ۇلتتىڭ رۋحاني كوسەمى احمەت بايتۇرسىن ۇلى جايلى قانشا ايتىپ جازساق تا ارتىق بولمايدى دەگەن ويمەن ءومىرىنىڭ ەڭ وزەكتى كەزەڭدەرىنەن 20 دەرەك ۇسىنامىز.
1. احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ناقتى تۋعان كۇنى كوپ ۋاقىت بويى بەلگىسىز بولعان. 2017 جىلى قاراشا ايىندا قازاق اعارتۋشىسى، عالىم احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ تۋعان كۇنى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەلدەرىنىڭ تىلدەرى كۇنى بولىپ جاريالاندى. وعان تۇسىندىرمە بەرگەن قازاق الىپپەسىن لاتينيساعا ازىرلەۋشى ەربول تىلەشيەۆ: «احمەت بايتۇرسىن ۇلى 1873 جىلى 29 قىركۇيەكتە دۇنيەگە كەلگەن دەگەن مالىمەت بولعان، الايدا كەيىن مەن تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىندا قىزمەت ىستەگەنىمدە احمەتتىڭ قولجازباسى بار ءۇش قۇجات تابىلعان. ولاردىڭ ىشىندە «5 قىركۇيەكتە دۇنيەگە كەلدىم» دەگەن ءسوزى بار ەكەن. سوندىقتان وسىنداي شەشىم قابىلداندى» دەيدى.
2. احمەت 13 جاسقا تولعاننان كەيىن ولاردىڭ اۋىلىنا پولكوۆنيك ياكوۆليەۆ جەتەكشىلىگىمەن پوليسيا قىزمەتكەرلەرى كەلىپ الاسات سالعان. احمەتتىڭ اكەسى شوشاق ۇلى بايتۇرسىن مەن احمەتتىڭ ءۇش اعاسى قورلىققا شىداماي پولكوۆنيكتى ۇرىپ-سوققان. وسى ارەكەتتەرى ءۇشىن ولار سىبىرگە 15 جىلعا ايدالعان.
3. قوستاناي ۋەزىندە قىزمەت ىستەپ جاتقان كەزىندە احمەت امانقاراعاي ورمان شارۋاشىلىعىنىڭ باستىعىنىڭ (كەي دەرەكتەردە قاتارداعى ورمانشىنىڭ دەلىنەدى) ۇيىندە تۇرىپ سونىڭ قىزى الەكساندرا يۆانوۆنانى سۇيگەن.
4. الەكساندرا يۆانوۆنا 1878 جىلى چەليابينسك اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. اۋليەكول اۋىلىندا ورىس-قازاق مەكتەبىندە ءمۇعالىم بولىپ ىستەگەن كەزىندە احمەت بايتۇرسىنۇلىمەن تانىسادى.
5. جاستار نەكەلەرىن ترويسكتە جاستار مۇسىلمان داستۇرىمەن قيعان. اتاقتى ءدىن قىزمەتكەرى زەينوللا-يشان الدىندا احمەت الەكساندرانى تاتار قىزى قىزى رەتىندە بادريسافا مۇحاممەدسادىق قىزى بايتۇرسىنوۆا دەپ جازىپ العان. ءسويتىپ، احمەت ايەلىن 2-3 ايعا مەشىتتە مۇسىلمان ادەت-عۇرىپتارىن ۇيرەنۋ ءۇشىن قالدىرعان. بادريسافا شاريعاتتى دەرەۋ يگەرىپ الىپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن مۇسىلمان ەرلى-زايىپتى بولعان.
6. احمەت بايتۇرسىن ۇلى 1905 جىلعى «قارقارالى پەتيسيانىڭ» اۆتورلارىنىڭ ءبىرى بولعان. سول پەتيسيا قازاقتاردىڭ جەرىن ەكسپروپرياسيالانۋىن دوعارۋدى، اۋعانداردىن لەگىن ايالداتۋدى جانە دە ۇلتتىق زەمستۆولاردىڭ قۇرۋىن دەكلاراسيالادى.
7. 1912 جىلى احمەت بايتۇرسىن ۇلى قازاق جازباسىن قايتا قۇراستىرعان. ول قازاق تىلىندە قولدانىلمايتىن اراپ ارىپتەرىن قولدانۋدان شىعارىپ، قازاق تىلىنە جاڭادان ءتان، ەرەكشە ارىپتەردى قوسقان. «جاڭا ەملە» اتتى جاڭا الىپپەنى قازىردە جۇڭگو، اۋعانيستان، رەسەي، يرانداعى قازاقتار پايدالانادى.
8. احمەت بايتۇرسىن ۇلى «قازاق» گازەتىنىڭ ءبىرىنشى رەداكتورى بولعان. باسىلىمنىڭ ءۇش مىڭنان اسا جازىلماندارى بولعان، ونى قازاق دالاسىندا، قىتايدا جانە رەسەيدە وقىعان. سول گازەتتىڭ بەتتەرىندە بايتۇرسىن ۇلى ءوزىنىڭ پىكىرلەستەرىمەن قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنىڭ ماسەلەلەرىن كوتەرىپ، حالىقتى بىرلىككە جانە ساياسي كۇرەسكە شاقىرعان.
9. احمەت بايتۇرسىن ۇلى 1917 جىلعى ريەۆوليۋسيالار تولقىنىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن كوزدەگەن الاش قايراتكەرلەرىن توبىنىڭ باسىندى تۇردى، زيالىلار قاۋىمىنىڭ رۋحاني كوسەمىنە اينالدى. ول ءاليحان بوكەيحان جانە ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى سەكىلدى اينىماس سەرىكتەرىمەن بىرگە قازاق حالقىنىڭ ەركىندىگى جولىندا تايسالمايتىن ۇلى كۇرەسكە ءتۇستى.
10. احمەت ءوزىن اقىن جانە مىسال جازۋشى رەتىندە بايقاپ كورەتىن. مىسالى، ول ەزوپ، لافونتەن، كرىلوۆتىڭ مىسالدارىنىڭ كلاسسيكالىق سيۋجەتتەرىن نەگىزگە الىپ، وعان ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن قوسىپ رەسەيدىڭ وتارلاۋشىلىق ساياساتىن، بيلىكتىڭ وزبىرلىعىن ايگىلەيتىن ءبىرتۋما شىعارمالاردى جارىققا شىعارعان.
11. تورعايدىڭ تۇرعىنى جۇسىپبەك سالىقوۆ احمەت بايتۇرسىن ۇلى تۋرالى وسىنداي اڭگىمە ايتىپ بەرگەن: «1923 جىلى احمەتپەن بادريسافا ورىنبوردان تورعايعا جول ءجۇرىپ بارا جاتقان كەزدە ولار قۇمكول دەگەن جەردە جەرگىلىكتى ءدىن ادامداردىڭ باسشىسى حازىرەت ناۋەن ءنۇرتازيننىڭ ۇيىندە توقتاعان. ءقازىر سول جەردى جانگەلدى اۋدانىنىڭ شيەلى اۋىلى دەپ بىلەسىزدەر. جاس ايىرماشىلىعىنا قاراماستان (حازىرەت احمەتتەن بىرنەشە جاس ۇلكەن بولاتىن) ەكەۋى جاقىن دوس بولىپ بىر-بىرىنە قالجىڭ ايتاتىن.
12. «مەن 9 جاسىمدا جەتىم قالىپ احمەتتىڭ تۋعان اعاسىندا مال باققانمىن. 1926 جىلى قالي اعا قايتىس بولعان. ءبىر جىلدىق اسقا احمەت اعا مەن بادريسافا كەلگەن. مەن قوتىر اۋرۋىنان ازاپ شەگىپ، اش جانە البا-جۇلبا جەتىممىن. ەل مەنىڭ قاسىمدا تۇرۋدان اۋلاق بولعان، مەنى اينالىپ وتەتىن. مەنى قۇتقارعان – احمەت اعا. ول مەنى الىپ، بادريسافاعا تاپسىرعان. بادريسافا ءوز قولىممەن مەنى ەمدەپ، ولىمنەن قۇتقارعان. احمەت اعانىڭ جانە ونىڭ ايەلى بادريسافانىڭ بەكزاتتىعىن مەن ەشقاشان ۇمىتپايمىن» دەپ احمەتتىڭ تۋىسقانى اۋبەك ساتىبالدى ۇلى دەرەك ايتادى.
13. بايتۇرسىنۇلىمەن تۋىس قارىم-قاتىناستا بولعاندىقتان احمەتتىڭ اسىراندى قىزى اكە-شەشەسىمەن شامامەن 4 جىل (1929-1933) جەر اۋدارىلدى، ال كەيىننەن بالالار ۇيىنە ءتۇستى.
14. احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ تەك قانا اسىرىندى بالالارى بولعانى بارىمىزگە بەلگىلى. رەسمي دەرەككوزدەردە ءۇش ەسىم عانا ساقتالىپ قالعان، ولار – اۋمات، قازيحان جانە شولپان. ۇشەۋىدە اعارتۋشىنىڭ ۇيىندە تاربيەلەنگەن ءىنى-قارىنداستارى. ءبىراق ونىڭ تاعى دا ءبىر تۇپ-تەگى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ۋاقىتىندا جانە دە ونىڭ ولىمىنەن كەيىن كوپتەگەن جىلدار بويى جاسىرىنعان اسىرىمدى بالاسى بولعان – سامىرات كاكىشيەۆ. مۇنداي قۇپيالىلىعى وڭاي تۇسىندىرۋگە بولادى: سامىرات بايتۇرسىن اۋلەتىنىڭ شاڭىراق يەسى بولعاندىقتان ونىڭ ءومىرىن ساقتاۋ بۇكىل اۋلەتتىڭ باستى ماقساتى بولعان. ءبىر جولى، بايتۇرسىنۇلىنى تۇتقانداعاننان كەيىن سامىرات تۇرعان اۋىلعا اسكەر كەلگەن. ولار ۇرپاق جالعاستىرۋشى ۇل-بالالاردى ىزدەگەن ەكەن. سول كەزدە ءبىر ايەل سامىراتتى ۇلكەن قازانمەن جابىپ، بالانىڭ ءومىرىن امان ساقتاپ قالدى.
15. احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ زامانداسى نۇرزيپا اميروۆا سوزىنە سەنسەك، 1937 جىلى بادريسافا قوستانايدا بولعان. سودان سوڭ بادريسافانى قوستانايدا ەكىنشى رەت ۇلى وتان سوعىسى ۋاقىتىندا كورگەن ادامدار بار. سول ۋاقىتتا بادريسافا ءوز جاسىنان ارتىق ءومىر ءسۇرىپ قويعاندىعى، ءوزىنىڭ سۇلۋلىعىنان ەش نارسە قالماعانىن جانە دە دەنساۋلىعىنا زيان كەلگەنىن نۇرزيپا اميروۆا بايانداعان.
16. قوستاناي ولكەتانۋشىلار بايتۇرسىن ۇلىنىڭ جەسىرىمەن ارى قاراي نە بولعانىن ناقتى بىلمەيدى، الايدا ولاردىڭ باستى ەكى نۇسقاسى بار. ءبىرىنشىسى بادريسافا قوستاناي اۋدانىنىڭ الەكساندروۆكا اۋىلىندا ەمدەلىپ، سول جاقتا قالعانى تۋرالى مالىمدەيدى، ال ەكىنشىسى، اقساقال ەسىمحان تۇرلىبەكوۆ ايتقانىنداي، 1947 جىلى شامامەن قاراشا ايىندا مەندىقارا اۋدانىنىڭ قاسقات اۋىلىندا تۇرعانىن مالىمدەيدى. كورسەتىلگەن جىلى سول اۋىلدا الەكساندرا اتتى ورىس ايەل پايدا بولعانىن جانە دە ونى جەتەكتەگەن ءبىزدىڭ جەرلەسىمىز احمەت بايتۇرسىنۇلىنى جەكە تانيتىن قاسىم توعىزاقوۆ بولعانىن مالىمدەيدى.
17. ەل اراسىندا، رەسپۋبليكا، ءتىپتى تۇركى تىلدەس مەملەكەتتەر اراسىندا بەدەلى زور بولعان احمەت بايتۇرسىن ۇلى سەكىلدى ۇلى تۇلعاعا سوۆەتتىك بيلىك كەشىرىم جاسادى. ۇلكەن باسشىلىق قىزمەتكە تاعايىندادى، ول قازاق اسسر ءبىلىم كوميسسارياتىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىن اتقاردى.
18. 1929 جىلى ماۋسىم ايىندا كسرو ىىحك احمەتتىڭ ساياسي قىزمەتىن الدىنا كەلتىرىپ قىزىلوردانىڭ تۇرمەسىنە ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆپەن بىرگە قامادى. كەيىننەن ول ارحانگەلسك وبلىسىنا جىبەرىلسە، ونىڭ ايەلى بادريسافا حانىم مەن قىزى شولپان توم وبلىسىنا جىبەرىلگەن. ۋاقىت وتە كەلە شەشەسىمەن قىزىنىڭ جولىن ءبولىپ جىبەرگەن: شولپاندى توم قالاسىندا قالدىرسا، شەشەسى باتىس سىبىردەگى جۋكوۆو اۋىلىندا اعاش قۇلاتۋعا جىبەرىلگەن.
19. 1934 جىلى حالىقارالىق قىزىل كرەست ءوتىنىشحاتى ناتيجەسىندە احمەت بايتۇرسىن ۇلى الماتىعا ورالۋعا جانۇياسىمەن قوسىلۋعا مۇمكىندىك الادى. ناشار دەنساۋلىق، ساياسي سەنىمسىز بولعاندىقتان جۇمىسقا ورنالاسۋعا مۇمكىندىگى ازايدى، مۇنداي اۋىر مۇقتاجدىق احمەتتىڭ سوڭعى جىلدارىن قاپالاندىردى. ورتالىق مۇراجايدىڭ باقىلاۋشىسى، بيلەت تەكسەرۋشىسى، تۋبەركۋلەز ديسپانسەرىنىڭ سانيتارى بولىپ جۇمىس ىستەپ، ەلگە تانىمدى، ەل قۇرمەت تۇتاتىن، ءبىراق بيلىكتى قورقىتاتىن ادام بولعاندىقتان ول قايتا-قايتا جۇمىس ورىندارىنان قۋىلاتىن.
20. كەزەكتى ازعىرۋدان كەيىن 1937 جىلى 8 قازاندا جاڭادان تۇتقىنعا الىندى دا، بىرنەشە ايعا سوزىلعان تەرگەۋدەن سوڭ، 1938 جىلى اقپاين ايىندا اتىلدى. قاماۋدا تەرگەۋشىلەردىڭ سۇراقتارىنا بىلاي جاۋاپ بەرگەن: «مەنىڭ ارمانىم – مۇمكىنشىلىگىنشە قازاق حالقىنىڭ داۋلەتتىلىگىن، مادەنيەتىن جوعارى دەڭگەيگە كوتەرۋ. ول ىزگى ءىس ەندى عانا باسىن الىپ تۇرعاندىقتان مەن باسىمدى تەك قانا مەنىڭ تىلەگىمدى قاناعاتتاندىراتىن بيلىككە يەمىن».
ايان ادەن
e-history.kz پورتالىنان
6alash ۇسىنادى
