سامايعا اق كىرىپ ەدى، مۇرت تا اعارا باستادى. ۇيالعان ۇرىداي بولىپ قاستىڭ ءبىر تالى دا اعارىپتى.
سويتە-سويتە... سۇيەك تە اعارادى-اۋ...
نەسىنە تىرباڭدايمىز؟
ءبارى دە وتەدى.
وتپەيتىن تەك ۋاقىت قانا.
ادامدار: «ۋاقىت ءوتىپ بارادى»، - دەپ وكىنەدى. شىنىندا ءوتىپ بارا جاتقان ۋاقىت ەمەس، ءومىر ءوتىپ بارادى.
ال ۋاقىتتىڭ باسى دا، اياعى دا جوق.
ۋاقىتتى جىلعا، ايعا، ساعاتقا، مينوتكە، سەكوندكە، عاسىرعا ءبولىپ جۇرگەن ادامدار عوي.
ۋاقىت – ماڭگىلىك. ماڭگىلىك باستالمايدى دا، اياقتالمايدى دا.
ءبارىن ءبىر اللا بىلەدى.
اللا ءبىلىمى شەكسىز.
ءبىلىمى شەكتەۋلى ادامدار.
ءبىر كەم دۇنيە.
قازاق كوپ پە، از با؟
الىپتاردىڭ بiرەۋi عابيت ءمۇسiرەپوۆ ايتتى:
– «بiز جيىلساق — كوپپiز، جايىلساق — جوقپىز»، – دەپ.
– «بiز مىنا كەڭ دالاعا سىيماي جۇرگەن جوقپىز، سىيىسپاي ءجۇرمiز»، – دەپ.
سوڭعى ساناق بويىنشا 8 ميلليوننىڭ ار جاق-بەر جاعى. سودان بەرi، بالكiم، 9 ميلليون بولعان شىعارمىز. شەت ەلدەردە، شامادا، 5 ميلليون بار دەيiك.
شىعىستاعى ايداھار ەلi — 2،5 ميلليارد. باتىس پەن تەرiستiكتەگi ايۋ ەلi – 150 ميلليون.
تiپتi iرگەمiزدەگi وزبەكتەر 20 ميلليوننان ارتىقپىز دەپ ماقتانادى.
عاسىرلار بويى سوعىس-سويقان، اشارشىلىق، جوڭعارلار، پاتشالار، ستالين، گولوششەكين، حرۋششيەۆ…
جۇڭگو كوپتiگiنەن بالا تۋۋدى شەكتەيدi. بiز نەمەنەگە جەتiسiپ شەكتەيمiز؟! بiزدiڭ حانىمدار بiر-ەكi بالامەن قاقايىپ قالادى. ۇكiمەت كوپ بالانى لايىقتاپ قولدامايدى. تiپتi حالقى كوپ دەگەن رەسەيدiڭ ءوزi كوپ بالالىلاردى قوشەمەتتەپ، كومەكتەسiپ جاتىر.
«از حالىقتىڭ ماڭدايىندا ب ا ق تۇرمايدى» دەۋشi ەدi. اللا ءوزi جار بولسىن!
بiر كەم دۇنيە.
ويشىل قارعا
تۇنىمەن – جاڭبىر.
تاڭەرتەڭ – قار.
جالاڭاش اعاش مۇلگىپ تۇر.
توبەسىندە – قارعا. ويلانىپ وتىر. نە ويلايدى؟
قارعانىڭ ءتىلىن بىلمەيمىن. ايتپەسە سۇرار ەدىم:
– وۋ، قارەكە، ەرتەڭ نە بولادى؟ – دەپ.
ول كوپ بىلەدى. ءجۇز جاساعان عوي. ول مۇسانىڭ وقىستان ولەتىنىن بىلگەن. كوپ شۋىلداپ، كوپ قارقىلداعان.
ونى ءبىز تۇسىنبەدىك.
ءبىر كەم دۇنيە.
ءبىر تامشى جاس
و، ءسۇيiنبيكە! التىن وردا حاندارىنان قالعان ءتابارiكتەي اسىل جان.
سەن جاسىڭدا ءداۋiرلەدiڭ.
قازان حالقىنىڭ حانى بولدىڭ. قازاندى بيلەگەن ايەل زاتىنان شىققان تۇڭعىش حان.
سەنiڭ سورىڭا ورىس پاتشا يۆان گروزنىي زامانداس بولار ما؟!
قازاندى سول قيراتتى.
قازان قامالىن زەڭبiرەكتەن اتقىلاپ قۇلاتىپ، سەنi تۇتقىنعا الدى.
سەن قازانمەن قوشتاساردا كوزiڭدە جالعىز تامشى جاس تۇرىپ قالدى.
كەيiن تاماشا سۋرەتشi باقي ورمانشى (ۋرمانچە) سەنiڭ سۋرەتiڭدi اعاشتان ويىپ سالعاندا، كiرپiكتەرiڭنiڭ استىنان سول بiر تامشى جاس ەرەكشە كورiنiپ تۇردى. سول تامشى جاس بولماسا، سۋرەتتە جان بولماس ەدi. سول تامشى جاس بولماسا، بiر كەم دۇنيە — شىن كەم دۇنيە بولار ەدi.
جوعالعان ءتىل
«بولاشاق» دەگەن شىعىپ، باي بالالارى شەت ەلدە وقىپ، ءبىرسىپىراسى سول جاقتا قالادى. ءبىرسىپىراسى ەلگە قايتادى. ءبىلىمى جاقسى، ءىستى بىلەدى. ءبىراق تەك ورىسشا، ءيا اعىلشىنشا سويلەيدى.
قازاقشاسى جوق.
ءبىر كەم دۇنيە.
اقساق تەمىردىڭ اماناتى
جالعان دۇنيەدەن وتەر الدىندا جارتى الەمدى جاۋلاعان ءامىر تەمىر جانىنداعىلارعا امانات ايتتى:
– مەن ولگەن سوڭ جىلاپ-سىقتاپ، داۋىس كوتەرمەڭدەر. ونىڭ تۇككە قاجەتى جوق. اجالدى بىرەۋ ايقايلاپ،قورقىتىپ قۋادى ما ەكەن؟ كيىمدەرىڭدى جىرتىپ، جىندى ادامشا جۇگىرگەننەن گورى اللادان «اللاھۋ اكبار» دەپ ماعان مەيىرىم تىلەڭدەر. جۇرەگىمدى جىلىتۋ ءۇشىن «فاتيحانى» وقىڭدار.
جارتى الەمدى جاۋلاعان ءامىر تەمىر دە مەيىرىمگە مۇقتاج.
ءبىر كەم دۇنيە...
قۇر الاقان
جارتى الەمدi جاۋلاعان تاعى بiر جاھانگەر – الەكساندر ماكەدونسكيي –ەسكەندiر زۇلقارنايىن ولگەن سوڭ تابىتتان قولى شوشاڭداپ شىعا بەرiپتi.
بiر دانىشپان الاقانىنا بiر شوكiم توپىراق سالعان سوڭ عانا قولى سىلق ەتiپ تابىتقا ءتۇسiپتi.
سويتسە، ەسكەندiر تiرiلەرگە:
– ەي، جاراندار، مەن دۇنيەنiڭ جارتىسىن جاۋلاپ، التىننان تاۋ تۇرعىزسام دا، و دۇنيەگە ەشتەڭە الىپ بارا جاتقان جوقپىن. مiنە، قاراڭدار، – دەپ الاقان اشىپ كورسەتكەنi ەكەن.
قايران دۇنيە، تiرشiلiكتە كiم تويعان...
ادامنىڭ اشقاراق كوزi توپىراققا عانا تويادى.
بiر كەم دۇنيە...
مۇراگەرسىز پاتشا
باياعىدا ءبىر پاتشا، ءوزى قۇداي ەمەس، قۇدايدان بىلاي ەمەس بولا تۇرسا دا، ءبىر ۇل بالاعا زار بولىپتى.
– ۇلىم بولسا، مۇراگەرىم بولار ەدى-اۋ، – دەپ ارماندايدى.
سوندا ءبىر ءۋازىرى اقىل ايتادى.
– بۇل ومىردە ارمانسىز ايەل بولسا، سول ايەلدىڭ دامبالىن ءوز جۇبايىڭىزعا كيگىزسەڭىز، قۇداي بۇيىرتسا، ۇل بالا تابادى، – دەيدى.
سودان سوڭ پاتشا جەر-جەرگە شابارماندار شاپتىرادى.
ءبىراق ەش جەردەن ارمانسىز ايەل تابىلمايدى. ءبارىنىڭ ايتەۋىر ءبىر ارمانى بار.
شابارماندار سالدارى سۋعا كەتىپ، باستارى سالبىراپ قايتىپ كەلە جاتسا، ارىرەكتە ءبىر قاتىن وتىن ارقالاپ بارا جاتىر ەكەن. شابارماندار:
– بۇل بايقۇستا ارمان جوق دەيمىسىڭ، – دەپ بۇرىلعىسى كەلمەسە دە، – كىم بىلەدى، مۇمكىن، جولىمىز بولار، – دەپ الگى ايەلدى اتقا مىنگەستىرىپ الا كەتەدى.
پاتشا الدىنا كەلگەندە، پاتشا سۇرايدى:
– شىننان ارمانىڭ جوق پا؟ – دەپ. سوندا الگى وتىن ارقالاعان قاتىن:
– ە، ارمانىم دا جوق، دامبالىم دا جوق، قاراڭ قالعىر! – دەپ قويىپ قالىپتى.
بۇل دا ءبىر كەم دۇنيە.
اي مەن كۇن تۋرالى
بۇلار تۋرالى اقىن گەتە جازىپ كەتكەن. ول دا بىرەۋدەن ەستىگەن.
ءبىز دە ەلدەن ەستىگەنىمىزدى، وقىعانىمىزدى جازامىز.
اسپاندا اي مەن كۇن بىر-بىرىنەن اجىراپ، اداسىپ قالعاندا، جەردەگى پەندەلەرگە نە جورىق؟!
قىز جىبەك پەن تولەگەن، قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ، ءلايلى – ءماجنۇن، ءجۇسىپ – زىليحا، سەيپىلمالىك – جامال – قايسى ءبىرىن ايتاسىڭ، بىر-بىرىنە قوسىلا الماي كەتكەن، شىن عاشىقتار عوي.
دۇنيە جارالعالى بەرى اي كۇنگە جەتە الماي كەلەدى. ولار و باسىندا ەرلى-زايىپتى ەكەن، ەكەۋىنەن جۇلدىزدار تۋعان. ءازازىل اجىراتقان.
بىر-بىرىنە شىن عاشىق بولىپ، قوسىلا الماۋ دۇنيەدەگى كەمدىكتىڭ ەڭ ۇلىسى.
قاناعات قارىن تويدىرادى...
ارانى اشىلعان، اشقاراق تويىمسىزدار – ادالدىقتىڭ قازىعىنان اجىراپ قالعاندار.
ادالدىقتىڭ قازىعى – قاناعات.
ءبىر كەم دۇنيە – زور كەم دۇنيە.
كورەگەن كوسەم
مەن ەندى استانادا، ءاليحان بوكەيحان كوشەسىندە تۇرامىن. ءۇيدىڭ بەسىنشى قاباتىنداعى ماگازين «التىن وردا» دەپ اتالادى. ىرگەمىزدە – كونگرەسس-حولل، الدىمىزدا – تۇرىك شايحاناسى.
تۇستىكتە ءبىر ۇيدەن كەيىن – ەسىل-وزەن. وعان ءتونىپ تۇرعان – كەنەسارى ەسكەرتكىشى.
ءاليحان بوكەيحان – الاشوردا كوسەمى. سونىڭ اتىنداعى كوشە – ايبىن.
سوناۋ 1910 جىلدىڭ وزىندە پەتروگرادتا باسىلىپ شىققان «قازاقتار» دەگەن ەڭبەگىندە ءاليحان بوكەيحانوۆ بىلاي دەيدى:
«كرەستيانداردى قازاق دالاسىنا ۇيىپ-توگىپ قونىستاندىرا بەرسە، تىڭ جەردىڭ تۇگەل جىرتىلارى حاق. ال قازاق دالاسى تىڭىنان ايىرىلعان سوڭ، تۇلدىرسىز بەدەۋ قالادى دا، ەگىن وسپەيتىن بولادى… قازاق دالاسىنىڭ تاماشا شۇيگىن جايىلىمدارىنىڭ توپىراعى كوككە ۇشقان سوڭ، دالا شولگە اينالادى، ءسويتىپ، كرەستيان ايتاقىرعا وتىرىپ قلدى، ال جايىلىمنان ايىرىلعان قازاق ابدەن ازىپ-توزىپ، اقىرى جاڭا تۇرمىستىڭ جاعدايىمەن پرولەتاريات قامىتىن كيىپ، تاۋ-كەن زاۆودتارىنا، قالاعا كەتەدى».
ارادا ەلۋ جىل وتكەننەن كەيىن ورىس جازۋشىسى چيۆيليحين «زەمليا ۆ بەدە» دەگەن شىعارماسىندا ءاليحان بوكەيحاننىڭ كورىپكەلدىگىن راستاپ بەردى.
سويتسەم كوسەم ءاليحان بوكەيحاندى ستالين جاۋىزدارى اتىپ تاستادى.
يمانسىز جاۋىز زامان، زالىم دۇنيە.
ءوز ءۇيىڭدى قورلاما
ادام دا قۇستار سياقتى ءومىرباقي الىپ بايتەرەكتىڭ ءبىر بۇتاعىن پانالاپ تىرشىلىك ەتەدى. سويتە تۇرا، سورلىلار، سول ءوزى پانالايتىن بۇتاقتى بالتالاپ شابا بەرەدى.
بۇتاق قۇلاسا، ءوزى دە قۇلايتىنىن سەزبەيتىن قانداي ماقۇلىق؟!
كەيدە ادامدار جاسامپاز بولا تۇرا، وركەنيەتتەنە كەلە ءوز قۇيرىعىن ءوزى جالمايتىن ايداھار سياقتانادى-اۋ دەيمىن.
قۇمىرسقا ەكەش قۇمىرسقا دا ءوز يلەۋىن قورعايدى. ال ادامدار ءوز ءۇيىن (تابيعاتتى) قورلايدى.
ويسىراعان ورنى تولماس ءبىر كەم دۇنيە.
نامىس قايدا
"الەم ءبىزدى قۇرمەتتەسىن دەسەك، ءوز ۇلتىمىزدى جانە ۇلتتىق بەينەمىزدى الدىمەن ءبىزدىڭ ءوزىمىز بار سەزىمىمىزبەن، اقىل-ويىمىزبەن، ىس-ارەكەتىمىزبەن قۇرمەتتەۋىمىز كەرەك. ءوزىنىڭ ۇلتتىق بەينەسىن تابا الماعان ۇلتتاردىڭ باسقا ۇلتتارعا جەم بولاتىنىن ءبىلىپ قويعانىمىز ءجون" (اتاتۇرىك).
ال بىزدە، قازاقتاردا قالاي؟ باسقا-باسقا، ءتىپتى پارلامەنتتىڭ وزىندە، سەناتى بار، ءماجىلىسى بار، داۋىسقا سالعاندا توقسان پايىزعا جۋىعى قازاق تىلىنە قارسى داۋىس بەردى.
ال ءدال وسى پارلامەنت قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل دەپ شەشىم قابىلداعان بولاتىن.
بۇل تولقۋ سوندا نە تولقۋ؟ دەپۋتاتتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى كەشەگى ءوز شەشىمىنە قارسى شىققانى قالاي؟
جوعارىدا اتاتۇرىك ايتقان ۇلتتىق قاسيەتتەردىڭ مۇلدە ادا بولعانى عوي. ۇلتتىق قاسيەت، ۇلتتىق نامىس ولگەن عوي.
مىنە، بۇل ناعىز قاسىرەت!
ءبىر كەم دۇنيە.
ويلان، قازاق
...تۇرىك ۇلتىنىڭ مىنەزى اسقاق. تۇرىك حالقى ەڭبەكقور. تۇرىك حالقى زەرەك حالىق. ويتكەنى، تۇرىك حالقى ۇلتتىق تۇتاستىقتىڭ جانە بىرلىكتىڭ ارقاسىندا باسقا كۇشتەردى جەڭە ءبىلدى.
"مەن – تۇرىكپىن! " دەگەن ادام قانداي باقىتتى (اتاتۇرىك) .
ال بىزدە، قازاقتاردا قالاي؟ "مەن – قازاقپىن! " دەپ ءبارى دە قاسقايىپ تۇرىپ ماقتانىشپەن ماساتتانا ايتا الا ما؟ اي، بىلمەيمىن. قازاقتاردىڭ جارتىسىنا جۋىعى ءوز انا تىلىندە سويلەي المايدى دەپ جازىپ ءجۇر عوي گازەتتەر. ول راس شىعار. وعان ءوزىم دەپۋتات رەتىندە پارلامەنتتە جۇرگەندە كوزىم جەتكەن. قازاقشا سويلەيتىندەر نەكەن-ساياق بولاتىن.
پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان مىرزا: "قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن"، – دەپ ايتقان.
ءبىراق...
زور كەم دۇنيە. امال قانشا؟!
قيسالاڭداي بەرەدى
ءتاڭىردىڭ قۇدىرەتىنە تاڭ قالاسىڭ. قۇدىرەت الەمدى ءادىل، ساعات تەتىگىندەي ءمىنسىز جاراتتى.
ءبارى ءتارتىپتى: كۇن دە، اي دا، جەر دە تەك ءوز جولىمەن جۇرەدى. سانسىز جۇلدىزدار دا ءبارى تۋرا جولمەن جۇرەدى.
ال ادامدار شە؟
پايعامبارلار، ساحابالار، اسا ءبىر دانىشپاندار بولماسا، كوبىسى قيسالاڭداي بەرەدى. بۇرالاڭ جولدارعا تۇسەدى. اداسادى، سۇرىنەدى، قۇلايدى.
– ە، قۇداي، نە جازدىم؟! – دەپ جىلايدى.
قۇداي جولىمەن جۇرسەڭ، جىلامايسىڭ.
ءبىراق سونى ۇمىتا بەرەدى.
ءبىر كەم دۇنيە.
جالعىزدىق جامان
جاسىڭ ۇلعايعان سايىن قۇربى-قۇرداس، قاتارىڭ كەمي باستايدى.
ءوز قاتارىڭ بولماسا تويعا بارما دەگەن.
«1950 جىلى مەكتەپتى مەنىمەن بىرگە بىتىرگەندەردەن كىمدەر بار؟» – دەپ سۇراستىرسام… كوبى جوق. ساقال-شاشى اپپاق قۋداي بولىپ ءابدىۋالى دانايەۆ، توبە شاشى ءتۇسىپ قالعان يساتاي ۇمبەتبايەۆ ءجۇر. ماحان مولدا، بوزكوز ماناپ…
ءابدىۋالى كۇمىس مەدالمەن بىتىرگەن. لەنينگراد تەمىرجول ينستيتۋتىنىڭ تۇلەگى. كوپ جىل جامبىل تەمىرجولىنىڭ باستىعى بولدى. ءقازىر دە ستۋدەنتتەرگە ساباق بەرەدى.
سونىڭ بارىنا دا شۇكىر.
مەكتەپتى بىرگە بىتىرگەن قاراتاي تۇرىسوۆ ەدى. كوپ جىل قاتار جۇردىك.
سوڭعى جىلدارى پارلامەنتتە دەپۋتات بولىپ، بىرگە وتىردىق. جەتپىسكە تولار-تولماس دۇنيەدەن ءوتىپ كەتتى.
تاراز شاھارىندا سول 1950 جىلى مەكتەپتى بىتىرگەندەر سۋرەتىنە قاراپ وتىرىپ:
– اپىراي، مەن ءالى ءتىرى ءجۇرمىن، ءا، – دەپ قويامىن. – مۇمكىن، اللا مەنىڭ قياناتتان قىرىققا جەتپەي قايتىس بولعان اكەمنىڭ جاساماعان جاسىن ماعان قوسقان شىعار؟
ءبىر اللا ءوزى بىلەدى.
دەگەنمەن، جالعىزدىق جامان.
بۇل دا ءبىر كەم دۇنيە.
ماڭگىلىك ەشنارسە جوق
“ەگەمەن قازاقستان” رەداكسياسى زەينەتكەر مەنى شولۋشى قىزمەتىنە الدى. كەيبىرەۋلەرگە كۇلكى: كەشەگى باس رەداكتور بۇگىن سول رەداكسيانىڭ بوساعا جاعىندا وتىر.
ال، مەن ويلايمىن: زامانىندا وسى گازەتتىڭ باس رەداكتورلارى بولعان سماعۇل سادۋاقاسوۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، ساكەن سەيفۋللين، بەيىمبەت مايلين، عابيت مۇسىرەپوۆ سياقتى الىپتار باسقارعان مەكەمەنىڭ بوساعاسىندا وتىرساڭ دا جاراسادى.
ماڭگىلىك ەشنارسە جوق.
ماڭگى تەك قۇداي عانا. “ءبىر اللادان باسقانىڭ ءبارى وزگەرمەك” (اباي).
«ءبىر كەم دۇنيە» كىتابىنان
6alash ۇسىنادى
