اتاقتى تولە بيدەن «بالانىڭ بەسىگى - كەڭ دۇنيەنىڭ ەسىگى» دەگەن تەرەڭ ءسوز قالعان. جاۋگەرشىلىك كەزىندە بوسقان ەلدىڭ ىشىندە بەسىك ارقالاپ بارا جاتقان كەلىنشەككە قاراپ ايتقانى ەكەن. مۇحتار اۋەزوۆ «ال، قازاق، مەشەل بولىپ قالام دەمەسەڭ، تاعىلىمىڭدى، بەسىگىڭدى تۇزە. ونى تۇزەيمىن دەسەڭ، ايەلدىڭ ءحالىن تۇزە» دەپ جازىپتى.
كوپ جاعدايدا بەسىكتى ومىرگە كەلگەن ءسابيدىڭ ناعاشى جۇرتى ارنايى سىيلىققا اكەلگەن. «بەسىك اكەلۋدىڭ ءوزى كەرەمەت ءبىر ءسان-سالتانات دەسەك تە بولادى. كەلىننىڭ توركىنى «ىزدەۋشىسى، سۇراۋشىسى بار ەكەن» دەگىزىپ، ءبىر توپ بولىپ كەلەتىن بولعان جانە دە جاي كەلمەي، بالانىڭ بەسىك جابدىعىن تۇگەلىمەن، تۇبەك-شۇمەگىنە دەيىن جاساپ اكەلگەن. بەسىكتىڭ جابدىقتارىن بارىنشا ادەمىلەپ جاساعان. تۇبەگى مەن شۇمەگىنەن باسقا، قولتىق جاستىق، تىزە جاستىق دەگەنى بولادى جانە ولار ەشقاشان سۇرەڭسىز سۇر ءتۇستى ماتالاردان تىگىلمەگەن. كىشكەنتاي كورپەشەلەرى دە مۇمكىندىگىنشە اشىق ءتۇستى ماتالاردان تىگىلەدى. بەسىكتىڭ باسىنا ۇكى تاعادى. ويتكەنى بالا اسەمدىككە، ادەمىلىككە بەسىكتە جاتقان كەزدەن باستاپ ۇيرەنۋى كەرەك، - دەپ جازادى اتاقتى باۋكەڭنىڭ كەلىنى زەينەپ احمەتوۆا.
وتباسىنا تىكەلەي نەمەسە جاناما قاتىستى ىرىم-تيىمدار جەتكىلىكتى. دالا زاڭى بويىنشا كوكتەمدە بۋاز اڭدى اتپايتىن بولعان. جان-جانۋارلاردىڭ كوبەيۋ ماۋسىمىندا ولارعا تيىسۋگە تيىم سالعان. سونىمەن بىرگە ۇيدەگى جارى جۇكتى بولسا، بۋاز اڭعا تيىسپەگەن، كوك ءشوپتى جۇلماعان. ەكىقابات ايەل قورقىپ كەتپەسىن دەپ اينالاسى قورعاشتاپ جۇرگەن. يت-مىسىققا تاس لاقتىرماعان. ءسابي قويانجىرىق بولماسىن دەپ قويان ەتىن بەرمەگەن. مەرزىمى اسىپ كەتپەسىن دەپ تۇيە ەتىن جەگىزبەگەن.
«بەسىكسىز ۇيدە بەرەكە جوق» دەگەن ءسوز بار. بەسىكتى قاراۋسىز تاستاماعان. بولەيتىن بوپە بولماعان جاعدايدا، ونى بيىكتەۋ جەرگە قويعان. بوس بەسىكتى دە تەربەتۋگە بولمايدى. سەبەبى، «بوس بەسىككە شايتان بالاسىن بولەيدى» دەگەن ۇعىم بولعان. بوس بەسىكتىڭ بەتىن اشىق قالدىرماعان. بالانى بولەردە قاعىپ-سىلكىپ، وتپەن الاستاپ العان. بەسىكتە جاتقان ءسابيدى تىل-كوزدەن، پالە-جالادان ساقتاسىن دەپ بەسىكتىڭ باسىنا، ارقالىعىنا تۇمار، قاسقىردىڭ ءتىسىن، بۇركىت تۇياعىن، ۇكى قاۋىرسىنىن تاعىپ قويعان. ۇكى قاۋىرسىنى تۇرعان جەرگە جاندىكتەر جولامايتىنىن كوزى اشىق قازاقتار جاقسى بىلەدى. ءسابي شوشىماسىن دەپ كوپشىگىنىڭ استىنا كىشكەنتاي كەزدىك شاپپا سالىپ قويعان. قازاق حالقىنىڭ بەسىكتى قادىرلەگەنى سونداي، اتاسى جاتقان بەسىك نەمەرە، شوبەرە، شوپشەگىنە دەيىن قاستەرلى مۇلكى رەتىندە ساقتالىپ، سول اۋلەتتىڭ ەرەكشە جادىگەرىنە اينالعان. ابدەن ەسكىرگەن بەسىكتى شاڭىراققا ءىلىپ قويعان، قوقىسقا تاستاماعان. اۋلەتىڭىز وسىپ-ونگەن، بارلىق سابيلەر تۇلەپ شىققان كيەلى مۇلىكتى كوزىڭىز قيىپ، قالاي عانا قوقىسقا تاستاۋعا بولادى؟
«ءبىر جىلدىعىن ويلاعان ەل بيداي ەگەدى، ون جىلدىعىن ويلاعان ەل اعاش ەگەدى، ماڭگىلىگىن ويلاعان ەل - ۇرپاعىنىڭ جۇرەگىنە ىزگىلىكتىڭ ءدانىن ەگەدى» دەيدى حالىق دانالىعى.
«بالا بەسىك جىرىن تىڭداعاندا ونىڭ اجار-كوركىنە جاۋاپ بەرەتىن گورموندار جاقسى جەتىلەدى. اناسى ءالدي ايتقاندا كوڭىلىندەگى كوركەم يدەالدار مەن اسىل مۇراتتار، ارمان-تىلەكتەر بالانىڭ بولمىسىنا داريدى. اكادەميك ۆ.بەحتەريەۆ «بالاداعى نيەۆروز اۋرۋىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن بەسىك جىرىن تىڭداتۋ كەرەك» دەگەن. پسيحولوگ ۆ.لەۋتين «بەسىك جىرىن تىڭداۋ ميداعى نەيروننىڭ دۇرىس دامۋىنا تۇرتكى بولادى» دەيدى. نارەستە ەكى-ۇش ايعا دەيىن اقپاراتتى تەك قۇلاقپەن الادى. سوندىقتان، بەسىك جانىندا وسەك-اياڭ ايتۋعا، داڭعازا مۋزىكا قويۋعا بولمايدى. سەبەبى، بالا جاماندى-جاقسىلى ەموسيانىڭ ءبارىن ميىنا جيناقتاي بەرەدى» دەپتى «الديدەن ەپوسقا دەيىن» كىتابىندا.
ءدىني اڭىزداردا بەسىك جىرىن ەڭ العاش ورىنداعان حاۋا انا دەپ ايتىلادى. بىردە ول ەگىز ۇلىن جۇباتا الماي، قينالىپ وتىرادى. سول كەزدە كوكتەن جەتى پەرىشتە ءتۇسىپ: «اللا، اللا، اللا»، – دەپ، اللانىڭ اتىن ادەمى اۋەزگە سالىپ اندەتەدى. ادەمى اۋەنگە ەلتىگەن حاۋانىڭ بوبەكتەرى جۇبانىپ، ءتاتتى ۇيقىعا كەتەدى. ءان اناسىنا دا ۇناپ قالادى. ول پەرىشتەلەرگە: ماعان دا ۇيرەتىڭدەر، – دەپ وتىنەدى. پەرىشتەلەر حاۋاعا جەتى كۇن بويى ءالدي اۋەندەرىن ۇيرەتىپتى. كەيىن حاۋا انا ءوزىنىڭ بارلىق بالالارىن سول انمەن تەربەتۋدى ادەتكە اينالدىرادى. بۇل اۋەز دامي كەلە بەسىك جىرىنا اينالعان ەكەن. قازاقتاعى «ءالدي، ءالدي، ءالدي-اي» دەپ باستالاتىن بەسىك جىرىنىڭ توركىنى حاۋا انانىڭ «اللا، اللا، اللا-اي» دەگەن اۋەننەن شىققان دەسەدى. ەرتەدە بەسىك جىرىن ۇيرەتۋدىڭ ارنايى مەكتەبى بولىپتى. بەسىك جىرىنىڭ مازمۇنىنا، اۋەزىنە قاتتى ءمان بەرىلگەن. تاجىريبەلى انالار ونىڭ ءيلاھي مازمۇندارىن تازا ساقتاپ، كەلىندەرىنە ۇيرەتىپتى. بەسىك جىرى جايلى «اللا-نامە»، «الدينامە» دەگەن ەسكىشە جازىلعان كىتاپتاردىڭ دا بولعانىن ايتادى. «انالار ءالديسىز جاساي الماس» دەگەن ناقىل ءسوز سودان قالعان دەيدى. بۇل دەرەكتەردى «ءسالت-داستۇر سويلەيدى» كىتابىن شىعارعان اۆتورلار كەلتىرىپتى. بەسىك جىرىنىڭ سوزدەرى دە ماعىنالى، ايتار ويى تەرەڭ بولۋى كەرەك. مىسالى اتالعان كىتاپتا بەسىك جىرىنىڭ مىنا مىسالىن ۇسىنىپتى:
مەنىڭ بالام وسى ما؟
باسىندا باقىت قۇسى ما؟
عايىپ ەرەن، قىرىق شىلتەن
بوبەگىمنىڭ دوسى ما؟
ءالدي، ءالدي، ءالدي-اي.
ءلا ءيلاھا يللاللا،
يللاللادا بار پايدا.
مۇحاممەدتىڭ ۇمبەتى
وسىنداي بالا قايدا بار؟
ءالدي، ءالدي، ءالدي-اي.
بالام مەنىڭ جۇسىپتەي
بولار ما ەكەن كەلبەتتى؟
جارىڭ ايداي تولسىن دەپ،
يللاللالاپ تەربەتتىم
ءالدي، ءالدي، ءالدي-اي.
ەر داۋىتتەي قايراتتى
ۇستا بولار ما ەكەنسىڭ؟
دوس جارانعا ايباتتى
نۇسقا بولار ما ەكەنسىڭ؟
ءالدي، ءالدي، ءالدي-اي.
تاق سۇلەيمەن نابيدەي
پاتشا بولار ما ەكەنسىڭ؟
حالقىڭ ءۇشىن قامدانىپ،
اتقا قونار ما ەكەنسىڭ؟
ءالدي، ءالدي، ءالدي-اي.
قازىعۇرقا كەپ توقتاعان،
نۇحتاي بولار ما ەكەنسىڭ؟
وتباسىما ورناعان
قۇتتاي بولار ما ەكەنسىڭ؟
ءالدي، ءالدي، ءالدي-اي.
عايساداي نۇر ءبىتىمىڭ
ساليح بولار ما ەكەنسىڭ؟
حاقتىڭ جولىن تانىعان
اريف بولار ما ەكەسىڭ؟
ءالدي، ءالدي، ءالدي-اي.
ازىرەتى مۇحانبەت -
ءسارۋارى بولعان عالامنىڭ.
راحماتىنىڭ تامشىسى -
نۇرىنان سەن جارالدىڭ.
ءالدي، ءالدي، ءالدي اي.
ءالدي بوپەم، قۇت بوپەم،
بۇل ءسوزىمدى ۇق بوپەم.
ءلا ءيلاھا يللاللا
كوكەيىڭە تۇت بوپەم
ءالدي، ءالدي، ءالدي-اي...
«وتباسى حرەستوماتياسى» سەرياسىمەن شىعىپ جاتقان كىتاپتار قالىڭ وقىرماننىڭ ىزدەپ ءجۇرىپ وقيتىن قۇندى كىتاپتارى قاتارىندا. وقىعان-توقىعانى مول، ەلگە تانىمال تۇلعالاردىڭ كىتاپتار تۋرالى پىكىرلەرىنە كوز سالىڭىز.
ديداحمەت ءاشىمحان ۇلى، جازۋشى: «ىبىراي ءالتىنساريننىڭ قازاق بالالارىنا ارناپ شىعارعان حرەستوماتياسىنان كەيىن بالا ۇعىمىنا جۇعىمدى ءبىر ەنسيكلوپەديا بولسا، ول وسى «الديدەن ەپوسقا دەيىن» شىعار».
تالاسبەك اسەمقۇل، جازۋشى: «مىنە، كەلەر ۇرپاقتىڭ تاربيەسىنىڭ باعىت-باعدارى انىقتالىپ جاتقان كەزەڭدە، ال شىندىعىندا ءبىزدىڭ بولاشاق ەگەمەندىگىمىزدىڭ، بولاشاق تاعدىرىمىزدىڭ قانداي بولماعى تارازىدا تۇرعاندا، «الديدەن ەپوسقا دەيىن» كىتابىنىڭ جارىق كورۋى ۇلت مادەنيەتىندەگى ەڭ ەلەۋلى، جارقىن قۇبىلىستاردىڭ بىرىنەن سانالماق».
بەيسەن قۇرانبەك، تەلەجۋرناليست: «بۇل كىتاپ - بالالار ءۇشىن عانا ەمەس، ولاردىڭ اتا-انالارى ءۇشىن دە باعا جەتپەس قازىنا. مەنىڭشە، «الديدەن ەپوسقا دەيىن» ءار قازاق وتباسىنىڭ كۇندەلىكتى رۋحاني ازىعىنا اينالۋى كەرەك. كەشكە القا-قوتان وتىرا قالىپ، جاتتاپ، قايتالاپ، ساناعا ابدەن سىڭىرگەن وتباسىلار بۇل قازىنانىڭ كەلەشەكتە قىزىعى مەن پايداسىن مولىنان كورەتىنىنە بەك سەنىمدىمىن».
ءقازىر الەمدە 1،24 ملرد ۆەب-سايت بار ەكەن. كۇن سايىن ينتەرنەتكە سانسىز اقپارات لەگى قۇيىلادى. اقپارات تاسقىنى وسكەن سايىن ادامنىڭ رۋحاني الەمى السىرەپ، جاندى روبوتقا اينالىپ بارادى. جاھاندانۋ زامانىندا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋ، رۋحاني بايلىقتى ساقتاپ قالۋ - كۇن تارتىبىنەن تۇسپەيتىن جانە كەزەك كۇتتىرمەيتىن شارۋا. ۇرپاعىڭىزدىڭ جان-دۇنيەسى مەن كوكىرەگى قازىناعا تولسىن دەسەڭىز، عاسىرلار سىنىنان وتكەن ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرگە تۇنىپ تۇرعان كىتاپتاردى وقىپ بەرىپ، ۇل-قىزىڭىزدىڭ دا كىتاپ وقۋعا قۇمارلىعىن تاربيەلەپ وتىرۋدى ادەتكە اينالدىرىڭىز. بالا تاربيەسى - بولاشاققا سالىنعان ەڭ مىقتى ينۆەستيسيا.
ايشۋاق دارمەن ۇلى، تاريحشى
6alash ۇسىنادى
