مامىرحان مولدانىڭ اعاسى، ال مامىرحان قىزىن ءجۇسىپ مامايدىڭ اعاسى بالبايعا بەرگەن. سوندىقتان ءجۇسىپ ماماي قىلىش مولدانى جەكە تۋىستىق قاتىناس ارقىلى بىلەدى. ەندى مىنە، پروفەسسور حۋسەين قاراسايەۆتىڭ زەرتتەۋى ارقاسىندا الاتاۋ قىرعىزدارى دا قىلىش مولدانىڭ كىم ەكەندىگىن بىلەتىن بولدى. ءجۇسىپ ماماي قىلىش مولدانىڭ جوعارىدا اتالعان ەڭبەكتەرىنەن باسقا اراب ەرتەگىلەرىنەن الىپ، نازيرالىق جولمەن جاڭعىرتىپ جىرلاعان "يمام ادي شاھ زيندا" (اقىر زامان پاتشاسى) دەگەن ەڭبەگىنىڭ دە بولعاندىعىن ايتادى. ءبىراق ول كىسى قىلىش مولدانىڭ "يماميدي شاھ زيندا" مەن "جەتى قاعان" اتتى ەڭبەكتەرىنەن باسقاسىن بىلمەيتىن.
قورىتىپ ايتقاندا، قىلىش مولدا ءوز كەزەگىندە كوپتى كورگەن، ءبىرتالاي ءتىلدى جەتىك مەڭگەرگەن، اقىندىعىنا قوسا عالىمدىعى دا بار ءىرى وقىمىستى بولعان. ول "جەتى قاعان" داستانىن ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزىندە قىرعىز حالقىنىڭ باعزىدان كەلە جاتقان ەپوستىق ۇلگىسىنە سالىپ جاڭعىرتىپ جازعان. ءبىراق باسپاعا بەرۋگە ۇلگەرمەي، ءىنىسى مامىرحانعا تابىستاعان. مامىرحان مولدا كەيىن قىتايعا قىزىن كورگەلى بارعاندا قولجازبانى الا بارىپ، ونى قۇدا بالاسى ءجۇسىپ مامايعا بەرگەن. وكىنىشكە وراي، سول قولجازبا قىتايداعى مادەني ريەۆوليۋسيا تۇسىندا 84 نۇسقا قولجازبا جانە باسقا كىتاپتاردىڭ قاتارىندا ورتەلگەنى جونىندە جوعارىدا ايتقانبىز. وسى كىتاپتاردىڭ ىشىندە الەمگە ءماشھۇر تاريحي شىعارما - "حامزۇل الەم" دە (تۇركيادا باسىلعان، توپان سۋ داۋىرىنەن تارتىپ، 1840 جىلعا دەيىنگى تاريحتى باياندايتىن التى تومدىق تاريحي شىعارما) بار ەدى دەيدى ءجۇسىپ ماماي.
داستاننىڭ قۇرىلىسى مەن ءتىلى
قازىرگە دەيىن اتالمىش داستاننىڭ "ارىستان حان" دەپ اتالاتىن ءبىرىنشى ءبولىمى 1994 جىلى شىڭجاڭدا جارىق كوردى. ونىڭ ءوزى 14 مىڭ جولدان اساتىن ءىرى دۇنيە. داستاننىڭ جارىق كورۋىنە جۇڭگو قازاقتارىنىڭ ماڭدايالدى زيالى ازاماتتارى - تاريحشى-عالىم، مارقۇم نىعمەت مىڭجان ۇلى مەن پروفەسسور سۇلتان جانبولاتتىڭ جاردەمى كوپ بولعاندىعىن ايتا كەتۋ ورىندى دەپ سانايمىن.
كىتاپتى باسپاعا وتكىزۋ قارساڭىندا شۋار ۇگىت-ناسيحات باسقارماسى تاراپىنان ساياسي ماقساتتا كەيبىر تۇزەتۋلەر جاسالدى، تۇركى تاريحىنا بايلانىستى سويلەمدەر، بەتتەر الىپ تاستالدى. ءبىراق، ءبىز وسىناۋ قالتارىستا قالعان حالىق مۇراسىنىڭ ەرتەرەك جارىق كورۋىنە قۋاندىق. داستاننىڭ ساياسي سۇرىپتاۋدان ءوتىپ، قىسقارتىلعان نەمەسە وزگەرتىلگەن جەرلەرى كەيىنگى باسىلىمدارىندا تۇزەتىمدى دەپ سەنەمىن. "جەتى قاعان" جىرىنىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى سانالاتىن "ارىستان حان" داستانىنىڭ كوركەمدىك شەشىمى ءنارلى، ءتىلى باتىرلار جىرىنىڭ ۇلگىسىندە. جىردىڭ ءار جولى جەتى-سەگىز بۋىندى بولىپ كەلەدى. ولەڭ ۇيقاستارى دا ءار ويدىڭ تياناعىنا قاراي ءبىرىڭعاي. داستاندى قىرعىز تىلىنەن اۋدارۋ بارىسىندا جىردىڭ اۋەلگى سارىنىنا، ۇيقاستارىنا كوڭىل بولىنگەن. سونداي-اق، جەر، سۋ، ادام اتتارىنا، تاريحي اتاۋلارعا كىتاپ سوڭىندا تۇسىنىك جاسالادى. وقىرمانداردىڭ كىتاپتى وقۋىنا قولايلى بولۋى ءۇشىن داستان بىرنەشە تاقىرىپشالارعا بولىنگەن. ءبىراق جىردىڭ اۋەلگى ۇردىسىنە باسا نازار اۋدارىلۋى ناتيجەسىندە اۋدارما نۇسقاسىنىڭ كوركەمدىك ساپاسى دىتتەگەن دەڭگەيگە جەتپەي قالعاندىعىن دا جاسىرۋدىڭ قاجەتى جوق. سوندىقتان كەلەسى باسىلىمدا بۇل جاعىنا ۇقىپتى قاراعان ءجون سياقتى.
داستان وقيعالارىنىڭ شىعۋ تاريحىن، ونىڭ قازاق اۋىز ادەبيەتىمەن قاتىسىن، سونداي-اق داستاننىڭ قالاي جارىققا شىققاندىعىن جانە ونىڭ اۆتورىنا قاتىستى جايلاردى عالىمدارىمىز ءارى قاراي زەرتتەي جاتار دەگەن ويدامىن.
ءسوز سوڭىندا، ەل ەرتەڭىن ويلايتىن قالتالى ازاماتتاردىڭ داستاننىڭ العاشقى بولىمدەرىنىڭ كيريلليسا تاڭباسىمەن قارا شاڭىراق - قازاقستاندا جارىق كورۋىنە قول ۇشىن بەرۋىن وتىنەر ەدىم. "جەتى قاعان" - قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ التىن قورىنا قوسىلعان قوماقتى قازىنا، باعالى بايلىق.
تاريحشى، جازۋشى،تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى تۇرسىنحان زاكەن ۇلى
6alash ۇسىندى
