دىنمۇحامەد (ديماش) احمەت ۇلى قونايەۆ (1912—1993) — اسا كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ءۇش مارتە سوسياليستىك ەڭبەك ەرى، قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.
ءومىربايانى
1912 جىلى 12 قاڭتاردا ۆەرنىي (قازىرگى الماتى) قالاسىندا، قىزمەتكەردىڭ وتباسىندا ومىرگە كەلگەن.
اكەسى مەڭلىاحمەت جۇماباي ۇلى 1886 جىلى تۋعان. الماتى وبلىسىندا اۋىلشارۋاشىلىق، ساۋدا مەكەمەلەرىندە جۇمىسكەر بولىپ ىستەگەن. قازاق، ورىس تىلدەرىندە جازا، وقي بىلەتىن ساۋاتتى بولعان. اناسى، زاۋرە باير قىزى (1888 جىلى شەلەك (بۇرىنعى اتاۋى چيليك) چيليك اۋدانىندا (قازىرگى الماتى وبلىسى) تۋعان) ءۇي شارۋاسىندا بالا تاربيەسىمەن اينالىسقان.
1930 جىلى – الماتىداعى №14 ورتا مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن، 1931-1936 جىلدارى - قازاقستان ولكەلىك كومسومول كوميتەتى دىنمۇحامەد قونايەۆتى ماسكەۋدىڭ ءتۇستى مەتالل ينستيتۋتىنا وقۋعا جىبەرەدى.
ەڭبەك جولدارى
- 1936 جىلى - ينستيتۋتتى ويداعىداي ءبىتىرىپ، تاۋ-كەن ينجەنەرى ماماندىعىن العان د. قونايەۆ 1937-1939 جىلدارى بالقاش مىس قورىتۋ كومبيناتىنىڭ قوڭىرات رۋدنيگىنە جۇمىسقا ورنالاسىپ، وندا بۇرعىلاۋ ستانوگىنىڭ ءماشينيسى، سەح باستىعى، رۋدنيكتىڭ باس ينجەنەرى جانە ونىڭ ديرەكتورى ءبولدىى.
- 1939 جىلى - ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسىنىڭ قيىن كۇندەرىندە تىلداعى جۇمىستى ۇيىمداستىرۋدا ىسكەرلىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ، “التايپوليمەتالل” كومبيناتى باس ينجەنەرىنىڭ ورىنباسارى، ريددەر رۋدنيگىنىڭ جانە كسرو قورعاسىن-مىرىش ونەركاسىبىنىڭ ەڭ ءىرى كاسىپورىندارىنىڭ ءبىرى – لەنينوگور كەن باسقارماسىنىڭ ديرەكتورى قىزمەتتەرىن اتقاردى.
- 1939 جىلى – كوكپ مۇشەلىگىنە قابىلداندى.
- 1942-1952 جىلدارى - قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت ەتتى. وسىندا جۇرگەندە قازاقستان عالىمدارى وعان زور سەنىم كورسەتىپ، ونى قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى جانە ونىڭ پرەزيدەنتى ەتىپ سايلايدى. تاۋ-كەن ءىسى سالاسىنىڭ ءىرى عالىمى د. قونايەۆ رەسپۋبليكا عىلىمىنىڭ دامۋى جولىندا زور ەڭبەك ءسىڭىردى. عىلىمي-ۇيىمدىق جۇمىستاردى جاقسارتۋ، عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ نەگىزگى سالالارىن بىلىكتى كادرلارمەن نىعايتۋ شارالارى ونىڭ باسشىلىعىمەن جۇزەگە اسىرىلدى.
- 1955-1960 جىلدارى - قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى بولدى.
- 1960-1986 جىلدارى – قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قىزمەتىن اتقاردى.
- 1986 جىلى 16 جەلتوقسان كۇنى – قازاقستان ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعىنان الىنىپ، ورنىنا كولبين تاعايىندالدى. بۇعان نارازى بولعان قازاق جاستارىنىڭ جەلتوقسان وقيعاسى ورىن الدى.
- 1987 جىلى – ماۋسىمداعى پلەنۋمدا د.ا.قونايەۆ «قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولعاندا رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىن باسقارۋداعى جىبەرگەن قاتەلىكتەرى ءۇشىن» دەگەن سىلتاۋمەن كوكپ مۇشەلىگىنەن بوساتىلدى.
-
يگى ىستەرى مەن جەتىستىكتەرى
بىرنەشە مارتە كسرو جوعارى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتىبولىپ سايلاندى. كوكپ-نىڭ XIX-سەزىنەن باستاپ، كەيىنگى سەزدەرىنىڭ بارىنە دەلەگات بولدى. پارلامەنت جانە پارتيا دەلەگاسياسىن باسقارىپ، الدەنەشە رەت شەتەلدەردە بولىپ قايتتى.
1956 جىلدان باستاپ سوكپ-نىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى. پارتيانىڭ XXIII-سەزىندە ول كوكپ-نىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەلىگىنە كانديدات، ال XXIV-سەزدە مۇشە بولىپ سايلاندى. كسرو جوعارعى كەڭەسى ءتورالقاسىنىڭ جانە قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى ءتورالقاسىنىڭ مۇشەسى بولدى.
د. قونايەۆ ءوز زامانىنىڭ ۇلى ساياساتكەرىبولا ءبىلدى. ول بيلىك باسىندا بولعان ۋاقىت قايشىلىقتى كۇردەلى، قاراما-قايشىلىقتى بولعانىمەن، ەلدىڭ ەكونوميكاسىن، الەۋمەتتىك سالاسىن، عىلىمىن، ۇلتتىق مادەنيەتىن دامىتۋ ىسىنە ايتۋلى ەڭبەك ءسىڭىردى.
دىنمۇحامەد احمەت ۇلى ەل باسقارعان جىلدارى كەڭ بايتاق قازاق جەرىندە 68 جۇمىسشىلار كەنتىمەن 43 قالا پايدا بولدى. ونىڭ ىشىندە، ونەركاسىپ ورتالىعى بولىپ سانالعان رۋدنىي، ەكىباستۇز، شيەۆچەنكو (قازىرگى اقتاۋ)، نيكولسكيي، ستەپنوگورسك، تەمىرتاۋ، جاڭاتاس، كەنتاۋ، ارقالىق قالالارى سالىندى.
اۋىل شارۋاشىلىعى قارقىندى دامىپ، تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەر يگەرىلدى. كەڭشارلار مەن ۇجىمشارلار سالىندى. مال سانى كوبەيىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ونىمدەرى جىل سايىن ارتىپ وتىردى.
دىنمۇحامەد احمەت ۇلى ارقاسىندا قازاقستاننىڭ ونەركاسىپ، ونىڭ ىشىندە ءتۇرلى-تۇستى مەتاللۋرگيا سالاسى جوعارى دەڭگەيدە دامىدى. بۇكىلوداقتىق كولەم بويىنشا مىستىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى، قورعاسىننىڭ70%-ىنان استامى، مىرىشتىڭ 40%-ىنان استامى قازاق جەرىندە ءوندىرىلدى. وسكەمەن قورعاسىن-مىرىش جانە تيتان-ماگنيي كومبيناتتارى، سوكولوۆ-سارىباي مەن ليساكوۆ كەن-بايىتۋ كومبيناتتارى، جەزقازعان مەن بالقاش تاۋكەن-مەتاللۋرگيا كومبيناتتارى، ەرماكوۆ پەن اقتوبە فەرروقورىتپا زاۋىتتارى ىسكە قوسىلىپ، اقتوبە قالاسىنداعى شىعارىلعان حروم كەنىنىڭ كولەمى ارتتى.
-
د.ا.قونايەۆ مەتالل وڭدەۋ جانە كولىك جاساۋ سالالارىندا ءوندىرىس تيىمدىلىگىن ارتتىرىپ، وسكەمەن، ورال، قاراعاندى، پەتروپاۆل، شىمكەنت، الماتى قالالارىندا كولىك جاساۋ زاۋىتتارى قۇرىلدى. الماتى اۋىر ماشينا جاساۋ زاۋىتى شىعارعان ءونىم الەمنىڭ 40-تان استام مەملەكەتىنە تارالدى. قازاق جەرىنىڭ اۋماعىندا كومىر مەن مۇناي كەن ورىندارى اشىلىپ، قازاقستان وتىن-ەنەرگەتيكا ونەركاسىبىنىڭ ءىرى ورتالىعىنا اينالدى. تاراز جانە شىمكەنت قالالارىندا ورنالاسقان كومبيناتتار سارى فوسفور ءوندىرۋ بويىنشا الەمدە ءبىرىنشى ورىندا بولدى.
-
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى دىنمۇحامەد احمەت ۇلى قونايەۆ عىلىم سالاسىندا وراسان زور قىزمەت ەتتى. 100-دەن اسا عىلىمي ەڭبەكتەرمەن زەرتتەۋلەر جازدى. ءبىراز عىلىمي جۇمىستارىن شارۋاشىلىق پەن وندىرىستىك تاجىريبەدەن وتكىزدى. ءوز ەڭبەكتەرىنىڭ حالىق شارۋاشىلىعىنا تيگىزەر پايداسىنىڭ زور ەكەندىگىن ءىس جۇزىندە دالەلدەگەن ەدى. ءوندىرىس تيىمدىلىگىن ارتتىرۋمەن قاتار، ول جاس عالىمداردى قولداپ، ءبىلىم جۇيەسىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولدى.
-
قازاق ونەرىن جوعارى باعالاعان دىنمۇحامەد احمەت ۇلى ونەردە جۇرگەن جانداردى جان-جاقتى قولداپ، قازاق مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا ىقپال ەتتى. ونەر وردالارى سالىنىپ، مادەنيەت ۇيلەرى ءوز قىزمەتىن باستادى. قازاق جەرىنىڭ بارلىق ايماقتارىندا دەرلىك ءبىلىم جانە مادەني وشاقتار اشىلىپ، تۇرعىن ۇيلەر تۇرعىزىلىپ، الەۋمەتتىك نىساندار سالىندى.
دىنمۇحامەد احمەت ۇلى قونايەۆتىڭ باستاماسى بويىنشا قازاق جەرىنىڭ سول كەزدەگى استاناسى الماتى قالاسىندا ۇكىمەت ءۇيى، قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ عيماراتى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ عيماراتى تۇرعىزىلدى. قالا كوشەلەرىنىڭ سانى ارتىپ، جاڭا تۇرعىن ۇيلەر سالىنىپ، 12 ىقشام اۋدان اشىلدى. مەكتەپ پەن بالا-باقشا عيماراتتارىنىڭ قۇرىلىسى باستالىپ، وقۋشىلار سارايى جاس ونەرپازدارعا ەسىگىن ايقارا اشتى. رەسپۋبليكا سارايى، سپورت جانە مادەنيەت سارايى، «مەدەۋ» سپورت كەشەنى، ۇلتتىق كىتاپحانا، سيرك سىندى مادەنيەت، ءبىلىم جانە سپورت نىساندارى بوي كوتەردى. اۆتو، اەرو جانە تەمىر جول ۆوكزالدارى، اۋەجاي، «الماتى»، «وتىرار»، «جەتىسۋ»، «الاتاۋ»، «دوستىق»، «قازاقستان» قوناقۇيلەرى سالىنىپ، قالا كوركىن اشتى.
-
دىنمۇحامەد احمەت ۇلى قونايەۆ رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىن باسقارعان شيرەك عاسىرعا جۋىق ىشىندە ءوزىنىڭ ۇلكەن مادەنيەتتىلىگىمەن، ءيمانجۇزدى ىزەتتىلىگىمەن، تانىلىپ، حالىق ءداستۇرىن جاقسى بىلەتىن، تاعىلىمى تەرەڭ، وي-ورەسى بيىك جان ەكەنىن كورسەتتى. كەيىن مەملەكەت ىسىنەن قول ۇزگەن كەزدە دە ول ءبىلىمدار بىلىكتى جان رەتىندە ەلدە ءجۇرىپ جاتقان رەفورما باعىتتارىن، قوعامدى دەموكراتيالاندىرۋ قاجەت ەكەنىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، قولداي ءبىلدى.
دىنمۇحامەد احمەت ۇلى قونايەۆ 1993 جىلعىتامىزدىڭ 22-سىندە، 82-جاسقا قاراعان شاعىندا كەنەتتەن قايتىس بولدى.
-
ماراپاتتارى
- ءۇش مارتە سوسياليستىك ەڭبەك ەرى (1972، 1976، 1982)
- 8 لەنين وردەنى
- ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنى
- مەدالدار
ماقالالارى مەن كىتاپتارى
- 1978 جىلى – «كەڭەستىك قازاقستان»، «تاڭدامالى سوزدەرى مەن ماقالالارى»
- 1992 جىلى – «و ءمووم ۆرەمەني»
- 1994 جىلى - «وت ستالينا دو گورباچوۆا»
- 1994 جىلى - «اقيقاتتان اتتاۋعا بولمايدى»
د.ا.قونايەۆ ەسىمى بەرىلگەن جەرلەر
- الماتى قالاسىندا ەسكەرتكىش – بيۋست.
- استانا جانە الماتى قالالارىندا - كوشەلەر.
- ۇلكەن الماتى كانالى.
- ورال قالاسىندا - شاعىن اۋدان.
- تاراز قالاسىندا - ورتالىق كوشە جانە بيۋست.
- تالدىقورعاندا- كوشە، ساۋلەتتى كەشەن جانە ءبىر جوعارعى وقۋ ورنى.
- الماتى قالاسىندا - جەكەمەنشىك ۋنيۆەرسيتەت.
- وزبەكستاننىڭ استاناسى تاشكەنت قالاسىندا - ورتالىق كوشە.
- 1992 جىلى الماتىدا حالىقارالىق قونايەۆ قورى قۇرىلدى.
- 1994 جىلى – الماتى قالاسىندا د.ا.قونايەۆتىڭ مۇراجايى اشىلدى.
- شىمكەنت قالاسىندا - ورتالىق گۇلزار جانە سول گۇلزار بويىندا مۇراجاي.
-
قىزىقتى اقپاراتتار
- دىنمۇحامەد قونايەۆ - كسرو دا ەڭ بيىك ساياسي لاۋازىمعا يە بولعان العاشقى قازاق. ول كسرو نىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىن باسقاراتىن 15 مۇشەلىك پوليتبيۋرو مۇشەسى بولعان.
- وتباسىندا 11 بالانىڭ 4ء-شىسى.
- بويى 198 سم. 46 ولشەمدەگى اياق كيىم كيگەن.
- حوببي: قارۋ-جاراق كوللەكسيالاعان، اڭشىلىقتى ۇناتقان.
- قونايەۆتىڭ جەكە كۇزەتشىلەرى بولماعان. باسقالارى جەكە كۇزەتشىلەرىمەن جۇرگەندە قونايەۆ جاي عانا تاڭەرتەڭ جۇمىسىنا جاياۋ بارىپ كەلىپ جۇرگەن.
- اكادەميك شەنى ءۇشىن 340 رۋبلدىك تولەماقىدان باس تارتقان.
- شاعىن پاتەرىندە(ءقازىر مۇراجاي) 24 جىل ءومىر سۇرگەن، پاتەر اۋدانى 200 كۆ.م
- كەزىندە لەونيد برەجنيەۆ(كسرو باسشىسى) الماتىعا ءبىرىنشى رەت كەلىپ، قونايەۆ ۇيىنە قوناققا كەلەدى. پاتەرىن ارى ارالاپ بەرى ارالاپ: "بار دۇنيەڭ وسى ما؟"- دەپ تاڭدانادى.
- 6الاش ۇسىندى
