قازاق رۋحانياتىندا «شەراعاڭنىڭ شەكپەنى» دەگەن اتاۋ بار. بۇل قازاقتىڭ زاڭعار جازۋشىسى، كاسىبي جۋرناليست، مەملەكەت قايراتكەرى شەرحان مۇرتازاعا ايتىلعان. قازاق جۋرناليستەرىن قاناتىنىڭ استىنا الىپ تاربيەلەگەن، ۇلت رۋحانياتىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان شەرحان مۇرتازا 28 قىركۇيەكتە سەكسەننىڭ بەسەۋىنە اياق باسادى. قازاق ادەبيەتىنە دە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان قالامگەردىڭ ومىرىنەن قىزىقتى دەرەكتەر تولىپ جاتىر. ارينە وقىرمان بىلەتىن قىزىقتارى دا، بىلمەيتىن قىزىقتارى دا بار دەپ ويلايمىن. ەندەشە جازۋشى-جۋرناليست اعامىزدىڭ قىزىقتى دەرەكتەرىمەن تانىسا وتىرىڭىزدار.
شەرحان مۇرتازا ومىرىنەن قىزىقتى دەرەكتەر
- شەرحان مۇرتازا 1932 جىلى 28 قىركۇيەكتە جامبىل وبلىسى جۋالى اۋدانى، مىڭبۇلاق اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. جازۋشىنىڭ شىن ەسىمى – شەرى. قازاقتىڭ ايبارلى، قايراتتى جىرتقىش اڭى – بارىسقا بايلانىستى قويىلعان.
- العاشقى كىتابى 26 جاسىندا «قۇرىلىسشى داكۋ» دەگەن اتپەن جارىق كوردى. ونىڭ ەڭبەكتەرى تمد جانە شەت تىلدەرىنە اۋدارىلعان. قالامگەر تۇرار رىسقۇلوۆ جايىندا 5 كىتاپ جازعان. ءبىر قىزىعى شەرحان مۇرتازا الدىمەن جازۋشىلىعا مەن جۋرناليستىگى ەمەس، اقىندىعىمەن تانىلدى.
- شەرحان مۇرتازانىڭ انا ءتىلىمىز تۋرالى ايتقان قاناتتى سوزدەرى. انا ءتىلىنسىز حالىق بولمايدى. تىلىنەن ايىرىلعان ۇلت – تاريحىنان، ءتۇپ-تامىرىنان ايىرىلعان ۇلت. ءتىلسىزدى ۇلت دەۋگە بولمايدى. تىلىنەن ايىرىلعان حالىق – اتا-باباسىنىڭ، تۋعان اكەسى مەن اناسىنىڭ اتىن ۇمىتقان حالىق. ال وندايلاردى ماڭگۇرت دەپ اتايدى.
- اكەسى مۇرتازا 1937 جىلى ستاليندىك رەپرەسسيانىڭ قۇربانى بولىپ كەتتى. شەرحان مۇرتازا 8 جاسىندا قازىرگى جۋالى اۋدانى ءوزى تۋعان تالاپتى اۋىلىنداعى مەكتەپتىڭ ءبىرىنشى سىنىبىنا بارعان. اكەسىنە ەرتە ايىرىلعان بالا وقۋ مەن ەڭبەككە ەرتە ارالاسادى. بالالىق شاعى دا سوعىستىڭ تاۋقىمەتتى كەزەڭدەرىمەن تۇسپا-تۇس كەلگەن. سوندىقتان بولار جازۋشىنىڭ تۇسىنە ءجيى بالالىق شاعى ورالىپ وتىرعان. تاۋقىمەتتى كەزەڭدەردى باستان وتكىزگەن سوڭ بولار، جازۋشىنىڭ بالالىق شاعى بالا كوڭىلمەن وتپەدى.
- شەرحان مۇرتازانىڭ ەل، قوعام، مەملەكەت، ادەبيەت ءۇشىن ىستەگەن ەڭبەكتەرى وتە كوپ. ال ادەبيەت سالاسىنداعى ەڭبەكتەرىن ايتقاندا كوركەم تۋىندىلارىن عانا ايتىپ قويعان ءجون بولماس. ادەبيەتتە كولەمدى جۇمىس رەتىندە اۋدارما سالاسىن تاڭدادى. شەرحان مۇرتازا الەمگە ايگىلى قىرعىز ەلىنىڭ جازۋشىسى شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ تۋىندىلارىن قازاق تىلىنە ءتارجىمالادى. قىرعىز جازۋشىسىنىڭ «قوش، گۇلسارى»، «بوتاگوز»، «تەڭىز جاعالاي جۇگىرگەن تارعىل توبەت»، «بوراندى بەكەت»، «جان پيدا» اتتى پوۆەست، روماندارىن ورىسشادان اۋداردى.
- شەرحان مۇرتازا – الەم ادەبيەتىنىڭ كلاسسيك جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن اۋدارعان اۋدارماشى. گانس اندەرسەننىڭ اڭگىمەلەرىن، ۆەنگر حالىق ەرتەگىلەرىن، مۇستاي كارىمنىڭ «ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قۋانىشى» پوۆەسىن، ە.ەرسكيننىڭ «مارىكچان بالالارى» رومانىن، ل.لاگيننىڭ «حوتتابىچ قارت» پوۆەسىن قازاق تىلىنە ءتارجىمالادى. «قارا مارجان» رومانى ءۇشىن 1978 جىلى قازاق كسر مەملەكەتتىك سىيلىعىن يەلەندى.
- شەرحان مۇرتازا ءوزىنىڭ شىعارمالارىندا ادام بەينەسىن تابيعاتتىڭ سۇلۋلىعىمەن استاستىرا وتىرىپ، وتە كوركەم بەينەلەيدى ءارى ءار كەيىپكەردىڭ ويىن تەرەڭ تۇسىنە وتىرىپ، ادام مەن تابيعاتتىڭ تىنىسى ءبىر ەكەنىن كورسەتە بىلگەن جازۋشى.
- شەرحان مۇرتازانىڭ تۇمارىنداي بولعان تۋىندىسى – «قىزىل جەبە» ەپوپەياسى. بەس كىتاپتان تۇراتىن شىعارما - قازاق حالقىنىڭ ءبىر تۋار ۇلى تۇرار رىسقۇلوۆ تۋرالى كولەمدى تۋىندى. ۇلت قايراتكەرى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ تاعدىرى ارقىلى قازاق حالقىنىڭ باسىنان كەشكەن قيلى-قيلى كەزەڭدەرىن قامتيدى. «قىزىل جەبە» حالىقتىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنگەن شىعارما. تۇرار رىسقۇلوۆ سياقتى كۇردەلى تۇلعانى ادەبيەتكە اكەلۋ جازۋشىنىڭ ۇلكەن ىزدەنىمپازدىعى، تاريحي وقيعالاردى تارازىلاۋى ۇلكەن ەرلىككە پارا-پار دەپ ايتساق، اسىرىپ ايتقاندىق ەمەس. شىن مانىندە شەرحان مۇرتازا تۇرار رىسقۇلوۆ سياقتى ەل تۇتقاسى بولا بىلگەن ازاماتتى ادەبيەتتەندىرۋ ارقىلى قازاق ادەبيەتىنە ۇلكەن ءبىر سوم تۋىندى قوسا وتىرىپ تانىتىپ بەردى. م. اۋەزوۆ «اباي جولى» رومانى ارقىلى قازاق حالقىنىڭ عاسىرلىق تاريحىن دۇنيەگە پاش ەتسە، شەرحان تۇرار بەينەسى ارقىلى قاراما-قايشىلىققا تۇنىپ تۇرعان قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى ەڭ كۇردەلى، ەڭ اۋىر كەزەڭىن شىنايى سۋرەتتەي ءبىلدى.
- شەرحان مۇرتازا سپورتتى جانىنا سەرىك ەتكەن اتلەت. ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىعان ستۋدەنتتىك شاعىندا بوكسپەن اينالىسقان. ول ۋاقىتتا فاكۋلتەتى نامىسىن قورعاپ، ورتا سالماقتاردا جۇلدەگەر اتانعان. شەرحان مۇرتازا سپورتتىڭ بيليارد جانە تاپانشا اتۋ تۇرىنەن دە جاقسى بولعان.
- شەرحان مۇرتازا التى جەردە باس رەداكتورلىق قىزمەت اتقارعان. 1970 — 72 جىلدارى «جازۋشى» باسپاسى جانىنداعى بالالار مەن جاستار ادەبيەتى باس رەداكسياسىنىڭ جانە «جالىن» الماناحىنىڭ باس رەداكتورى، 1972 — 75 جىلى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى، 1980 — 89 جىلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، 1989 — 92 جىلى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، 1989 جىلدان-«ەگەمەن قازاقستان» رەسپۋبليكالىق گازەتىنىڭ رەداكتورى. «قازاقستان» مەملەكەتتىك تەلەراديوكومپانياسىنىڭ ءتوراعاسى. لەنينشىل گازەتىنە باس رەداكتور بولىپ كەلگەندە 30 مىڭ تارالىممەن تارالعان گازەتتىڭ وقىرمانىن 150 مىڭعا جەتكىزدى. قازاقستان ۇلتتىق ارناسىنداعى «تاڭشولپان» تاڭعى ويىن-سۋىقتىق باعدارلاماسى شەرحان مۇرتازانىڭ يدەياسىمەن اشىلعان.
دايىنداعان: ايگەرىم ناۋرىزباي
