ءال-فارابيدىڭ «ۇلى دۇعاسى»

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ 1150 جىلدىعىنا دايىندىق جۇمىستارى بىلتىردان باستالعانى بەلگىلى. سونىڭ اياسىندا ارنايى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلىپ، وتاندىق عالىمدار ۇلى عۇلامانىڭ الەم مۇراعاتتارىندا ساقتالعان جازبا مۇرالارىنا زەرتتەۋ جۇرگىزۋدە. وسى ورايدا دانىشپاننىڭ قازاقستاندىقتار ءۇشىن اسا تانىمال ەمەس «ۇلى دۇعا» اتتى تراكتاتى جايلى اقپاراتپەن ءبولىسۋدى ءجون كوردىم.

ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ «ۇلى دۇعا» («دۋا ازيم») تراكتاتىنىڭ ءماتىنى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا ورتاعاسىرلىق اراب جىلناماشىسى يبن ءابي ۋسايبيانىڭ (1203-1270) اتاقتى «ۋيۋنۋ-ل ءانبا في تاباقاتي-ل اتيبا» («دارىگەر توپتارى جايلى جاڭالىقتاردىڭ قاينار كوزى») ەڭبەگى ارقىلى ساقتالىپ جەتكەن. ودان كەيىن تاعى ءبىر اراب تاريحشىسى ءاس-سافادي (696-764 حيجرا) ويشىلدىڭ بۇل شىعارماسىن ۋسايبيانىڭ جوعارىداعى ەڭبەگىنەن كوشىرىپ، ءوزىنىڭ «ءال-ۋافي بي-ل ءۋافايات» («مۇسىلمان عالىمدارى مەن مەملەكەت قايراتكەرلەرى تۋرالى ەنسيكلوپەديا») اتتى تۋىندىسىنا ەنگىزگەن.
عالىمنىڭ «ۇلى دۇعا» شىعارماسىنىڭ ءبىر عانا قولجازباسى 1961 جىلى ستامبۇل قالاسىنداعى سۇلەيمەنيا كىتاپحاناسىنىڭ قولجازبالار قورىنان تابىلعان. قولجازبا ءشاھيد ءالي پاشا اتتى كوشىرۋشىنىڭ اتىمەن ساقتالعان. ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ بۇل قۇندى جازبا مۇراسىن العاش رەت تاۋىپ، عىلىمي اينالىمعا ەنگىزگەن بەلگىلى اراب عالىمى، فارابيتانۋشى مۇحسين ماحدي (1924-2007) بولاتىن.
تراكتاتتىڭ ءشاھيد ءالي پاشا قولجازبا نۇسقاسى – بىزگە دەيىن جەتكەن جالعىز نۇسقا. قولجازبادا تراكتاتتىڭ ناقتى كوشىرىلۋ مەرزىمى كورسەتىلمەگەن. عالىم مۇحسين ماحدي قولجازبا كولەمىنىڭ 19×2/1 11 (2/1 13×6) ەكەنىن، ءماتىننىڭ ءىرى-ىرى، انىق جازۋمەن كوشىرىلگەندىگىن، جيناقتىڭ 84 بەتتەن تۇراتىنىن، مۇندا ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ «ۇلى دۇعا» تراكتاتىنان وزگە ەكى اۆتوردىڭ بىرنەشە ەڭبەگى قامتىلعانىن ايتادى.
عالىم م.ماحدي قولجازبانىڭ ءشاھيد ءالي پاشا نۇسقاسىن «ۋيۋنۋ-ل ءانبا…» جانە «ءال-ۋافي…» ەڭبەكتەرىندەگى نۇسقالارىمەن سالىستىرىپ، تەكستولوگيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزگەننەن كەيىن 1968 جىلى بەيرۋت قالاسىندا «كيتابۋ-ل ءميللا ءۋا نۋسۋس ۋحرا» اتتى كىتاپتا تراكتات ءماتىنىن تۇڭعىش رەت جاريالايدى. ەڭبەك 1991 جىلى ەكىنشى رەت باسىلىپ شىقتى.
ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ «ۇلى دۇعاسى» («دۋا ازيم») «كيتابۋ-ل ءميللا ءۋا نۋسۋس ۋحرا» (بەيرۋت، دارۋل-ماشريق، 1991 جىل) كىتابىنان الىنىپ، قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ بەرىلىپ وتىر.

..ءال-فارابي بارلىق جاعدايدا گارمونيالى ادام بولدى. ول عىلىم مەن ونەردىڭ گارمونياسىن، ادام مەن قوعامنىڭ گارمونياسىن تانىدى. بۇدان باسقا ول عالامي گارمونيانى تانىدى. ادام گارمونياسىنىڭ نەگىزگى ءمانى – ونىڭ كوپجاقتى تۇتاستىعى، مادەنيەت گارمونياسىنىڭ تۇتاستىعى ەكەندىگىن
كورسەتتى.

اقجان ءال-ماشاني، فارابيتانۋشى عالىم

«ۇلى دۇعا»

اسا قامقور، ەرەكشە مەيىءرىمدى اللانىڭ اتىمەن باستايمىن!
ەي، قاجەتتى بولمىس، ەي، سەبەپتەردىڭ سەبەبى، ەي، باسى دا، سوڭى دا بولماعان ماڭگى اللام! مەنى قاتەلىكتەردەن ساقتاۋىڭدى، ءوزىڭ رازى بولعان امالداردان مەنى ءۇمىتتى ەتۋىڭدى سەنەن سۇرايمىن.
اللام! ماعان بارلىق ماقتاۋلى قاسيەتتەردى بەرە گور، ىستەرىمدى وڭ ناتيجەلەرمەن ريزىقتاندىر، ماقساتتارىم مەن تالاپتارىمدى ءساتتى ەتە گور، ەي، شىعىستار پەن باتىستاردىڭ يەسى!
عارىشتا وزەندەرشە اعىلاتىن جەتى عالامشاردىڭ راببىسى!
ول عالامشارلار يگىلىگىمەن بۇكىل جاۋھاردى قورشاپ تۇرعان اللانىڭ قالاۋىمەن ءوز ىستەرىن اتقارۋدا.
حايىردى سەنەن تىلەيمىن!
ساتۋرنگە، يۋپيتەردىڭ وزىنە، مەركۋرييگە كۇمانىم بار.
اللام! مەنى اسەم كيىندىرە گور، پايعامبارلاردىڭ كەرەمەتىن، بايلاردىڭ باقىتىن، حاكىمدەردىڭ ءىلىمىن، تاقۋالاردىڭ تاقۋالىعىن بەرە گور!
اللام! مەنى باقىتسىزدىق پەن جوق بولۋ الەمىنەن ساقتاعايسىڭ! مەنى تازا اعايىندىلاردان، ادالدىق يەلەرىنەن، شىنشىلدار مەن ءشاھيد بولعاندارمەن بىرگە كوكتىڭ تۇرعىندارىنان ەتە گور! سەنەن باسقا ءتاڭىر جوق، اللا! زاتتاردىڭ سەبەبى، جەر مەن كوكتىڭ نۇرى! ماعان ارەكەتشىل اقىلدان ءبىر اعىلۋ (ەماناسيا) سىيلا!
ەي، اسا ۇلى ءارى مەيىرىءدى! ءناپسىمدى حيكمەتتىڭ نۇرىمەن تۇزەتە گور! نىعمەتتەن ماعان بەرگەنىڭە {شۇكىرگە} مەنى يلاندىرعايسىڭ. حاقتى حاق رەتىندە كورسەت ءارى ونىڭ ىزىمەن جۇرۋگە شابىت سىيلا! جالعاندى جالعان رەتىندە كورسەت، وعان بويسۇنۋ مەن قۇلاق سالۋدان مەنى اۋلاقتاي گور! ءناپسىمدى العاشقى ماتەريانىڭ لاستىعىنان ارىلت! ءشۇباسىز، سەن العاشقى سەبەپسىڭ!
ەي، سەنىڭ اتقىلاعان اعىلۋىڭنان بولعان بارلىق زاتتاردىڭ سەبەبى!
ورتاسىندا جەرلەر مەن تەڭىزدەر ورنالاسقان جەتى قات كوكتىڭ راببىسى!
مەن كومەك سۇراۋشى كۇناھار رەتىندە ساعان جالبارىنامىن!
كۇناھار ءارى بويكۇيەزدىڭ قاتەلىگىن كەشىرە گور!
وزىڭدەگى اعىلۋ ارقىلى، كۇللىنىڭ راببىسى،
دەنەمدى تابيعات الەمى لاستىعىنان تازارتا گور!
اسپان جاراتىلىستارى مەن عارىشتىق دەنەلەردىڭ جانە اسپان رۋحتارىنىڭ راببىسى اللام! قۇلىڭنىڭ بويىن پەندەلىك قۇمارلىق پەن ءناپسىقۇمارلىق جانە ازعىن دۇنيەگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك باسىپ كەتتى. ءوزىڭنىڭ پاك سيپاتىڭدى اداسۋعا قارسى قورعانىم ەت، تاقۋالىعىڭدى نىساپسىزدىققا قارسى قالقانىم ەت. ءشۇباسىز، سەن ءار نارسەنى [ىلىمىڭمەن] قامتۋشىسىڭ!
اللام! مەنى ءتورت تابيعي سيپاتتىڭ تۇتقىنى بولۋدان قۇتقار، ءوزىڭنىڭ اسا كەڭ جاعىڭا، اسا جوعارى قاسىڭا (جانىڭا) ال!
اللام! كيفايانى مەنىڭ جانە توپىراقتان جارالعان دەنەلەر مەن بۇل الەمءنىڭ اۋرەشىلىگى ارامىزداعى ايىپتى بايلانىستاردى ۇزۋگە ءبىر سەبەپشى قىل، ءناپءسىمنىڭ ءيلاھي الەمدەرمەن، اسپان رۋحتارىمەن بىرلىكتە بولۋىنا حيكمەتتى سەبەپشى ەت!
اللام! قاسيەتتى رۋحپەن جانىما تىنىشتىق بەرە گور، ناعىز حيكمەت ارقىلى اقىلىم مەن تۇيسىگىمە اسەر ەت، پەرىشتەلەردى تابيعات الەمىنىڭ ورنىنا سەرىگىم قىل!
اللام! ماعان تۋرا جولدى شابىت ەت، يمانىمدى تاقۋالىقپەن بەكىت، ناپسىمە دۇنيەقورلىقتى جيىركەنىشتى كورسەت!
اللام! جاراتىلىسىمدى جالعان دۇنيە قۇمارلىقتارىنا [بويسۇنۋعا] قارسى كۇشتى ەت، جانىمدى ماڭگىلىك جاندار مەكەنىنە جەتكىزە گور، ونى جوعارى جانناتتاردا بولاتىن اسقاق تا، قاسيەتتى جاۋھارلار جيىنتىعىنان ەتكەيسىڭ!
ءحال جانە ءسوز تىلىندە سويلەيتىن بولمىستاردىڭ الدىندا تۇرۋشى اللا، ساعان ماداق! ءشۇباسىز، سەن ول بولمىستاردان حيكمەتكە لايىقتى ءاربىر نارسەنى بەرۋشىسىڭ جانە ول بولمىستارعا جوقتىقپەن سالىستىرعاندا بار بولۋدى نىعمەت ءارى راقىم ەتۋشىسىڭ! ول بولمىستاردىڭ ىشىندە سەنىڭ مەيىرىمىڭە لايىقتى سۋبستانسيالار دا، اكسيدەنسيالار دا، سەنىڭ نىعمەت يگىلىكتەرىڭە شۇكىرلىك ەتەدى، «ونى پاكتەپ، ماقتامايتىن ەش نارسە جوق. ءبىراق، سەندەر ولاردىڭ ءتاسپيحتارىن (پاكتەۋلەرىن) تۇسىنە المايسىڭدار» (ءىسرا سۇرەسى، 44).
اللام! ساعان ماداق! سەن ۇلىسىڭ! ءشۇباسىز، «ول تۋمادى دا، تۋىلمادى. ءارى وعان ەشكىم دە تەڭ ەمەس» (ىقلاس سۇرەسى، 3-4) ءبىر جالعىز وزگەرمەيتىن اللا سەنسىڭ!
اللام! ءشۇباسىز، مەنىڭ ءناپسىمدى ءتورت ەلەمەنتتىڭ قاپاسىندا ۇستادىڭ [جانە] ونى قۇشتارلىقتىڭ جىرتقىش اڭدارىنا تالاتتىڭ.
اللام! ناپسىمە بەيكۇنالىك بەرە گور! وزىڭە لايىقتى راقىمدىلىقپەن، وزىڭە عانا ءتان اسقان تەكتىلىكپەن وعان اياۋشىلىق ەتكەيسىڭ، ناپسىمە ونى اسپان الەمىنە قايتاراتىن تاۋبە ءناسىپ ەت، ونى قاسيەتتى مەكەنىنە قايتۋعا اسىقتىر، ءناپسىمنىڭ قاراڭعىلىعىنا ارەكەتشىل سانادان ءبىر كۇن تۋدىر، ودان ناداندىق پەن اداسۋ تۇنەكتەرىن الىستاتا گور، ءناپسىمنىڭ قۋاتىن ارەكەتىمەن كورسەت، ءناپسىمدى ناداندىقتىڭ
تۇنەگىنەن حيكمەتتىڭ نۇرىنا، اقىلدىڭ ساۋلەسىنە شىعار! «اللا تاعالا يمان كەلتىرگەندەردىڭ دوسى. ولاردى قاراڭعىلىقتاردان جارىققا شىعارادى» (باقارا سۇرەسى، 257).
اللام! ءناپسىم ۇيىقتاعاندا وعان عايىپتاردىڭ ساليح بەينەلەرىن كورسەت، ونىڭ شىم-شىتىرىق ءتۇستەرىن جاقسىلىق پەن شىنايى ىزگى حابارلارمەن الماستىر، ناپسىمە اسەر ەتەتىن سەزىمدەر مەن ەلەستەردىڭ كىرلەرىنەن تازالاي گور! ناپسىمنەن تابيعات الەمىنىڭ لاستىعىن الىستات، ونى ماڭگىلىك جاندار الەمىندەگى بيىك مارتەبەگە كوتەرە گور! مەنى دۇرىس جولعا باستاعان، مولشىلىق بەرگەن ءارى پانا بولعان
اللام!
ءۋا الحامدۋليللاھي ۋاحداھۋ ءۋا ساللا اللاھۋ الا ءمان ءلا نابيين باعداھۋ ءۋا ءساللاما ءتاسليمان! (ماداق تەك قانا اللاعا ءتان، اللانىڭ العىسى مەن سالەمى وزىنەن كەيىن پايعامبار كەلمەيتىنگە بولسىن!).