فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ق ر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، ق ر الەۋمەتتىڭ عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى، تەرمينولوگ ءومىرزاق ايتباي ۇلى وسىدان 7-8 جىل بۇرىن جۇڭگو مەملەكەتتىك ءتىل كوميتەتىنىڭ ارنايى شاقىرۋىمەن قىتايعا بارىپ، ءتىل زەرتتەۋ، اتاۋ-تەرميندەردى اۋدارۋ سياقتى تۇيىندەر توڭىرەگىندە جۇڭگو ماماندارىمەن وي ورتاقتاسىپ قايتقان ەدى.
كوپ ءومىرىن، ماڭداي تەرىن قازاق ءتىلىن زەرتتەۋگە ارناعان ارداقتى تۇلعا 83 جاسىندا دۇنيەدەن وزدى. «تۋماق سۇندەت، ولمەك پارىز» بولسا دا، ارتىنا وشپەس ءىز، مول مۇرا قالدىرعان ءومىرزاق ايتباي ۇلىنىڭ قازاسى كۇللى قازاققا ورتاق. گازەتىمىزدىڭ بۇل نومەرىندە قالياكبار ۇسەمحان ۇلىنىڭ ءومىرزاق ايتباي ۇلىنىڭ قىتايعا جاساعان ساپارى كەزىندەگى سۇحباتىن ۇسىنىپ وتىرمىز. سۇحبات ەرتەرەك جازىپ الىنعانىمەن، كوتەرگەن ماسەلەلەر بۇگىنگى كۇندە دە وتە وزەكتى.
تالانت تۋعان توپىراقتان داريدى
– ءسىز العاشقى ەڭبەك جولىڭىزدى جۋرناليستيكادان باستاپسىز. ال ءتىل زەرتتەۋ جولىنا قالاي ءتۇستىڭىز؟
– مەن وتىرار قالاسىندا تۋىپپىن. وتىرار قازاقتىڭ ەڭ اتاقتى وركەنيەت وشاعى، وتىراردى كونە اراپ تىلىندە فاراب دەپ اتايدى. الەكساندرياداعى كىتاپحانادان كەيىنگى ەكىنشى ۇلكەن كىتاپحانا وتىرار قالاسىندا بولعان. وتىراردان ال-فارابيدەي وتىز شاقتى عالىمنىڭ شىعۋى سول كىتاپحاناعا بايلانىستى بولسا كەرەك. تاعدىر ماعان سول وتىرارداي قاسيەتتى وڭىردە تۋىلۋدى جازعان ەكەن، وتىراردىڭ قاسيەتى توپىراعىنا كىندىك قانىم توگىلگەن سوڭ با، ۇلى ال-فارابيدەي بولماسام دا، سول قاسيەتتى بابالاردىڭ تاعىلىمىن تىرلىگىمە تىرەك قىلىپ ءوستىم. ءومىرىمدى تۋعان حالقىمنىڭ ءتىلىن، مادەنيەتىن زەرتتەۋگە ارنادىم. تۋعان ولكەمدە ساۋاتىمدى اشىپ، كەيىن بۇرىنعى كيروۆ اتىنداعى مەملەكەتتىڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە قازاق ءتىلى ماماندىعى بويىنشا 5 جىل وقىدىم. وندا مۇحتار اۋەزوۆ، بەيسەنباي كەنجەبايەۆ، سىمەت كەڭەسبايەۆ، ماۋلەن بالاقايەۆ، ىبىرايىم مامانوۆ، زەينوللا قابىلوۆ سياقتى ۇلى عۇلامالاردىڭ الدىن كوردىم، سولاردان تاربيە الدىم. مۇحتار اۋەزوۆ پەن بەيسەنباي كەنجەبايەۆ مەنى ادەبيەت جاعىنا بەيىمدەسە، سىمەت كەڭەسبايەۆ، ماۋلەن بالاقايەۆ، ىبىرايىم مامانوۆتار ءتىل جاعىنا قاراي بەيىمدەي ءجۇردى. ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرەتىن كەزدە «قازاق تىلىندەگى ماقال-ماتەلدەرىنىڭ جاعدايى» جونىندە ديسسەرتاسيا قورعادىم بالاقايەۆ پەن مامانوۆتىڭ جەتەكشىلىگىندە. مەكتەپ بىتىرۋگە تاياعاندا، «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ باسشىلارى جۇمىسقا شاقىردى. گازەتتە 3 جارىم جىل ىستەدىم. ءبىراق گازەتتە ىستەپ جۇرگەن كەزدە مەنىڭ كوكەيىمنەن عىلىم كەتپەي قويدى دا، اعالاردىڭ كەڭەسىمەن احمەت بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنا اۋىستىم.
ال ماماندىق جاعىنداعى زەرتتەۋ جۇمىسىمدى فرازەولوگيزمدەردى زەرتتەۋدەن باستادىم. ماقال-ماتەلدەردىڭ ءبىر تىلدەن ەندى ءبىر تىلگە اۋدارعانداعى قاۋقارىن انىقتاۋ جونىندە ىزدەنىس جاساپ، ماكسيم گوركييدىڭ شىعارمالارىنداعى ماقال-ماتەلدەردىڭ قازاق تىلىندەگى بەرىلۋ تاسىلدەرىن زەرتتەدىم. بۇل وتە اۋىر جۇمىس بولدى، گوركييدىڭ ءبىر شىعارماسىنىڭ 2-3 اۋدارماشى اۋدارعان اۋدارما نۇسقالارى كەزىگەدى، ءبارىن وقىپ، ورىسشاسى مەن قازاقشاسىن سالىستىرۋ كەرەك. بۇل جۇمىسىمدى ونان ارى اۋىرلاتتى. دەسە دە، كوزدەگەن كومبەمە جەتىپ، ديسسەرتاسيامدى ويداعىداي قورعادىم. كەيىن «اۋدارماداعى فرازەولوگيالىق قۇبىلىس» دەگەن زەرتتەۋ ەڭبەگىمدى جاريالادىم.
– حالىقارالىق قازاق ءتىلى قوعامى قالاي قۇرىلدى؟ قوعامدى قۇرۋعا تۇرتكى بولعان كىمدەر؟
– بىردە اكادەميك ءابدىۋالي قايداروۆ اكادەمياداعى جاستاردىڭ باسىن قوسىپ، «ەلىمىزدە قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسى بارعان سايىن تارايىپ بارادى، نەگە قازاق ءتىلى حالقىمىز ءۇشىن ىستەيتىن قاۋقارىنان ايىرىلىپ قالدى؟ ؟ بۇل ماسەلەنى ءبىز كوتەرمەگەندە كىم كوتەردى؟ ؟ ال بۇل ماسەلەنى كوتەرۋ ءۇشىن حالىق اتىنان سويلەيتىن رەسپۋبليكالىق قازاق ءتىلى قوعامىن قۇرساق قايتەدى» دەپ باستاما كوتەردى. ءسويتىپ، 1989 جىلى 22 قازاندا ءماجىلىس اشىپ، رەسپۋبليكانىڭ جەر-جەرىنەن ۋاكىل شاقىرىپ، وسى ماسەلەنى تالقىلادىق. قايداروۆ قازاق ءتىلىنىڭ حالى جونىندە بايانداما جاسادى. بولاشاق قوعامنىڭ جارعىسى مەن باعدارلاماسى جونىندە مەن بايانداما جاسادىم. ءبىزدىڭ ۇرسىنىمىزدى ۋاكىلدەر قۋانا قولدادى. دەسە دە، الدەكىمدەردىڭ نۇسقاۋىمەن قازاقستاندا كوپ ۇلتتىڭ وكىلدەرى تۇراتىنىن ەسكەرىپ، سولاردىڭ كوڭىلىنە قاراي وتىرىپ، قوعامدى قازاق ءتىلى قوعامى ەمەس، انا ءتىلى قوعامى دەپ اشايىق دەگەن پىكىر كوتەرىلدى. زال تىم-تىرس. ءبىر ۋاقىتتا ءبىر كارىس كەلىنشەك ورنىنان تۇرىپ: «مەن ءبىر نارسەنى تۇسىنبەي تۇرمىن، ءبىزدىڭ بۇگىن تالقىعا سالعانىمىز قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرى. قازاقستانداعى باستى ءتىل دە قازاق ءتىلى. ەندەشە، ءبىز نەگە قازاق تىلىنەن قاشامىز؟ قوعامنىڭ اتىن نەگە «قازاق ءتىلى قوعامى» دەپ قويمايمىز؟ نەگە «انا ءتىلى» دەيمىز؟» ءوز كوزقاراسىن بىلدىرگەن ەدى، زال تولى جۇرت شۋ ەتىپ قولداي جونەلدى. سونىمەن قوعامنىڭ اتى «قازاق ءتىلى قوعامى» بولىپ تۇراقتانىپ، رەسمي قۇرىلدى. بۇل قوعامنىڭ قۇرىلۋىنا ۇكىمەت باسشىسى، ياعني مينيسترلەر كابينەتتىنىڭ سول كەزدەگى باستىعى ن. نازاربايەۆ پەن يدەولوگيا سالاسىنا جاۋاپتى سەكرەتار حاتشى وزبەكالى جانىبەكوۆ ۇلكەن قولداۋ كورسەتتى. كەلەسى جىلى، ياعني 1990 جىلى 22 ناۋرىز كۇنى قوعام اتىنان «انا ءتىلى» گازەتىن شىعاردىق. سودان باستاپ شەتەلدەردە قازاق ءتىلى ۇيىمىن قۇرا باستادىق. ال ءبىز 1992 جىلعا دەيىن رەسپۋبليكالىق قازاق ءتىلى قوعامى بولىپ كەلدىك تە، 1992 جىلدان بەرى پرەزيدەنتتىڭ ماقۇلداۋىمەن «حالىقارالىق قازاق ءتىلى قوعامى» دەپ اتالىپ كەتتىك.
– تەرمين جاساۋدا نەلەرگە كوڭىل ءبولۋ كەرەك؟ شەتەل تىلىندەگى اتاۋلاردى ءوز قالپىندا قابىلداۋ كەرەك پە؟
– تەرمين دەگەنىمىز قاراپايىم سوزبەن ايتقاندا، اتاۋ سوزدەر. ءار ءبىر ءتىلدىڭ قاۋقارى عىلىمعا قىزمەت ەتۋ مۇرشاسىمەن انىقتالىپ وتىرادى. ءبىزدىڭ قازاق ءتىلى عىلىمعا قانشالىقتى قىزمەت ەتە الىپ جاتىر؟ الداعى ۋاقىتتا قانشالىق قىزمەت ەتە الادى؟ قازاق تىلىندە قانشالىقتى تەرميندەر جاسالدى؟ قالاي جاسالدى؟ مۇنىڭ پرينسيپتەرى قالاي؟ دەگەن ماسەلەردى بىر-بىرلەپ زەرتتەگەندە قازاقتىڭ ءبىر تۋارى احمەت بايتۇرسىنوۆقا بارىپ تىرەلەسىڭ. قازاق ءتىلىنىڭ عىلىمي مارتەبەسىن كوتەرۋگە بايتۇرسىنوۆتاي ات سالىسقان ادام جوق. «ءوزىنىڭ ءتورت-اق كلاستىق ءبىلىم بار ەدى، ارتىنا ءتورت ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەندەي مۇرا تاستاپ كەتتى» دەپ مۇحتار اۋەزوۆ ايتقانداي، ورىستار لومونوسوۆپەن ماقتانسا، ءبىزدىڭ بايتۇرسىنوۆتى «قازاقتىڭ لومونوسوۆى» دەپ ايتۋعا بولادى. ويتكەنى ول جوقتان باردى جاساعان ادام. ول كەزدە قازاقتىڭ دەنى ساۋاتسىز بولاتىن، سول ساۋاتسىز ەلدەن ساۋاتتى ەلدىڭ دەڭگەيىندەگى اتاۋ، تەرميندەردى الىپ شىعۋ دەگەنىڭىز عاجاپ قۇبىلىس ەمەس پە؟! قاراڭعى جاتقان قازاعىن اعارتۋ ءۇشىن نەشە ءتۇرلى وقۋلىقتار جاسادى. وسى وقۋلىقتاردى قاراپ وتىرساڭىز كىسىنىڭ ويىنا كەلمەيتىن سوزدەردى تاۋىپ العان. زات ەسىم، سىن ەسىم، باستاۋىش، بايانداۋىش دەگەن اتاۋلار قانداي كەرەمەت؟ بۇلار بۇرىن قازاقتىڭ قولدانىسىندا بولماعان سوزدەر بولعانىمەن، ءبىراق ءتۇبىرىنىڭ ءبارى قازاقتىڭ تىلدىك قورىندا بار سوزدەر، سوعان جالعاۋ، جۇرناقتاردى قوسىپ ويناتىپ جىبەرگەندە كەرەمەت تەرميندەر تۋىنداتقان. مىنە بۇل احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ دانالىعىنىڭ، بىلىكتىلىگىنىڭ بەلگىسى. كوزى تىرىسىندە احاڭ قازاققا ءبارىن بەرۋگە تىرىسقان، ءبىراق ول وزىندەگى بار مۇمكىنشىلىگىن پايدالانا العان جوق. كوپ ءومىرى قۋدالاۋمەن ءوتتى. دەسە دە، ول قازاق تىلىندەگى تەرميندەرىڭ جاسالۋ جولدارىن، پرينسيپتەرىن كورسەتىپ بەرىپ كەتتى. ەڭ وكىنىشتىسى، احمەت بايتۇرسىنوۆ كورسەتىپ بەرگەن سول ءداستۇردى ءبىز جالعاستىرا المادىق. احمەت بايتۇرسىنوۆتى 30-40 جىل بويى قايىرىپ قويىپ، ماسكەۋدىڭ نۇسقاۋىمەن ەملە ەرەجەمىزدى وزگەرتىپ الدىق. وندا «ورىس تىلىندەگى حالىقارالىق تەرميندەرى سول قالپىندا بۇزباي قابىلدايىق» دەپ بەكتىك. مىنە بۇل ەڭ ۇلكەن قاتەلىگىمىزدىڭ ءبىرى. ءسويتىپ، قازاق ءتىلىنىڭ اراسىندا بوگدە تىلدەر قاپتاپ كەتتى، ونىڭ قالاي ەنىپ كەتكەنىن ءوزىمىز دە بايقاماي قالدىق. وعان ەتىمىز ابدەن ۇيرەنىپ، ىڭعايلانىپ العانىمىز سونشا، ءالى كۇنگە دەيىن سودان ارىلا الماي، ىرگەمىزدى اۋلاققا سالا الماي كەلەمىز.
سوناۋ وتكەن عاسىردىڭ 60-، 70 جىلدارىنىڭ وزىندە كەڭەسبايەۆ، بالاقايەۆ، مۇسابايەۆتار 2 تومدىق تۇسىندىرمە سوزدىك شىعارسا، 70-، 80 جىلداردىڭ ارالىعىندا 10 تومدىق تۇسىندىرمە سوزدىكپەن اينالىستى ءبىزدىڭ عالىمدار. سول سوزدىكتەردى الىپ قاراساڭىز مولشەرىن 60 پايىزى قازاقتىڭ ءوز ءسوزى ەمەس، باسقا جاقتان ورىستار ارقىلى كەلگەن تەرميندەر. بۇل نەنى كورسەتەدى؟ ءبىز شەتەلدەرمەن بايلانىس جاساي وتىرىپ، ءسوز الماسىپ جاتامىز، ءسوز الماسۋ ارقىلى ءتىلدىڭ دامۋ كوزدەرى اشىلادى. ءبىراق، ونىمەن بىرگە، تىلدەگى شەتەل اتاۋلارىنىڭ كوبەيۋى ءتىلدىڭ دامۋىن تەرىس باعىتقا اينالدىرادى. بۇل دەگەنىڭىز ءتىلدى دامىتۋ ەمەس، ءتىلدىڭ تىنىسىن تارىلتۋ، قادامىڭدى قىسقارتۋ. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، سول كۇيىندە قابىلدايتىن، تيىسۋگە بولمايتىن ينتەرناسيونالدىق تەرميندەردە قانداي كەرەمەت بار؟ ەشقانداي كەرەمەت جوق، اسسا سول تەرميندەردىڭ شىققان مەكەنى بار، بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ ءتىل قولدانىسىندا، بەلگىلى ءبىر جاعدايعا بايلانىستى تۋىنداعان قاراپايىم سوزدەر عانا. ەندەشە، بۇل قاراپايىم سوزدەردى قازاق تىلىنە اۋدارسا بولماي ما؟! ارينە، بولادى، ولاردى اۋدارۋعا قازاق ءتىلىنىڭ قاۋقارى جەتىپ-اق تۇر. مىنە وسى ءتۇيىندى تانىپ جەتكەن اۋدارماشىلارىمىز سوڭعى كەزدەرى بۇرىن تيەسۋگە بولمايدى دەپ قاراپ كەلگەن ينتەرناسيونالدىق تەرميندەردىڭ جىلىگىن شاعىپ وتىرىپ اۋدارىپ، قازاق تىلىنە ءسىڭىرىپ جىبەردى. ماسەلەن، جارعى، قۇجات، باعدارلاما سوزدەرىن ءقازىر قولدانىپ ءجۇرمىز، بۇرىن بۇلاردىڭ ءبارى «اۋدارۋعا كەلمەيتىن» سوزدەر بولاتىن. مىنە بۇل بىزگە تەرمين قابىلداۋدا وتە ابايلاۋ كەرەك ەكەنىن، تەرمين جاساۋدا كوپ ىزدەنۋدىڭ قاجەتتىلىگىن، اۋدارۋعا بولاتىن سوزدەردى مۇمكىن بار اۋدارىپ، ءوز تىلىمىزگە ءسىڭىرىپ اكەتۋ شارت ەكەنىن ۇعىندىردى. ارينە، اۋدارۋعا بولمايتىن سوزدەر دە بار، ويتكەنى ءبىزدىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىمىزدە ونداي ۇعىم، ونداي ماعىنا بولماعان سوزدەر بولۋى مۇمكىن. ولاردى اۋدارىپ بەرۋدىڭ قاجەتى شامالى. ءبىراق ونى دا قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلاعىنا يكەمدەپ الساق قۇبا-قۇپ.
ءقازىر تەرمينولوگ كوبەيىپ كەتتى. ولار ءتىلدىڭ قامىن، انا ءتىلىنىڭ جاعدايىن ويلاپ، سول نەگىزدە پىكىر تۋىنداتۋدىڭ ورنىنا جەكە تەرمين جاساعىسى كەلەدى. بۇل جەردە ءاربىر ۇلت ەڭ الدىمەن ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعى نەنى تالاپ ەتەدى؟ سوعان سايكەسۋى كەرەك. استە وزگە تىلدەن كەلەتىن تەرميننىڭ تاعدىرىن ويلاماۋ كەرەك تەرمين قابىلداۋدا. ونى اۋدارىپ الۋعا ءوز ءتىلىمىزدىڭ مۇمكىندىگى جەتەمە دەپ الدىمەن تىلدىك قورىمىزعا ءۇڭىلۋىمىز شارت. تەرمين قابىلداۋداعى عىلىمي نەگىز دەگەنىمىز وسى. جيىپ ايتقاندا، تەرمين جاساۋدا، بىرىنشىدەن، ءوز ءتىلىمىزدىڭ مۇمكىندىگىن سارقا پايدالانۋىمىز كەرەك. قايداروۆتىڭ زەرتتەۋىنشە، قازاق تىلىندەگى ءولى تۇبىرلەر كوپ ساقتالعان ەكەن، وسىنىڭ اسەرىندە قازاق ءتىلى كوپ شۇبارلانباعان. مىنە بۇل قازاق ءتىلىنىڭ اسا باي ءتىل ءارى تەرمين جاساۋعا مۇمكىندىگى مول ءتىل ەكەنىن كورسەتەدى. ەكەنشىدەن، قازاق ءتىلىنىڭ قۋاتى تەرمين جاساۋعا جەتپەي قالعان جاعدايدا تۇركى تىلدەس حالىقتاردان الۋىمىز كەرەك. تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ءتىلى ءبىزدىڭ ۇلكەن بايلىعىمىز. بۇل تىلدەر ءقازىر باسقا-باسقا بولعانىمەن، ءتۇپ تەگى ءبىر. ەندەشە، نەگە وسى بايلىقتان پايدالانباسقا؟! ماسەلەن، ۇيعىرلار اەروپلان دەسە، ءبىز ۇشاق دەپ الدىق. بۇل تۇرىكتىڭ ءسوزى. ءبىراق قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىمەن بىتە قايناسىپ تۇرعان اتاۋ. دەمەك، تەرمين جاساۋدا تۋىس تىلدەردەن ءسوز قابىلداساق، تەرميندەرىمىز تۇرلەنە، قۋاتتانا، الدەنە تۇسەدى. ۇشىنشىدەن، كەيبىر اۋدارۋعا كەلمەيتىن حالىقارالىق تەرميندەرىن ۇركۋدىڭ، ونى اۋدارامىز دەپ زورلانۋدىڭ قاجەتى جوق. قازاق ءتىلىنىڭ ءبىر كەرەمەتى كەزىندە ورىس تىلىنەن ەنگەن تەرميندەردى قازاق تىلىنە ءسىڭىرىپ اكەتتى. اراپتىڭ، پارىستىڭ دا تالاي ءتىلىن ءوز ءتىلىمىزدىڭ زاڭدىلىعىنا ۇيلەستىرىپ الدىق. مىنە وسى پرينسيپتەردى نەگە قولدانبايمىز؟! مىسالى، عىلىم، ءبىلىم، ءمۇعالىم دەگەن ءسوزدىڭ ءبارى اراپ تىلىنەن ەنگەن سوزدەر. بۇل اتاۋلاردى ءبىزدىڭ ءتىلىمىز ءوز تابيعاتىنا بەيىمدەپ اكەتكەن. مىنە بۇل دا قازاق ءتىلىنىڭ قۋاتتىلىعى.
– «قازاق ءتىلىنىڭ ءورىسى تار، وزگە ۇلتتاردىڭ ءسوزىن ءداپ باسىپ بەينەلەۋگە قازاق ءتىلىنىڭ قۋاتى جەتپەيدى» دەپ سوعاتىندار دا بار عوي.
– وسى ءسوزدى ايتقىزىپ وتىرعان وتباسى تاربيەسىندەگى تەكتى تاربيەنى جىبەرىپ العانىمىزدىڭ قاسىرەتى. «بالاپان ۇيادان نەنى كورسە، ۇشقاندا سونى الادى» دەيدى اتامىز قازاق. ۇيادا قازاق ءتىلىنىڭ ۋىزىنا جارىماعان ۇرپاق ەسەيگەندە قازاق تىلىندە سويلەپ جىرعارتپايدى. بالا كۇندە تىلدەن مايەك الماعان ادام ەسەيگەندە دە ماندىمايدى. مىنە سولار قازاق ءتىلى كەدەي، ءورىسى تار، بەينەلەۋ قۋاتى ناشار دەگەن ءسوزدى ايتىپ جۇرگەندەر. بىلە بىلسەك، تۇركى تىلدەرىنىڭ نەگىزگى بايلىعى قازاق تىلىندە جاتىر. قازاق ءتىلىنىڭ بايلىعى ۇشان تەڭىز. ءبىراق ءبىز سونى تولىق پايدالانا الماي ءجۇرىپ، قازاق تىلىنە ءمىن تاعامىز. سوڭعى كەزدەرى ءار ۇلت ءوزىنىڭ سوزدىك قورىن زەرتتەپ، قانشا ءسوزى بارىن ەسەپتەي باستادى. سونىڭ ءبىرى ورىستار. ولار ءقازىر 500 مىڭ ءسوزىمىز بار دەگەندى ايتادى. ال قازاق تىلىندە قانشا ءسوز بار؟ ءابدۋالي قايداروۆ قازاق ءتىلىنىڭ قورجىنىندا ميلليونعا جۋىق ءسوز بار دەگەندى ايتادى. ال وسىنشا بايلىقتى ءبىز تولىق يگەرە الدىق پا؟ اۋەلى، قازاقشا سويلەي الادى دەگەندەردىڭ ءوزى قانشالىق ءسوز بىلەدى؟! مىسالى، سوزدىك قوردى زەرتتەگەن ماماندار ابىز ابايدىڭ قولدانعان ءسوزى جەتى مىڭ ءسوز اينالاسىندا دەپ كورسەتەدى. ءبىراق بۇعان قاراپ اباي تىلگە كەدەي ەكەن دەپ قالماڭىز، ابايدىڭ ۇلىلىعى قازاق تىلىندەگى ەڭ شۇرايلى تىلدەردى قولدانا بىلگەندىگىندە. ال مۇحتار اۋەزوۆ 17 مىڭنان استام ءسوز پايدالانعان ەكەن. قارا ءسوزدىڭ تەڭىزى مۇحتاردىڭ ءوزى 17 مىڭ ءسوزدى پايدالانا العاندا، ۇزاسا 4- 5 مىڭ ءسوز بىلەتىن ادامدار ءوزىنىڭ شاماسىنا قاراماي «قازاق ءتىلى كەدەي» دەسە شىندىققا ۇيلەسە مە؟! بۇل بەرى ايتساق ۇيات، ارى ايتساق ابەستىك ەمەس پە؟!
– تۋىسقان ۇلتتاردان ءسوز قابىلداعانىمىزدا ءتىل تازالىعىن دا ەسكەرمەسەك بولماس؟
– ءتىلدىڭ تازالاعى ۇلكەن ماسەلە. بۇل ءتىلدىڭ مادەنيەتىنە سايادى. ءار ءبىر ءتىل ءوز ساپاسىن قورعاي ءبىلۋى، تازالىعىن ساقتاي ءبىلۋى كەرەك. ءبىراق «ءتىل تازالىعىن ساقتايمىن، سىرتتان ءسوز جولاتپايمىن» دەۋ دە سىڭار جاقتى كوزقاراس. قابىلداعان سوزدەر ءبىزدىڭ تىلىمىزگە ءدوپ كەلىپ، قيۋلاسىپ جاتسا، ول ەرتەڭ-اق تىلىمىزگە ءسىڭىپ كەتەدى، ودان قورقۋدىڭ قاجەتى شامالى. ال قيسىنى كەلمەي، بۇلتيىپ تۇرعان ءسوزدى تىلگە تىقپالاۋ ول ابەستىك. قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا جات، سويلەۋ مانەرىمىزگە سايكەس كەلمەيتىن سوزدەر ءقازىر ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدى، ءسوزىمىزدى بۇزىپ بارادى. بۇعان نەمقۇرايدى قاراۋعا بولمايدى. قاشاندا قازاق ءتىلىنىڭ ىشكى زاڭدىلاعىن نەگىزگە الۋ كەرەك دەپ وتىرعانىمنىڭ سەبەبى وسى.
– جەرلىك گوۆورلاردى ءتىلىمىزدى بايىتۋ تۇرعىسىنان سوزدىكتەرىمىزگە ەنگىزۋ قاجەت دەپ ويلايسىز با؟
– جەرگىلىكتى ەرەكشەلىككە يە سوزدەر ءتىل بايلىعىمىزدىڭ ءبىر بولشەگى. مۇنى كاسىبي لەكسيا دەپ اتايدى، ياعني ءار قايسى وڭىرلەردەگى ءتۇرلى شارۋاشىلىققا بايلانىستى تۋىنداعان اتاۋلار. مۇنى ءتىلدىڭ تابيعاتىن تۇسىنبەيتىن كەيبىر مامانسىماقتار ديالەكت دەگىسى كەلەدى. ول ديالەكت ەمەس، كەرىسىنشە، ول ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدىڭ بايلىعى. ونى ءبىز ءتىلىمىزدىڭ قولدانىس اياسىنا كىرگىزۋمىز كەرەك.
– ءسىز ءتىلدىڭ دىبىستاۋ مانەرى، ياعني ءتىلدىڭ مۋزىكالىعى دەگەنگە قالاي قارايسىز؟
– جاقسى سۇراۋ. وتە نازىك نارسە. ارينە، ءار ءبىر ءتىلدىڭ وزىندىك ماقامى، اۋەنى بار. ءبىزدىڭ قازاق تىلىندە دە مۋزىكالىعى كۇشتى. اسىرەسە، داۋىستى دىبىستار ارالاسقان سوزدەردىڭ اۋەزدىلىك، اۋەندىك ەرەكشەلىگى كۇشتى. مىنە وسىنداي سوزدەردى اۋەندىك ەرەكشەلىگىنە قاراي، قيراعاتىمەن، ماقامىمەن، وزىنە ءتان اۋەنىمەن ايتا ءبىلۋدىڭ ءوزى ءتىلدىڭ مادەنيەتىنە جاتادى. ءقازىر ءتىلىمىزدىڭ سويلەۋ زاڭدىلىعىنا، دىبىستاۋ جۇيەمىزدىڭ ەرەكشەلىگىنە ۇيلەسپەيتىن قيقىلداعان، شيقىلداعان سوزدەر، دىبىستار كوبەيىپ، سويلەۋ مادەنيەتىمىزگە، ءتىل مادەنيەتىمىزگە ىقپال جاساي باستادى. قۇلاققا تۇرپىدەي تيەدى، تىڭداعىڭ كەلمەيدى. كەزىندە ءبىز مۇحتار اۋەزوۆ، ماۋلەن بالاقايەۆتاردىڭ ساباعىن تىڭدادىق. ول كىسەلەردىڭ سويلەۋ مانەرىنىڭ ادەمىلىگى سونشا، تىڭداعان سايىن تۇشىنىپ، ءسۇيىنىپ ەستيسىڭ. ويتكەنى ولاردىڭ اۋىزىنان شىققان سوزدەر ادامعا وزگەشە اسەر جاساۋشى ەدى. بىلايشا ايتقاندا، ول كىسەلەردىڭ سوزىنەن قازاق ءتىلىنىڭ تازا مۋزىكالىق اۋەنى توگىلىپ تۇراتىن. دەمەك، سويلەۋ دەگەن بار دا، قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستاۋ زاڭدىلىعىن ەسكەرىپ، ادەمى سويلەۋ دەگەن بار. قانشا شەشەن سويلەگەنىڭمەن، ءسوزدىڭ مۋزىكالىعىنا، اۋەنىنە ءمان بەرمەسەڭ، ول تىڭداۋشىعا تاتىمسىز بوپ شىعادى. ءسوز قادىرىن، ءتىل قادىرىن، ءتىل مادەنيەتىن بىلەتىن ادام تىلگە، ءتىلدىڭ اۋەزدىلەگى ماسەلەسىنە دە ءمان بەرمەي تۇرا المايدى. ويتكەنى ءتىل دەگەنىمىز ۇلتتىڭ ءوزى. ءتىلسىز ۇلت جوق. احمەت بايتۇرسىنوۆشا ايتساق، «ءسوزى جوعالعان ۇلتتىڭ ءوزى دە جوعالادى».
سۇحباتتاسقان قالياكبار ۇسەمحان ۇلى
