ساۋكەلە، قازاق، قىزعىز سياقتى كوشپەلى حالىقتاردىڭ ورتاق مۇراسى بولعانمەن، قازاق حالىقىنىڭ ساۋكەلەسى بولەكشە وبرازعا يە. ساۋكەلە تىكە تابيعاتتىڭ، ونىمەن ەتەنە جاساعان حالىقتىڭ تۋىندىسى ەكەنى حاق.
قازاق ۇلتىنىڭ ەستەتيكاسى، تانمى تابيعاتپەن تامىرلاس. ۇلتتىق كيىمدەرىنىڭ فورماسىندا، ءون بويىنا تابيعاتتىڭ الۋان گ ۇلى ناقىشتالعان. باسقانى بىلاي قويعاندا، اناۋ ءامىر-سانا اتالعان ساۋكەلە تاس، ساۋكەلەنىڭ تابيعات جاراتقان ەڭ العاشقى نۇسقاسى ەمەس پە؟
كوك تۇرىكتەردىڭ اتاسى اشينا بابانىڭ ۇرپاقتارى، وسى تاسقا ۇقساتىپ ساۋكەلە كيگەن دە شىعار كىم ءبىلسىن؟ كەشەگى ۇلى دالانى تۇينەك تابان اتتارنىڭ تۇياعىمەن دۇبىرلەتىپ، حاندىق تا، سالدىق تا قۇرعان كوك تۇرىكتەردىڭ بەل بالاسىنداي قازاق حالقىنىڭ ءسالت-داستۇرى انە سول، ساق، ءۇيسىن قاتارلى ۇلىستاردان بەرى جالعاسىپ كەلگەنىن، شۇلەن تاۋ مەن التاي تاۋلارىنداعى جارتاس سۋرەتتەرى، ارحەولوگيالىق قازبالار، تاريحي جازبا دەركتەر ايقىنداپ كەلەدى. دەمەك، بۇل دەركتەر قازاق ۇلتىنىڭ ساۋكەلەسىن، ءۇش مىڭ جىلدىق تاريحقا يە ەتتى.
ساۋكەلە-ۇزاتىلعان قىزدىڭ قايىن جۇرتىنا جەتكەنشە كيىپ باراتىن باس كيىمى. بۇل باس كيىمدى قىز ءبىر-اق رەت كيەتىن بولعان. قىز اكەسى باي بولسا، ءبىر ساۋكەلە ءۇشىن قىرىق قىسىراقتىڭ قۇنىنا جاساتاتىن بولعان. سوندىقتان دا، بۇل باس كيىمنىڭ ادەمىلىگى مەن قىمباتتىعى قاتار ەكەنى اقيقات. مىنە، وسىنداي ساۋكەلەنى قولعا ءتۇسىرۋ ماقساتىندا جول توريتىن قاراقشىلار سول زامانداردا دا بار ەدى. ال، كەلىندى كۇتىپ وتىرعان اۋىلدىڭ بالالارى قوزى كوش جەردەن تايمەن كۇتىپ الىپ، ادامداردىڭ، ساۋكەلەنىڭ اماندىعىن كورىپ «ساۋ كەلەدى، ساۋ كەلەدى» دەسىپ اۋىلعا قاراي شاباتىن بولعان دەسەدى. بۇل عانا ەمەس، ساۋكەلە-وڭ جاق بوساعانى قىزارتاتىن كەلىننىڭ ساۋ-سالامات، امان-ەسەن، ارى تازا، ساۋ كەلدى دەگەن ماعىنانى دا بىلدىرگەن.
قازاق توي كيىمىنە ەرەكشە كوڭىل بولگەن حالىق. «اكەسى - كۇيەۋ، شەشەسى - قالىڭدىق بولماعان با؟» دەپ مىنەيدى. بۇگىنگىنىڭ ساۋكەلەلەرى سانسىزدەۋ ءارى شەلەك تارىزدەس فورمادا اشەكەيى از، ءتىپتى كەيدە قازاق قاسيەتتى ساناعان ۇكىسىز كەزدەسىپ، كوڭىل قۇلازىتاتىنى بار. ءتىپتى كەي سوڭعى ساندەگى ساۋكەلەلەر ساراڭ قولدان شىققانداي اسەر بەرەدى. قازاقتا قالىڭدىققا ساۋكەلە كيگىزۋدىڭ ورنى بولەك. سەبەبى ساۋكەلە ايەل كيىمدەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ اسىلى عانا ەمەس، ونىڭ جۇبايلىق ومىرىندەگى ەلەۋلى كەزىنىڭ ەستەن كەتپەس ىستىق ساتى. ول - بۇلعاقتاپ وسكەن وڭ جاقتاعى جانە اق بوساعا اتتار اراسىنداعى قيماس تا قىزىقتى كەزدىڭ ەسكەرتكىشى. بۇل از بولسا، كەلىنشەككە ساۋكەلە كيگىزۋدىڭ ءوزى ءبىر ەرەكشە سالتانات. تۇپتەپ كەلگەندە، ساۋكەلە - باس كيىم عانا ەمەس، ءسان-سالتاناتىنىڭ، ءسالت-داستۇرىنىڭ مادەنيەتى مەن شەبەرلىكتىڭ وزىق ۇلگىسى، ونەر تۋىندىسى. «التىنمەن اپتالىپ، كۇمىسپەن كۇپتەلىپ» دەگەندەي ول، اق كيىزدەن نەمەسە اراسىنا قىل سالىنىپ سىرعان ماتادان جاسالىپ، سىرتى قىمبات ماتامەن (بارقىت، اتلاس، شۇعا) قاپتالىپ، شەتىن قۇندىز، كامشات تەرىسىمەن اينالدىرا تىگىلەدى. ءىنجۋ-مارجان، گاۋھار، لاعىل، جاقۇت سياقتى اسىل تاستار تىزبەگىمەن ارلەنىپ اشەكەيلەنەدى.
نەگىزى، ماقپال، بارقىت سياقتى قىمبات ماتالاردان تىگىلىپ، بۇلعىن، قۇندىز تەرىلەرىمەن جيەكتەلىپ، وقامەن ويۋلانىپ، ءتۇرلى-تۇستى مونشاقتارمەن شاشاقتالىپ، كوركەم جىپتەرمەن كەستەلەنىپ، الدىڭعى جاعى كوزدى تاستارمەن قاپتالىپ، ءتۇرلى تاعىم، التىن، كۇمىس تەڭگەلەرمەن بەزەندىرىلەدى، توبەسىنە ۇكى تاعىلادى. كورسە كوزدىڭ جاۋىن الاتىن وسى بۇيىم تەك كەلىنشەك سانى عانا ەمەس، سالتاناتى مەن قۇدالار بەدەلىن دە كوتەرە تۇسەتىن ەرەكشە كورىنىس!
كەيىنگى جىلدارى قازاقتىڭ تويىنا ءوزىنىڭ ءاۋ باستاعى قازاقى رەڭى كىرىپ، ۇلتتىق بوياۋى كورىنىپ، كوز قۋانتىپ ءجۇر. قالىڭدىقتىڭ سانى بۇرىنعىداي اق فاتامەن ەمەس، ساۋكەلەمەن باعالاناتىن كۇنگە جەتتىك. ايتسە دە، اراكىدىك «اتتەگەن-اي...» دەپ قالاتىن كەزىمىز دە جوق ەمەس. ءسان-سالتاناتقا جيىلعاندا، قالىڭدىق پەن كۇيەۋ جىگىتتى ىزدەي باستايتىنىمىز زاڭدىلىق. كەيدە ءوزىمىز ىزدەگەن كورىكتىنى كورىپ، كوزىمىز تويادى. ال كەيدە «ۇلتتىق كيىم كيسەك بولدى» دەگەن قامسىزداۋ كوڭىلمەن تالعامسىز كيىنگەن جاستاردى كورگەندە جانىڭ جابىرقايدى. الايدا بارىنە بىردەي جاستاردى جازعىرۋعا بولماس. ۇلتتىق كيىم ۇلگىلەرىن ۇسىناتىن جەرلەردە تالعامسىزداۋ تىگىلىپ جاتقانىن دا مويىنداعان ءجون. كەز كەلگەن جەردەن قوشقار ءمۇيىز ويۋىن عانا كورەسىز. كەي قالىڭدىقتاردىڭ باسىنا ساۋكەلە كيىپ، كويلەگىن باتىستىق ستيلىندە كيىپ، قويىرتپاق دۇنيە جاساپ جۇرگەندەرى دە جوق ەمەس-تى.
ومارعازى اقىننىڭ جايلاۋداعى بيگە باسقان قىز وبرازىن:
بيلەپ ءجۇر ءبىر ساۋكەلە
كوكپەەڭبەك كوك جايلاۋدىڭ الابىندا،
قونعانداي بىر كوبەلەك
تاپ-تازا تابيعاتتىڭ تاباعىنا.
جۇپ-جۇقا كويلەگى مە،
جاپ-جاسىل نۇر بوياۋىن توكسە قۇزى.
جالتىلداپ كۇن اشىقتا
سەكىلدى كۇمىس كەستە كوكشە مۇزى.
بيلەپ ءجۇر ءبىر ساۋكەلە،
سولا ما ەكەن لالا گ ۇلى؟
كەشكى ساعىم
قۇبىلتىپ كورسەتكەندەي
التىن زەر ءقاۋاشاعىن-سان مونشاىن.
ەمەس پە وسى مۇرا
باياعى جىبەك كيگەن،
بايان كيگەن؟
بيلەشى جايلاۋىمنىڭ ءبيشى قىزى،
وكشەسى ارەڭ عانا جەرگە تىيگەن.
بيلەپ ءجۇر ءبىر ساۋكەلە،
كوز المان كوك ساۋىرلى كەبىسىنەن!
بەيىستىڭ جاسىل سيراق اسەم قۇسى
وتكەندەي كوڭىلىمنىڭ كەڭىسىنەن.
قاراشى ساۋكەلەمە،
دۋلىعا ما؟
مۇمكىن ول ماحابباتىڭ دۋلىعاسى،
قالدىرعان تالاي قىزدى وقتان ساقتاپ،
قابىل بوپ اقىنداردىڭ ءجىر دۇعاسى.
بيلەپ ءجۇر ءبىر ساۋكەلە،
توگىلىپ اشەكەيى ەتەگىنەن.
سەكىلدى جاسىل-الا ءبىر كوبەلەك.
بىلمەيمىن ساۋكەلە مە،
التىن ءتاج بە؟
الدە بۇل التىن ءتاجى سۇلۋلىقتىڭ،
الدىندا وسى ءتاجدىڭ
بار بىتكەن پاتشا ءتاجى
بەكەر-اق ەكەنسىڭ عوي ەندى ۇقتىم
دەپ، ساۋكەلەمەن ەلەستەتۋى تەگىن ەمەس!
حىح عاسىردا العاشقى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن كىشى ءجۇزدىڭ بايساقال اتتى بايىنىڭ قىزىنىڭ ساۋكەلەسىن كەنەسارى حاننىڭ اعاسى سارجان تورە 500 بايتالعا باعالاعان. راس، بار بايلىعىڭدى ساۋكەلەگە قۇي دەگىمىز كەلمەيدى. الايدا، شەبەر قولدان شىققان، شىنايى ماحابباتپەن تىگىلگەن ورتاڭقول دۇنيەنىڭ ءوزى ادامعا ەرەكشە اسەر بەرەتىنىن ەسكەرسەك ەكەن. ياعني تاريحي تۋىندىلاردى تىڭ زەرتتەي وتىرىپ، ۇلتتىق ناقىشتى بۇگىنگى تەحنيكا ونەرىنىڭ بيىك دەڭگەيىمەن ۇشتاستىرا وتىرىپ، تامسانتىپ، تاڭداي قاقتىراتىن تاماشا تۋىندى جاساۋ ۇلتتىق كيىم شەبەرلەرىنىڭ ورتاق ماقساتىنا اينالسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
قۋانىش ءىلياس ۇلى
6alash ۇسىندى
