بيامبىن رەنچين (1905-1977) – دۇنيەدەن وتكەندە وركوكىرەك دەگدارلار قاۋىمى، ولاردى جاعاتتاعان سىنشى-وقىمىستىسىماقتار، ماراپاتشىل ماقتانشاقتار جەرى كەڭىپ، توبەسى كوك تىرەگەندەي قۋانىپ قالدى. ويتكەنى «يت كەتسە شوشقا ۇرمەك قوراعا»، ورنى كەڭىدى. الايدا ناقتى عىلىم، شەكسىز ءبىلىم، ەركىندىك الەمى، ۇلتجاندىلىق ورنى تولماس قازاعا ۇشىرادى.
تاباندى پاتريوت، ۇلتتار باۋىرلاستىعىنا ادال، كورنەكتى اعارتۋشى، عۇلاما عالىم، ماڭداي الدى قالامگەر، بىلگىر ەتنوگراف رەنچين قياقتىنىڭ نايما ءشارى، قازىرگى سەلەنگە ايماعى التىنبۇلاق اۋدانى بۇلساراي وڭىرىندە بۋرياد ەنشووبۇ رادناجاۆتىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى ءمانجى، جۇڭگو، ورىس تىلدەرى مەن جازۋىن بىلەتىن بىلىكتى زيالى، قياقتى شەكارا كوميسسارياتىندا اۋدارماشى بولىپ قىزمەتتەگەن پروگرەسشىل ادام ەدى. رەنچين جەتى جاسىندا ۇستاز بيليگسايحانعا شاكىرت بولىپ موڭعول، مانجىشە ءبىلىم الىپ، رەسەيدىڭ شەكارا كوميسسارياتىنىڭ اۋدارماشىسى كالەنوۆتان ورىسشا ۇيرەنىپ 1914 جىلى جوعارعى شيۆەەدە ورىس ورتا مەكتەبىنىڭ دايىندىعىندا، 1917 جىلدان كەڭەستىك ەكىنشى ساتىلى مەكتەپتى وقىپ بىتىرگەن. 1924 جىلدان لەنينگرادتاعى شىعىستى زەرتتەۋ فيليالىندا، كسرو عا-نىڭ ازيا مۇراجايى، لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فونەتيكا زەرتحاناسىندا وقىپ، اكادەميك ۆلاديميرسوۆ، ولدەنبۋرگ، شەرباتسكوي، بارتولد، يۋداحين، شەربا، مارر، كوزين، الەكسەيەۆتەردەن ءدارىس الىپ بىتىرگەن.
1927 جىلدان موڭعوليا اعارتۋ مينيسترلىگى تاريح فيليالىندا قىزمەتتەپ، 1937 جىلى ناقاق جالامەن قاماۋعا الىنىپ، 1942 جىلى كوكەكتە بوساتىلعان. سول كەزدەن «ۇنەن» گازەتىندە 16 جىل قىزمەتتەپ، 1958 جىلدان عا-دا قىزمەتتەپ اكادەميك دارەجەسىنە كوتەرىلگەن. 1956 جىلى ۆەنگەريا عا-سىندا «موڭعول گرامماتيكاسى» تاقىرىبىمەن دوكتور اتاعىن قورعاعان موڭعوليانىڭ تۇڭعىش دوكتورى. 1970 جىلى ۆەنگەر عا-نىڭ مۇشەسى بولعان. موڭعول ءتىلى، تاريح، ەتنوگرافيا، ادەبيەت، اۋدارماعا بايلانىستى قىرۋار عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن جاساپ، كوپتەگەن تىلدەردە باستىرىپ شىعارىپ، سان جۇزدەگەن ماقالا، پۋبليسيستيكالىق ەڭبەك جازىپ، 20-داي ەلدىڭ 70-تەي جازۋشىسىنىڭ 240-قا جۋىق رومان، پوۆەست، اڭگىمە، پوەزيالىق تۋىندىلارىن موڭعولشاعا ءتارجىمالاعان. كوركەم ادەبيەتتىڭ بارلىق جانرىندا شىعارما جازدى. «موڭعول ءتىلى»، «نيەۆسكييدەگى كەش»، «كەلىن گۇل» قاتارلى ولەڭ، «جاس داۋرەن»، «ۇلى كوش»، «ءتايجى سوگت»، «ساندو ءۋازىر»، «تاڭ شاپاعى» روماندارىن، «قول»، «كۇتۋشى كەمپىر»، «حانىشا»، «انۋ حانىم»، «اشىلعان قۇپيا»، «پاراشيۋتشى بۋنيا» قاتارلى اڭگىمەلەرىن، «وڭتۇستىكتەن ساپارناما»، «سولتۇستىكتەن ساپارناما»، «ۇلى قۇبى قاھارماندارى» سىندى جولبەلگىلەۋ، وچەركتەرىن جاريالاعان. موڭعول ءتىلى مەن جازۋىن تازا ۇستاۋ، كيريلشەنى دارا قولدانباۋ جولىندا اقىرعى دەمىنە دەيىن كۇرەسىپ، بۇل تۋرالى سوسياليستىك لاگەر بيلەۋشىسى ن.س.حرۋشيەۆ، كسرو-نىڭ ەلشىسى ۆ.م.مولوتوۆ، ەل بيلەۋشىسى يۋ.سەدەنبالعا تىلەك حات جازعان. وسىنداي كوزقاراسى مەن باتىلدىعى، ءبىلىمى مەن تالانتى ۇستەم تاپقا جاقپاعاندىقتان قىسپاقتاپ، كىنالاپ، شەتەلدەردە دە زور باعالانعانشىعارماسىن جاريالاۋدى شەكتەپ، كەيدە ورتەپ، جابىرلەۋمەن بولدى. الايدا ءوز زامانىندا ەشبىر سودىرعا باس يمەگەن ۇلى عۇلاما، ءمىردىڭ وعىنداي تاپقىر سوزدەرى حالقىنىڭ ارداقتىسىنا، اڭىزعا اينالىپ ماڭگى جادىندا قالدى.
ۇستىندە ەتەك-جەڭى كەڭ-مول موڭعول شاپان، بەلىنە قازاقتىڭ شەبەر جاسالعان كۇمىس بەلبەۋىن بۋىنعان بيامبىن رەنچين.
قولىندا اساتاياق، ۇستىندە ەتەك-جەڭى كەڭ-مول موڭعول شاپان، بەلىنە قازاقتىڭ شەبەر جاسالعان كۇمىس بەلبەۋىن بۋىنعان ەڭگەزەردەي بويلى، ماڭدايى كەرەقارىس، قويۋ اق بۋرىل شاشتى، ءاپپاق ۇزىن مۇرتى بار، قوڭىر كوزدەرى جالىن شاشا جايناپ، كەۋدەسىن شالقاق تاستاپ ۇلانباتىردىڭ كوشەسىمەن باياۋ باسىپ بارا جاتقان سول ءبىر تاڭعاجايىپ جۇمباق جانعا ەرسىلى-قارسىلى وتكەن ادامدار تامسانا، قىزىعا قاراپ، باستارىن ىزەتپەن ءيىپ ءوتىپ بارا جاتۋشى ەدى.
تاپقىر عۇلامانىڭ سان ونداعان شەشەندىك سوزدەرى ەل اۋزىندا قالعان. بىردە رەكەڭ الدەقانداي ءبىر جازعىشتىڭ ۇيىنە تاياپ بارىپ اينالسوقتاپ ءجۇرىپ الادى. كورگەندەر وعان تاڭدانىپ «بىردەڭەڭىزدى جوعالتىپ الدىڭىز با؟» دەپ سۇرايدى. سوندا رەنچين اتاي: «ءيا جوق قاراپ ءجۇرمىن. بىنەشە ءسوزىم قولدى بولعان ەكەن، ءىز شالا كەلىپ وسى ماڭعا تياناقتاپ تۇرمىن» دەگەن ەكەن. سىن تاققىش، جالا جاپقىش كۇنشىلدەر سويتە تۇرا ودان وسىلايشا ۇرلاپ تاماق تابادى ەكەن!..
حانىشا (اڭگىمە)
سوناۋ ءبىر مۇندار جىلدار،
جۇرتشىلىق بولعان ىنتىزار
سول شىركەۋ حەرلەن-بارس شارىنەن
جەردىڭ ءتۇبى شىعار.
كۇزدىڭ قىسقا كۇنى ەدى،
ءتۇننىڭ جاپتى تۇنەگى.
اتتىڭ سورعالاپ سۇمەگى
ەرتە كەزگى سوراپپەن
ەنتەلەي شاۋىپ جۇرەدى.
اڭساپ كەلسەم شىركەۋدى،
قاپاستا قالعان بۇركەۋلى.
الدەنۋاقىتتا تاڭ اتىپ،
كۇن دە جايدى قاناتىن.
ەشنارسە دە جوق مۇندا،
جۇرتشىلىق تاڭ قالاتىن.
ساعىنىپ ادام قۇرمەتىن،
كونە شىركەۋ تۇر جەتىم.
تونالىپ جالقى زيرات
قۇلپىتاس قالعان قيراپ.
زۇلىمداردى قارعاپ-سىلەپ
كارى اعاشتار تۇر شۋلاپ.
قاسىرەت-شىركەۋ تامتىعى-
قاتىگەز حاننىڭ جارلىعى.
جۇبىنان، ۇلىنان ايرىلىپ
قان جۇتقان حانشانىڭ زار-مۇڭى.
قايعىلى جاردىڭ ارمانى-
جاۋىزدىقتىڭ زاردابى.
اياماي سالعان تاڭبانى،
تاريحتىڭ ءبىر تارماعى.
زۇلىمدىقتىڭ كەشەگى
زۇلمات وتى وشەدى.
ازات موڭعول ادىلەتكە جەتىپ
قايتارۋى حاق ەسەنى.
قاھارعا بولماس توسقاۋىل،
ادامعا ادام دوس، باۋىر.
ەزىلگەندەر، ەڭسە كوتەرەر
ەركىندىككە قوسقان ءۇن.
سامالا ورناپ سانادا،
اكەلگەن باقىت
اتاعا، جارعا، اناعا،
تاماشا قانداي زامانا.
ءالقيسسا، كيىز ءۇيدىڭ بەلدەۋىنەن تۇندىكتىڭ باۋى اقىرىن شەشىلگەندەي بولدى دا ۇزىكتىڭ ءۇستىن بىر-ەكى دۇركىن دىرت-دىرت ەتكىزدى. ونى تارتقان ادام قانشا قوبالجىعانىمەن وزىنەن ەرىكسىز بولىمسىز دىبىستادى. ادەتتەگىدەي تاڭ سايىن ەستىلەتىن دىبىس قۇلاعىنا ءسىڭىستى بولعاندىقتان حانشا ويانعانىمەن كوزىن اشپاستان تىڭداپ قانا جاتا بەردى.
ۇلان-بايتاق دالانىڭ موڭعولدارى حانى بار، قاراشاسى بار ەرتە تۇراتىندىقتان ءمانجى يمپەرياسى پاتشا اعزامىنىڭ حانشاسى دا موڭعول جەرىندەگى قايسار ۋاڭ دوندۋبدورجنىڭ حانىمى بولىپ جوعارى ءمانساپ دارەجەگە جەتكەنىمەن، موڭعولدىڭ سالتىنا باعىپ، تاڭنان تۇرىپ تۇندىك اشۋعا بۇلدانباي، وت جاققان جالشىلاردىڭ قولىن قاقپاي ەل داستۇرىمەن ەتەنە قابىسقانى ءبىر داۋرەن ەدى. ماڭلىق پەردەنىڭ ارعى جاعىنان قۇلاق سالىپ ەدى، تۇندىك ەپپەن ءتۇرىلىپ، تورقامەن قاپتالعان كيىز ەسىكتى ءۇنسىز كوتەرىپ الدەكىم كىرىپ كەلگەندەي بولدى.
جۇمساق تابان موڭعول ەتىك سىرماق، كىلەمدەردىڭ ءۇستىن باسقاندا سىتىرلاعان دىبىس ۇلكەن وردانىڭ دوڭگەلەك ەدەنىنىڭ تاقتايى، كەرەگە اعاشتارى، توسەكتىڭ تاڭعاجايىپ ورنەكتەلگەن ساندال اعاشى ارقىلى حانشانىڭ قۇلاعىنا ايقىن جەتىپ، اتتاپ قيمىلداعان سول دىبىستان سۇيىكتى اسپازى سۋۆد بيكەنى جازباي تانىعان.
سۇيىكتى ەرى مەن سۇيكىمدى ۇلىنان ايىرىلىپ قان جۇتىپ، جانى مەن ءتانى ازاپقا تاپ بولعان حانشايىمىنا ءوز كەزەگى كەلگەن كۇنى ءولىپ-وشىپ قىزمەت ەتەتىنىن حانشا جاقسى بىلەتىن. تۇندىكتى تارتىپ، وت جاقپاس بۇرىن شاڭىراقتان تۇسەتىن سالقىن اۋاعا سوعىلىپ قالماسا ەكەن دەپ كورپەسىنىڭ شەتى سالاقتاعان بولسا تارتىپ قىمتايتىنىن بىلەتىندىكتەن ۇيقىداعى سىڭايدا كوزىن تارس جۇمىپ جاتقاندا وياتىپ الار ما ەكەنمىن دەپ قايمىعىپ، حانشانىڭ شىمىلدىقتى توسەگىنىڭ الدىنا كەلىپ، ماڭلىق پەردەنىڭ ەتەگىن بەزەندىرىپ تاققان التىن اشەكەي اقىرىن سىڭعىرلاپ، سالبىراعان ءشايى كورپەنىڭ شەتىن ءۇنسىز سيىرىپ قىمتاعانى سەزىلدى.
ءسال-پال تىم-تىرس ءسات، حانشانىڭ ءوز تىنىسى مەن سۋۆدنىڭ تىكەسىنەن تىك تۇرىپ دەم العانى عانا ەستىلدى. حانشا ءوزىنىڭ قىسقا دەمى مەن ونىڭ باياۋ دەمىن شەندەستىرىپ ويلاسا تىنىسى نە دەگەن كەڭ ادام ەدى. سونشاما كەڭ قاۋ كوكىرەكتى ادام دەگەنىڭىزدىڭ تىنىسى وسىنشالىقتى كەڭ بولماعاندا شە، دۇرىس-اق دەپ ويلاعاندا ءدۇپ-دۇپ-دۇپ دۇرسىلدەگەن جۇرەگىنىڭ سوعىسىن جاستىعىنا باسىن باسا تىڭداپ، سۋۆدنىڭ قۇلان-تازا جۇرەگىنە قاراعاندا ءورت پەن دەرتكە شالدىققان مەنىڭ سورلى جۇرەگىم جويقىن دابىل قاعىلعانداي ەكەن-اۋ دەگەن وي كەلدى باسىنا. اعاش ەدەن، اعاش توسەك ارقىلى حانشا جۇرەگىنىڭ سوعىسىمەن جارىسا جانە بىردەڭە ءدۇرس-دۇرس سوعىلعانداي. دالانىڭ گۇل-بايشەشەگىندەي، تولعان ايداي تولىقسىعان وسى ءبىر موڭعول ارۋىنىڭ سۇلۋلىعى ەگەي. تۇپ-تۇنىق جۇرەگىنىڭ ءلۇپىلى قۇلاعىما ساۋەمەن جەتكەنى مە ەكەن دەپ ويلاپ جاتقاندا كەرەمەت سىمباتتى، ومىراۋى تومپايىپ، البىراعان كۇرەڭ قىزىل شىرايى، شيەدەي قىزىل ەرنى، ۇشقىن اتقان قارا كوز، شەبەر سىزعان سۋرەتتەي قيعاش قاس، قىر مۇرىندى، جان ىنتىزارىنداي اجارلى سۋۆدنىڭ تۇلابويى كوز الدىنا تولىقسىپ كەلە قالعانداي سەزىلىپ، وسى كىشكەنتاي قىزعا دەيىن ماعان جانى اشىپ بايەك بولىپ جۇرگەنىن قاراپ قوي دەپ قورلانىپ، بوگدەگە ەسىركەتىپ-مۇسىركەتكىسى كەلمەيتىن اقسۇيەك ايەل زاتى ىزاعا بۋلىعىپ، سۋۆد، ماعان جانىڭ اشىماي-اق قويسىن، مۇسىركەمە مەنى!-دەپ ايقايلاپ جىبەرگىسى كەلسە دە سابىر تۇتىپ، ءتىلىن جۇتتى. سۋۆدنىڭ بولىمسىز كۇرسىنگەنى ەستىلىپ، ماڭلىق پەردەنىڭ ەتەگىندەگى التىن مونشاقتار ءسال سىڭعىر ەتىپ، سىرماق، تەكەمەتتەردىڭ قىبىرلاعان سىبىسى شىعىپ، وشاققا قالانعان تەزەكتى تامىزباققا باياۋ ۇرلەگەن دەم ءبىلىندى.
ىلە تەزەك ءتۇتىنىنىڭ ءيىسى بۇرق ەتىپ، وردانىڭ ۇلكەن كيىز ەسىگى ءتۇرىلىپ، بوساعاعا الدەنە اقىرىن توپ ەتىپ تۇسكەن دىبىس ەستىلگەنگە ماڭلىق پەردەنىڭ كولەڭكەسىندەگى قۋىستان سىعالاپ ەدى، وردادا ءتىرى جان جوق. بولات وشاقتا تەزەكتىڭ وتى ءۇنسىز الاۋلاي جانىپ، قىزۋى حانشا جاتقان توسەككە توتەلەي جەتكەنى بەپ-بەلگىلى، جانعا جايلى.
وردانىڭ وڭ جاعىندا قايسار ۋاڭ دوندۋبدورج مارقۇمنىڭ تاعىنىڭ ارتىنداعى شاشاقتى ورىندىقتان تومەن اسەم موڭعول توسەگى، تىماق قوياتىن سورە يەسىز جەتىمسىرەپ، جاستىقتىڭ تۇسىنداعى شاعىن ۇستەلشەنىڭ ۇستىندە مۇقابالى، مۇقاباسىز بىرنەشە كىتاپ، كۇمىس ساۋىتتى قىلقالام، سياساۋىت، اعاش قالام، قول تيمەگەلى ءبىرتالاي ۋاقىت وتكەن.
ءتوردىڭ قاق باسىندا بەس ءتۇرلى تورعىن-تورقادان كەلىستىرە قيۋلاستىرعان ورىندىق استىندا تاڭعاجايىپ كوركەم جاسالعان ءمۇسىن، بەس ءتۇستى بوياۋ، التىنمەن اپتالعان ادەمىلىگى كوزدىڭ جاۋىن الاتىن موڭعول جەز تاباقشادا قارت تاقۋا بيىك اۋليەنىڭ ءوز قولىمەن قۇيىلىپ شىققان، بەينەلەنگەن قاسيەتتى بۇرقاندار، ءبار ءبارى دە اۋليەنىڭ قايسار ۋاڭعا تارتۋ ەتكەن اسىل زاتتارى! سونىمەن بىرگە اتا-بابادان ميراس بولىپ كەلگەن موڭعول، جۇڭگو، ءۇندى، تيبەت، نەپال، قىزىلباس، كارىس شەبەرلەرى جاساپ شىعارعان التىن مۇنارالى موڭعول «باتاد» ياعني ۇندىشە ستاۆيرا دەپ اتالاتىن، كەيىن لامالار موڭعول ءتىلىن ەكىنشى دارەجەلى ءتىل دەپ اتايتىن بولعان ون التى كۇنادان تيىلۋدىڭ تاڭعاجايىپ قۇيما بەينەسى. اسەم تەگەرشىك، سەگىزتاۋەپ، قوڭىراۋ جاقۇت پەن وتالاۋى قۇلپىرعان ءۇش قۇلاقتى ءۇشبۇرىش تاعان توسپالى، توبەسىندە جاقۇت قاقپاقتى التىن قاراعۇستى پەرى. التىن، كۇمىس، قولا، جاس ءپىلدىڭ ازۋىنان جاسالعان سەگىزتاۋەپ، توعىز اسىل، ارشا تۇتاتاتىن استاۋشا، تامىزىق توستاعانى، كۇل سالعىش، قۇتى، قىرىنان قاراعاندا ايبىندىلار بەينەسى كوركەم مۇسىندەلگەنى كوز تارتادى. الدىنان قاراساڭىز كىلەڭ جىلتىر ءتۇستى قولا اينا، دىبىسى الدەنەشە قايتالاناتىن ىرعاق، توعىز اسىلمەن كوزەلگەن سىرناي قاتارلى ءمىناجات قۇرالدارىنىڭ ءقايسىبىرى قايسار ۋاڭنىڭ ءوز زامانىنداعى تۋىندىلار بولعانىمەن ءوزارا تاڭدانارلىقتاي جاراسىم تاۋىپ، وردانىڭ ءسانىن تولىستىرادى. ءتىلى مەن سالتى ءارباسقا ەلدەردە بۇرىن-سوڭدى جاسالعاندار بولا تۇرا ءتۇپ توركىنى ءبىر عانا ءىرى ورتالىقتان سول بارشا ەلدەرگە تارالىپ ءھامماسىنىڭ مادەني يگىلىگىنە اينالىپ، تاماشا اڭىز، ەرتەك، ادال نيەت، اقيقات ماقساتپەن سول ەلدەردىڭ تالاي ۇرپاعىنىڭ جاسامپازدىق دارىنىن دامىتىپ، شابىتىن شالقىتقانى ءمالىم. سول كوپ بۋىندار مەن قالىڭ جۇرت ونەرپازدارىنىڭ تاماشا تۋىندى مارجاندارىن ءوزارا شەبەر ۇيلەستىرىپ تۇتاس ءبىر كەشەنگە اينالدىرا ءۇيىن بەزەندىرگەن وتاعاسى ەل-ەلدىڭ ونەر تۋىندىلارىن تانىپ قاستەرلەگەن عالامات مادەنيەتتى حالىقتىڭ قالامگەرى بولعان ەكەن-اۋ دەپ تامسانارلىقتاي.
تەك قانا وسى وردانىڭ وتاعاسىلى تۇرىپ، يەن قالعاندىعىنىڭ سالقىن بەلگىسى ارنارسەدەن اڭعارىلىپ، وتباسىندا تەزەك وتى مازداعان بولات وشاقتى، تورىندە كىتاپتارى مەن پىرلەرى بار كەبەجە-ساندىقتى، وڭى مەن سولىندا توسەك-ورىن، تاق تۇرعان، سول جاقتا ەرگەنەك-سورە، قۇمان، وڭ قاناتتا يەسىنىڭ ەر-ابزەلى تاقتايى سىندى كورىكتى ءۇي جيھازدارى بولا تۇرا ءومىر سىيلايتىن جانى جوعالعانداي حانشانىڭ كوزىنە قۇلازىعان قۇبا ءتۇز كورىنگەن ءۇي تولى دۇنيەلەر يەسىن جوقتاپ جەتىمسىرەگەندەي سەزىلىپ، جۇرەكتى شىمشىلاپ تورىعا بەرەدى.
تاڭعى مامىراجاي مەزەتىنەن بەرى وردادا ماڭلىق پەردەنىڭ ارتىندا جاتقان حانشانىڭ جىبىنە جەتە تۇرالاعانى كورپە سىرتىنان مەن مۇندالاپ، ويجادىلىق پەن دەرتكە مۇجىلگەن، جەل مەن كۇن تيمەگەلى كوپ بولعان، قالا جاتاقتارىنشا جۇدەپ-جاداپ بوزارعان جۇزىنەن اسكەرە سىرلى اياقتىڭ سىنى كەتپەگەنى بايقالادى. قاسى، جۇمۋلى كوزى، ەزۋ تارتقان جۇقا ەرنى، قىر مۇرنىنىڭ جەلبەزەگىنەن تالاي اتادان ميراسقورلىقپەن بيلىك قۇرعاندىعى اڭعارىلادى. موڭعولدىڭ ەرتەك، اڭىزدارىندا دايۋان پاتشا دەپ ايتىلاتىن جۇڭگو دايمان ەلىنىڭ مەملەكەتىن جويىپ، ەل اتاعىن جاۋگەر دەپ وزگەرتكەن حامنيگان تەكتى ءمانجى حانى ايداھارلى تاققا قونىپ ەل بيلەگەننەن بەرى ەجەلگى موڭعول حاندارىنىڭ اقسۇيەك دەيتىن قيات سۇيەكتى بورىجىگىن تايپاسىنىڭ تۇقىمى. جۇڭگو جۇرتىنىڭ كوپتەگەن ۋاليەتتەرىنەن ەڭ سۇلۋلارىن تاڭداپ قاتىن قىلعان، ەجەلدەن قيانعان جوتاسى گولمين شانيان الين اتتى ۇزىن تاۋدىڭ نۋ ورماندارىن مەكەندەپ، كۇركەدە ءومىر سۇرەتىن بابالارىنىڭ ادەتىن تاستاپ، قىتايدىڭ بالشىق، كىرپىش تامدارىندا تۇراتىن بولعاندىعى ارقىلى ەرتە عاسىرداعى ىستىققا كۇيىپ، ايازعا قاقتالاتىن كۇركەدەگى اشىق وت پەن سابيلەرىن ورمان الاڭقايىنداعى الاۋدىڭ تۇتىنىنە قايىڭتوز قۇنداعىمەن ىستاپ توتىقتىرعان كۇرەڭ كەلبەتى جۇڭگو، موڭعول ناعاشىلارىنا تارتىپ وزگەرگەن. ولگەن-تىرىلگەنىنە قاراماي اڭ ولجاسىنا تەلمىرەتىن ورمان اڭشىسىنىڭ نادان دا سۇستى ءجۇزى مەن كوزى دە وزگەرە كەلىپ، شەنى شەكتەن اسىپ، سۇيەگى كەمىكتەنىپ، ەركەتوتاي قۇلعا اينالعاندىعىمەن ءمانجى قاعانىنىڭ ۇرپاعى، جاۋىنگەر ەلدىڭ ناعاشىسى دەپ ايسان گيورو تايپاسىنا قىزدارىن كۇڭدىككە بەرەتىن ءمانجىنىڭ تۇقيانى يەحەلەردىڭ جيەنى ەكەن دەپ حانشانى ايسان گيورو تايپالىق كۇرەڭ بەلبەۋلى، يەحەرانا جۇرتىنىڭ ناعاشىلارىن كورگەن ادام جازباي تانيتىن ەدى. مۇنى ايتپاي-اق ءالقيسسا:
ورداداعى وشاقتا تەزەك وتى لاۋلاي جانىپ، جانعا جايلى جىلىلىق جان-جاقتى باۋراپ، كۇلدىرەۋىشپەن سىرتتان موڭعولدىڭ تۇلەپ جاتقان تۋ ساقاراسىنداعى الۋان وسىمدىكتەر ءيىسى كەۋ-كەۋلەي اڭقىپ كەلىپ، سوناۋ جىراقتا جىلقىنىڭ كىسىنەپ شۇرقىراعانى، تورعايلار شىرىلى حانشاعا تالىپ جەتىپ، ۇزاق جىلدار بويى موڭعولدا تۇرىپ قۇلاققا ءسىڭىستى بولعان دىبىستاردى تىڭداي ۇيقىلى-وياۋ كوز جۇمۋلى قالپىندا جاتقاندا كوكىرەگىندە نەشە الۋان ويلار باس كوتەردى. قايسىسى ءتۇسى، قايسىسى ءوڭ بەلگىسىز. ەرتەدەگى جۇڭگو ويشىلى جۋانز كوبەلەككە اينالىپ كوزىنەكورىنە بەردى. شىنىمەن كوبەلەكپە، الدە وزىمكوبەلەك بولىپ كەتكەنىم بە، سوندا قالاي بولعانى دەپ كۇلىمسىرەدى. جۋانزنى ەسكە الۋى بالا كەزىندە بەيجىندەگى حان سارايىندا ۇلى شەشەسى امبالينگۋدىڭ نەمەرە اعاسىنان كۇن سايىن ءدارىس العاندا تورتكۇل جازۋ ۇيرەنگەنى ويعا ورالعانى دا.
ۇلكەن مەرۋەرت كوزىلدىرىك تاعىپ، وقىمىستى ادەبىندەگى باس كيىمىن كيگەن قارتۇستاز ساباق بەرىپوتىرعاندا جىبەك قۇرتى جابىسىپ قالعانداي قويۋ قاستى، ءجۇزى قاتقىل، ادۋىندى اجەسى ارەدىك كىرىپ كەلىپ نەمەرە قىزىن قاداعالاپ وتىراتىن-دى. ءدال قازىردە پەردەنىڭ سىرتىنان تەلمىرىپ تۇرعانداي ەلەستەدى. تاڭ-تاماشا بولىپ كوزىن اشىپ ەدى، توسكەكتىڭ باس جاعىنداعى ورىندىق، جانىنداعى ماڭلىق پەردە، ودان ارىدە قىزىل ۋىق، اق كيىز ۇزىك كورىنىپ، الدەقاشان سۇيەگى قۋراپ قالعان امبالينگۋ اجەسىنىڭ ايبىندى بەينەسى قاس قاعىمدا عايىپ بولدى.
حانشانىڭ كوڭىلى الاي-دۇلەي، ەسى باردى-جوقتى، نەشە ءتۇرلى ەستەلىكتەر ەسكە ورالىپ، جاس داۋرەن، البىرت شاق، اعا-باۋىر، نەمەرە اعا ۇستازدان العان دارىستەر، ساباقتا باسقا دا كوپتەگەن انانىڭ حانشالارىنان الدىنا جان سالماعان زەرەكتىگىنە ماسايراپ جۇرگەن كەز كەشەگىدەي عانا سەزىلەدى. مارتەبەلى پاتشا ۋازىرلەرىنىڭ سىرتقى موڭعولدىڭ مەملەكەتىنجايلاستىرۋ ساياساتىنا قولدانۋعا كەلىسىپ جارلىق شىعارعانى تۋرالى حاباردى ەستىسىمەن اتا-انانىڭ قارىزىن اقتاپ اتا-باباجولىمەن ءادىل قىزمەت اتقارارمىن دەيتىن قايران ارمانى-اي اتتەڭ. ءوزىن وزگە حانىشالاردان باقىتتى ساناعانى قانداي اقىماقتىق ەدى.
سارايداعى ءمانجى ايەلدەر قىتايلارعا قاراعاندا ورمان-توعاي، تايگانىڭ حامنيگ ءمانجى اڭشىلار تايپاسىنىڭ ەركىندىك سالتىنا ءبىر تابان جاقىن، جۇڭگو ۇرعاشىلارىنشا اياقتارىن قارشادايىنان بۋىپ سەمدىرمەيدى، ءجۇرىپ-تۇرۋىنا دەيىن ەركىن بولا تۇرا مين وكىمەتىنىڭ حان سارايىنداعى تارتىپكە جۇڭگو وتباسىنداعىداي قاتالدىق ىقپال ەتىپ، سارايدا فەي حانىمعا، حاننىڭ سانسىز توقالدارى مەن كۇڭدەرىنە، ازبان قۇلدارىنا باقتىرادى. قيا باسىپ تىرپ ەتپەي مۇڭايۋمەن، كورەر قىزىق جوق، ىشىپ-جەۋ، وتباسىنىڭ وسەك-اياڭىمەن عانا تۇيىقتالىپ تۇنشىققان قاپا تۇرمىس. ءبىلىمنىڭ ءوزى جابىق تا سىڭارجاق. كوپتەگەن انانىڭ حانىشالارى ورتاسىنان نەندەيبىر ءىستى ۋازىرلەر پىكىرى، وكىمەت ساياساتى بويىنشا، ءقايسىبىر شەت ايماقتاردىڭ مەملەكەت قايراتكەرىن شىرعالاپ تارتۋ نەمەسە باعىندىرماق ءۇشىن نەكەلەستىرىپ الاقانعا سالۋ ءادىسى تۋىنداعانى جايلى استىرتىن حابار، وڭاشا بايلام تاباندا شاشىلىپ، ءبىرازدان ساراي ءىشىن كۇبىر-سىبىر بولادى.
اقىل مەن اجار توزىپ، وكىمەت ىسىنەن شەتكەرى قالىپ، ساراي تۇبىندە قاساڭداپ، ەركەك تە تابىلماي باسى قاڭعىرىپ، زەرىككەندە تايگالىقتاردى الداپ-سۋلاپ بولاشاعىن ايتىپ بەرگىش بالشى، قۇمالاقشى ايەلدەرگە ءتۇس جورىتىپ، تاعدىر-تالايىن ايتقىزۋمەن كوڭىلكوتەرىپ، انە-مىنە ەم-دوم تۇتىنۋمەن ۋاقىتىن وتكىزىپ، بالگەر قاتىنداردان سارى قالانىڭ اق قورعانى سىرتىندا، ءتورت مۇحيت ارالىعىندا نە بولىپ جاتقانى جايىنداعى قاۋەسەتتەردى ايتقىزىپ، الەم احۋالىن سول ارقىلى عانا ءبىلىپ الدىم دەپ الدانۋمەن قارتايعان حانىشالار مەن توقالداردىڭ ءبارى دە كۇندىزگى جۇلدىزداي سيرەك ۇشىراساتىن، حانىشانى شەت ايماقتاعى بەككە ۇزاتاتىن حاباردى ەستىگەندە قاتتى تولقىعان.
جاس حانىشا سول كارى حانىشالار مەن كەمپىر بولعان توقالداردىڭ ورتاسىندا تۇراتىندىقتان ولارمەن بىردەي ساراي تۇتقىنى بولىپ قالا بەرمەسەم ەكەن، اتتاپ شىعىپ، ادام بولىپ جاراتىلعانداعى سىباعامدى تولىق يگىلىكتەنسەم ەكەن دەپ سارايدىڭ ىشكى احۋالىنا قانىققان سايىن، اقىلى تولعان سايىن ارمانداي بەرەتىن. موڭعول ءۋازىر قايسار ۋاڭ دوندۋبدورجعا حانىشانى حانىمدىققا بەرىپ، ءۋازىردى جاۋىنگەر ەلدىڭ ءتورتىنشى دارەجەلى ۇلىعى «گۇرەن-ي ەفۇ» ەتىپ ورلەتۋ تۋرالى سىبىس سارايعا ناجاعاي جارقىلىنداي شاپشاڭ تاراپ ۇلگەرگەن. توقالدار، حانىشانىڭ كارى اپاسى امبالينگۋدى قۇتتىقتاسىپ، ول موڭعول ءۋازىرىمىز قانداي ادام ەكەن؟ قىلشىلداعان جاس ەركەك پە؟ ولاي بولعاندا حانىشانىڭ باعى بار ەكەن. لاقسا كارى، ۇسقىنسىز ادام با؟ ولاي بولعاندا حانىشاعا وبال عوي، جارلىق قاتتى جان ءتاتتى، قالايدا ورىنداۋىنا مويىنسال. ەركەكتى كارىسىنۋ ساراي تارتىبىنە جاتپايدى ەمەس پە دەسىپ سىبىر دا كۇبىر. حانىشادان، سول ءبىر سالىمى باردى كورىپ پە ەدىڭ؟ تىمبولماسا بارانىن بايقاپ، ءتورتىنشى ەفۇدىڭ جاعدايىن بىلەر كۇن تايادى ما دەسىپ سارايدىڭ كۇندەلىكتى مەزى تۇرمىسى مەنجالىقتىرىپ قاجىتقان ومىرىنەن وزگە ءبىر جاڭالىقتىڭ تاپ بولا قالعانىنا فەي حانىم، باسقا حانىشالاردىڭ تاڭ بولۋى حانىشانىڭ دا كوڭىل كۇيىن تولقىتىپ، ول موڭعول ءۋازىر دەگەنى قانداي ادام ەكەن؟ دەۋمەن كۇندىز-تۇنى زارىعىپ، اتتەڭ كورسەم دەپ ىنتىقتى.
سول ىنتىزار كۇنگە دە جەتكەن. موڭعول ءۋازىردىڭ حانشايىم قالىڭدىعى ايبىندى اجارمەن استامسۋ، جاعاتسۋدى بىلمەيتىن. بۇركىتشە تەلمىرە قاراپ ادەتتەنگەن، وڭمەنىڭنەن وتكىزە قاراپ، ىشتەگىڭدى قاس قاعىمدا بىلەتىندەي كوزى وتكىر، جانارى مەيلىنشە وتتى، ماڭلىق پەردەنىڭ ارعى جاعىنان كوز تاستاعانىنا كوڭىلى سەمىرىپ، ءارى ۇيالا قورعانشاقتاپ، ءوزىن جاۋگەر مەملەكەتىنىڭ جارلىعىنا جاناستىرماق مىندەتىن ارقالاعانىنا بولا ماقتانعاندىق پەن جۇرەكسىزدەنگەندىك استاسىپ، جۋاندار مەن امبالينگۋ اجەسىنە بۇرىلىپ قاراپ ەدى جۇزدەرىنەن تاڭعاجايىپ ءبىر بەلگى ءبىلىنىپ، حانىشانىڭ قۋانىشىنا كەيىگەنى، ونى اياعانى بەيماعلۇم جۇمباق ءبىر كورىنىس قىلپ ەتتى. ۇزاق جاساپ، كوپتى كورگەن كونە كوزىندە ادەتتەگىدەي اندىگەرلەيتىن نەمەرە قىزىنا سول كۇنى مەيىرىن توگە جانى اشىعاندىعىنان مۇڭايا قاراعان ەكەن-اۋ مۇندار.
سول كەشتە جاتار الدىندا حانىشانىڭ وڭ جاق بەتىن ءسۇيىپ تۇرىپ:
– بيلىك دەگەنىڭ بەتى بەس باتتام بەتباق بولادى عوي قىزىم، ءبىلىپ ال-دەگەن ءسوزىن ەسكە السا كوپتى كورگەن، كونتەرى بولعان اقىلدىڭ كەنى كارى انا قاساڭ وي، قاقسال تاجىريبە، قايىرىمدى كوڭىلىمەن حانىشانىڭ بولاشاق تاعدىرىن ءدوپ باسىپ بولجاي بىلگەن ەكەن عوي.
ءتورت كىتاپ، بەس جازۋدى ۇقتىرىپ، ونىڭ ىشىندەگى ەرەجەلەردى زور ماقتانىش تۇتىپ، ادامدىقتىڭ باستى قاعيداسى وسىلار ەكەن دەپ بىلەتىن، ادامدىق قاسيەت ەجەلدەن اسىل دەپ ادامدى اسا مارتەبەلەيتىن ءارى ءبىلىم العان سوڭ قىزمەت اتقارماي دا يەحەنارا تايپاسىنىڭ داۋلەتى، پاتشا ريزىعى ءبىر عۇمىرعا جەتەدى، اتاق، ءمانساپ ىزدەپ دۇنيە بوقشىلىعىنا بىلعانباي دەگدار قاۋىمنىڭ ءىلىمىن ۇيرەنىپ، ادامدىق بورىشىڭدى وقۋمەن اقتا دەيتىن قارت ۇستازىنىڭ ورنىنا ءبىر كۇنى حانىشاعا حاننىڭ باس ءۋازىرى ايسون گيورو تايپاسىنىڭ دەگدارى قارت ۋاڭ ارنايى كەلىپ كەزىگىپ، الىستان وراعىتا سويلەپ، جاس حانشايىمدى سوزىمەن باۋرادى. ۇلكەن حۇرەەدەگى ءمانجى ۋازىرلىگىندەگى ورىنباسار ءۋاليدىڭ حانىمىمەن ءاردايىم جولىعا بەرۋ ىڭعايسىز.
مىندەتتى ءۋازىر مەن حانشانىڭ اراسىندا مەملەكەتتىك تەمىر جەلى بولىپ تۇرعان سەنىمدى ءبىر بەكتى حانشانىڭ دارىگەرى ءدايفۇۇدىڭ باس دارىگەرى دەپ جولداپ، تىعىز ماسەلە تۋىنداسا حانشانى ەمدەيتىن قۇندى دارىلەردى استاندان كەلتىرۋ اتىمەن حاننىڭ استاناداعى بەكتەرى ارقىلى اتقارادى. ەجەن حاننىڭ ساياساتىن شەت ولكەلەرگە تاراتۋشى ۋازىرلىك تە حاننىڭ اشىق، استىرتىن تۇردەگى ءۋازىرى ءارى باس دارىگەر دە ءدايفۇۇدىڭ ءسوزىن ەش بۇرماۋعا ءتيىس. ونىڭ ءسوزى جارلىقپەن تەڭ. سول قۇپيا ءۋازىردىڭ نۇسقاۋى بۇزىلمايدى، قالاي دا ورىندالادى. ءدايفۇۇ دارىلىك زاتتاردى تاني بىلەدى، حاننىڭ ءوزى دە مەملەكەتتىك قۇپياعا اينالعان ول ءۋازىردىڭ ءسوزىن بۇرمايدى. ونىمەن تىنباي يە تايپالىق ادام تۇرعىسىندا حانىشا سەنىڭ ناعاشىڭ بولىپ كەلەدى دەپ قارت ءۋالي تانىستىرعان سول يە ءدايفۇۇ ويىنا ورالسا زارەسى ۇشار ەدى.
حانشايىمنىڭ كوڭىلى بارعان سايىن ءتاسبىعىنا جيىلىپ، جۇدىرىعىنا جۇمىلا ءتۇستى. قارماقتى قاپقان شاباقتىڭ قارماقتان قۇتىلا المايتىنى سەكىلدى قانشاارەكەتتەنسە دە جالقى ايەل ادام وكىمەتتىڭ اسىقپاي ەسەپتەپ ازىرلەگەن استىرتىن ايلاسىنان قۇتىلا المادى. يە ءدايفۇۇ حانىشانىڭ ءسوزى تۇگىل اۋىز اشپاۋىن، قالاي ءتىل قاتارىن بىلمەي اڭتارىلۋىنىڭ سىرىن ءبىلىپ وزىنە جول تاۋىپ الاتىن دا مىنەزى جايماشۋاقتانا باستاعاندا حانىشايىمنىڭ قارت ۇستازىن ءاجۋالاپ: سەنىڭ ۇستاز تۋىسىڭ ەكەۋىمىز دە يەحەنارا تايپاسىنانبىز. سەنىڭ نەمەرە اعاڭ عانا ەمەس-اۋ انىعىنا باققاندا جازبا تۇرعىسىنان قاراپ، ۇستاز كۇنزنى ۇقتىرىپ، ەسكىگە ەلىكتەۋ كەرەك دەپ باسقاعا جول نۇسقاعىسى كەلەدى. بىزدەر ەسكىنى ەستەن شىعارماسپىز، ەلىكتەيتىن جەردە ەلىكتەمەگەندە شە. تەك ەلىكتەۋدىڭ دە ءوز ورنى بار. ۇستازىڭمەن رۋلاس بولعانىممەن ەلىكتەۋگە بايلانىستى ونىڭ ويىمەن كەلىسە المايمىن. مەملەكەت تۇرعىسىنان قارايمىن.
ءبىزدىڭ جاۋگەر مەملەكەتتى قۇرعان ءتايزۇ، حااس، موڭعولدىڭ يۋان مەملەكەتىنىڭ تاريحىن ارنايىلاپ ءمانجى تىلىنە ءتارجىمالاپ، مين مەملەكەتىن جويعاندا يۋان مەملەكەتى بۇرىنعى التىن، ءسۇن مەملەكەتىن قالاي جويعان ۇلگىسىن كورگەن ەدىك.
موڭعولدار ايتادى، مەملەكەتتىڭ بەتى-جۇزى تەمىر دەپ. راس ءسوز، سەنىڭ نەمەرە اعاڭ سانگو وقىساڭ ساناسىز بولاسىڭ دەگەنىنە كۇلكىم كەلەدى. مەملەكەت ادامىنىڭ بەتى تەمىر، ساناسىز، جالپى تۋىستىق، جۇبايلىق سالت ءوزارا قوسىلمايتىن سيىردىڭ مۇيىزىنشە ەكى جاققا تارتاتىن سالت. سەن پاتشالىق حانشايىمى بولعاندىعىڭ ءۇشىن مەملەكەتتىك سالتتىڭ كەي جورالعىسىن بىلگەنىڭ ءلازىم.
مەملەكەت قىزمەتىنەن تىسقارى قارت ۇستازىڭ ەسكىنىڭ سويىلىن سوعىپ شاراپ جىلتىپ سالتاناتتى باقشادا ايدىڭ جارىعىمەن جىر قيسسا وقىپ، ەجەلگى حان ءداۋىرىنىڭ لي باي سىقىلدىلارىنا ەلىكتەگەنىمەن ەسكىلىكپەن ماسايراۋى ادامشىلىقتان بەزگەن بۇزىقتار دەپقارعايتىن بىزدەردىڭ ارقامىز ەكەنىن ول وقۋ سوققانىڭ قايدان ءبىلسىن.
مەملەكەتتىڭ ءيىسىن بىلمەيتىن ول اقىماعىڭنىڭ بىزدەردى سولاي باعالايتىنى بىرەسەپتە دۇرىس تا. مەملەكەتتىڭ ادامى مەملەكەتتەن سەزىگى جوق بەيادام بولسا مەملەكەت ادامى بولا المايدى دەگەندى ول وقۋ سوققانىڭ كاپەرىنە دە المايدى. ول مەملەكەت ادامى بولۋدان قورىقسا، مەملەكەت ادامى بىزدەر سەنىڭ نەمەرە ۇستازىڭداي وقۋ سوققان نەمەسە قاراشا حالىقتاي بيشارا بولۋدان قورقامىز. مەملەكەت ادامدارى بىزدەر جوعالساق ءمانجى جاۋگەر ەلى دە جويىلادى. ول وقۋ سوققانىڭ وسىنى دا ويلامايدى.
ەسكىلىككە ەلىكتەۋدە بىزدەر سانگو دەلىنەتىن ءۇش ەلدىڭ جازۋىن ماقتانىش تۇتىپ، سووسوونى اسا حان كوتەرەمىز. حانشايىم ۇستاز اعايىنىڭ وسيەتىمەن ول جازۋدى ۇيرەنبەۋىنە بولادى. الايدا جارلىق بويىنشا ونى ءمانجى قارپىنە اۋدارعانىنا كوڭىل اۋدارار بولساق، ءمانجى جازۋىنىڭ ادىسكەرلەرى ورتاسىندا سەنىڭ نەمەرە اعاڭنىڭ بولعانى دا انىق. ۇستازىڭمەن بۇل تۇرعىدا قوسىلمايتىندارى دا بار. ءۇش جازۋدا سووسوونىڭ ءبىر حيكمەتىندە اتاپ وتكەندەي ونىڭ عاسكەرى جەڭىلىپ، كۇمىس جالاقىنى بەرمەي ۇزاق ساندالتقانىنا عاسكەرلەر نارازى بولعان. سووسوو قازىنا بەگىنە ءامىر بەرىپ استىق تاراتىپ عاسكەردى تىنىشتاندىر دەيدى. سوعىستا زالال شەگىپ، استىق جالاقىعا جەتپەي قالعان ەكەن. سوندا سووسوو استىق ولشەيتىن تارازىنى كىشىرەيتىپ ولشەپ بەر دەيدى. شاعىن تارازىمەن ولشەپ بەرگەنىنە وكپەلەگەن ساربازدار اشىنىپ بۇلىنشىلىك شىعارعان. سووسوودان استىق تالاپ ەتكەندە ول: مەن سەندەرگە استىقتى جالاقىسىنا شاقتاپ بەر دەگەم. ەندى بىلسەم قازىنا بەگى ارامزالىق جاساپ، ارالىعىنان تارتىپ قالىپ سەندەردى الداپ ءوزى پايدا تاۋىپ سەندەرگە زارداپ شەكتىرگەن ەكەن. ونىڭ شاشقانىن مەن سەندەرگە قالاي تاۋىپ بەرەيىن.
سوعىستاعى زالالدىڭ ورنىن تولتىرارلىق امال مەندە قالماعانى وزدەرىڭە بەلگىلى. تابان ەت، ماڭداي تەرلەرىڭدى كەلەسىدە ەش ۇمىتپايمىن. ەندى سول ارامزا بەكتىڭ باسىن عانا سەندەرگە بەرىپ جاندارىڭدى جادىراتسام قالاي بولادى؟ دەيدى. بۇل زارداپ قازىنا بەگىنەن بولعان ەكەن دەپ يلانعان عاسكەرلەر جارايدى، سونىڭ باسىن الىپ بەرسەڭ اشۋىمىز تارقايدى دەپ بۇيرىقتى ورىنداعان بەكتىڭ باسىن الۋمەن بۇلىكتى توقىراتقان ەكەن. وسى ۋاقيعا سووسوونىڭ مەملەگەتتىك كەمەڭگەر ساياساتىنىڭ قۋاتى بولماعانى ما.
سەنىڭ اقپەيىل ۇستازىڭ مەملەكەتتىڭ ءسانى بولۋىنا بولادى. ءبىزدىڭ يەحەنارا تايپاسىنان مۇنداي وقىمىستى تۋعانىن بالكي ءبىز دە ماقتان تۇتارمىز. ءبىراق مەملەكەت ساندىاشەكەيىمەن عانا توقتاپ تۇرا المايدى. تىرەكتەرىمەن عانا بەكەم تۇرادى. مەملەكەت ءۇشىن تەمىر بەتتەنىپ، راحىمشىلىق، كەشىرىم، اياۋشىلىق، ادامشىلىقتى ارتىق ۇستاناتىن مەملەكەت ادامى بىزدەردىڭ قۇلشىنىسىمىزبەن الديار حانىمىز ءتاڭىر جارىلقاپ تاعىندا ۇزاق ۋاقىت مامىرلاپ وتىرا بەرمەك.
تىرەكتەرىنىڭ قۋاتىمەن ءمانجى پاتشالىعى عۇمىر ءسۇرىپ، ول تىرەكتەرى مەملەكەت جولىندا ءاردايىم جانتالاسادى، اق پەن قارانى الالامايدى. مەملەكەت قارانى اققا ساناسا پايدالى. قاپ-قارانى ءاپپاق اق دەپ كورۋ ەجەنحانعا پايدالى. ولاي ەمەس دەسەك مەملەكەت ادامى بىزدەردى مەملەكەتتىڭ دۇشپانى دەپ بىلەدى. اقتى قاراعا ساناۋ ەجەنحانعا پايدالى بولسا، ءاپپاق اقتى قاپ-قارا دەپ جەر جۇزىنە ۋاعىزداساق، ولاي ەمەس دەلىنەتىننىڭ ءبارىن تۇگەل مانسۇق ەتۋ ءجۇز مىڭ جاسايتىن ەجەنحان مەملەكەتىنە پايدالى سىباعا. مەملەكەت مەملەكەتتىك پايدا تۇرعىسىنان شەتكەرگى ءبىر ولكەنىڭ ءبىر ءبيى تۇگىل ول ولكەنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرۋ ءمانجى پاتشالىعىنا پايدالى بولسا جويىپ جىبەرۋدەن تايىنبايتىنىنا قالدىن بوشقىتتىڭ جوڭعارياسىن جويىپ جىبەرگەن ەنحامگالان قاعانىنىڭ ساياساتى ايقىن ايعاق.
حانشايىم، سەن ەجەنحانىمىزدىڭ قانىسىڭ. الدياردىڭ مەملەكەتتىك قۇپيا قىزمەت ادامى بولعانىمىز ءۇشىن بيلەۋشى مەن بەگى، اكەسى مەن بالاسى، ەرى مەن زايىبى وسى ءۇش تۇيىنگە مەملەكەتتىك تۇرعىسىنان وي جىبەرىپ قىزمەتشىلىك مىندەتتى پاتشالىق الدىندا اتقارىپ مارتەبەلى تايپا ايسان گيورولىق بولعاندىعىمىز ءۇشىن حانىمىزدىڭ الدىندا اكە، بالا پارىزىن اقتاپ، ەرلى-زايىپتىق پارىزدى سوعان باعىتتاپ اتقارۋعا ءتيىسسىڭ. بۇل تۇرعىدا ساعان رۋى ءبىر قاراپايىم ازامات، ۇستاز اعايىڭمەن تەڭ قاراۋ مۇمكىن ەمەس.
ەجەن حانىمىز ساعان قىزمەتكەرى راۋىشتە، بالاسى رەتىندە قاراعاندىعى، جاۋگەر مەملەكەتتىڭ ساياساتى تاراپىنان بىزدەر سەنى شەت ولكەنىڭ ادامىنا قوسۋىمىزدىڭ ءمانى قاتارداعى ازاماتتاردىڭ جۇبايلىعىمەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى.
وسى سەبەپكە وي جۇگىرتىپ، حانشايىم سەن مەملەكەتىمىزگە ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرسەڭ جاۋگەر مەملەكەتتىڭ زاڭىنا سايكەس سەنى مەملەكەتتىڭ ناعىز حانىشاسى دارەجەسىنە كوتەرىپ، كەيىن ول دۇنيەدە دە ارۋاعىڭدى مەملەكەتتىڭ تۇمارىنا اينالدىرىپ، ماڭگى ءتاۋاپ ەتەتىن بولادى.
مەملەكەت جولىندا جان اياماۋدان جاڭىلىپ، ەرلى-زايىپتىق سالتتى ارتىق ساناساڭ ادامگەرشىلىككە سايعانىمەن مەملەكەت سالتىنا قايشى كەلەتىنىن ءبىلىپ ال. مەملەكەت پەن جەكە ادامنىڭ قالاۋى جاراسپاق ەمەس دەيتىن ۇستاز اعايىڭنىڭ ناداندىعىن ساعان قايتالاپ ەسكەرتەيىن. زەردەڭە توقىپ ال. سەنىڭ ول ۇستاز اعاڭدى قاراشاعا، جەز بەن مىسقا تەڭەۋگە لايىق. جاۋگەر ەلدە مىس قانشاما مول ەكەندىگى وزىڭە ءمالىم. مەملەكەت حانىشاسى مەملەكەتتىڭ ەڭ اسىل قازىناسى بولعاندىقتان ەلىمىزگە سەنىڭ كۇيەۋ جىگىتىڭ موڭعول قايسار ۋاڭدى قوسقاندا مانجىگە كۇيەۋ نەبارى ءتورت-اق ەفۇ بار ەكەنىن ءبىلىپ ال.
ءجۇز رۋلى جۇرتتىڭ الدىندا بيلەۋشى مەملەكەتتىڭ حانىشايىمى دەيتىن مارتەبەلى ات-ابىروي شاڭ تيمەستەن ءارقاشان مۇنتازداي تازا بولۋعا ءتيىس. انە سوندىقتان مەملەكەت الدىندا اعات باسىپ ايىپتى بولساڭ دا ونىڭدى مەملەكەت تىرەگى ءبىز عانا بىلمەسەك حانىشا بولىپ جاراتىلۋىڭنىڭ حاقىسى رەتىندە قىرۋار بۇقارانىڭ ماڭگى كوز الدىندا قالۋعا ءتيىسسىڭ. حانىشا، زاۋدەعالام سەن ادامگەرشىلىكتى ارتىق ساناپ، مەملەكەت مۇددەسىنە وپاسىزدىق جاساساڭ اعات باسقان دەنەڭدى مەملەكەت تىرەكتەرى وقشاۋ جازالاپ «نيمە مە اكۇ وحو» دەرتىمەن كوزىڭ جوعالعان سوڭ ارۋاعىڭا حانىشالىق مارتەبەنى كورسەتىپ تۇرىپ، ونى ادامگەرشىلىككە، ەرلى-زايىپتىققا قۇلشىلىق ەتكىزىپ، قارت ۇستازىڭ ايتقانداي ادىلدىكتى كوزىڭە كورسەتىپ زامانا اۋانىنا سالادى. باتىس حان مەملەكەتىنىڭ حان سين ءۇش ەلىنىڭ سووسووسى ءتارىزدى ەرتەدەگى قىسىلتاياڭدا شاراسىزدىقتان جازىقسىز جاندى ولتىرگەندىگىن كەيىن ارۋاعى الدىندا ءادىل كورسەتەتىنىن ۇستاز اعايىڭ بەكەرگە شىعارماس.
مەملەكەت قىزمەتكەرى بىزدەر سەنىڭ ۇستازىڭشا ءتورت كىتاپ، بەس جازۋدى ءار قارپىمەن ەجىكتەپ جاتتاماساق تا ەسكىگە ەلىكتەۋدە ۇستازىڭنان قالىسپايمىز. مەملەكەتتىك تارتىپكە قاراپايىم بۇقارا مەن حانىشا تۇگىل حان دا قايشى كەلسە ءبارىبىر، زاۋدەعالام حان مەملەكەت تارتىبىنە ولقى سوقسا مارتەبە ءمانسابى قارتتار شىركەۋىندە قابىلدانىپ، ايداھارلى تاققا ونىمەن تۇقىمداس ۋاڭ كوتەرىلەتىن ەسكىنىڭ ۇلگىسى ءۇش حۋان، بەس ديننەن بەرگى ەلدەر تاريحىندا از ەمەس ۇشىراسقان. موڭعولدىڭ ۋاڭ مەملەكەتى تاريحىن مانجىگە ءتارجىمالاعان كىتاپتان قاراساڭ ايدان ايقىن. مەملەكەت قىزمەتكەرى بىزدەرۇشىن مەملەكەتتىڭ ورنىقتىلىعى ماڭىزدى. مەملەكەتتىڭ بەرىكتىگى جولىندا مىڭداردى قۇربانعا شالساق تا الامداماۋعا ءتيىسپىز. مىڭ جاسايتىن حانىمىزدىڭ ءوزى مەملەكەت سالتىمەن جاراسپاسا ەسكىلەردىڭ ۇلگىسىمەن اتقارۋعا مىندەتتىمىز. سەنى بىزدەر مەملەكەت حانىشاسى، مەملەكەت ادامى دەپ ءبىلىپ وسى قۇپييانى قۇدايشىلىقپەن اشىپ وتىرمىن. ويعا توقى، ورىنداي ءبىل. اشاتىن بولساڭ وكىنۋمەن تىنبايسىڭ، پەرىشتەلەر دە سەنى قورعاي المايدى. پاتشالىقتىڭ قيساپسىز كوزى مەن قۇلاعى بار.
ءمانجى ەلىنە بودان بولعان حانزۋ، كارىس، موڭعول، تيبەت، حوتىن ءتارىزدى ۇلتتاردىڭ ءھامماسى بيلەۋشى ۇلتتىڭ تۇقىمى ءمانجى ادامىن جوعارى، ءوزىن تومەن ساناۋعا ءتيىس. شەن-شەكپەنى ۇقساس بولسا دا ءمانجى ادامى بيلەۋشى ۇلت بولعانى ءۇشىن مارتەبەسى جوعارى، جاۋگەر مەملەكەتتىڭ بارلىق زاڭناماسىندا دا قىتايدى ءولىم جازاسىنا قولما-قول باسىن كەسۋ كورسەتىلگەن.
جاۋگەر ەلدىڭ مىڭ جاسايتىن پاتشا اعزامى ءتاڭىر امىرىمەن ۋاقىت ۇتىپ ايداھار تاعىندا وتىرعان ۋاقىتتا پاتشانىڭ، جاۋگەر ەلدىڭ، بيلەۋشى ءمانجى ادامىنىڭ قۇحى باسقا قىرىق قۇراۋ قۇلداردىڭ كوزىنە بيىك كورىنىپ تۇرماق كەرەك. ەجەنحانىمىزدىڭ مەملەكەت ساياساتىندا بۇرىس-قاعىس نارسە جوق. بولا قالعان كۇندە مەملەكەت ساياساتىن جۇرگىزەتىن بەكتەردە عانا بولادى. سول جازىقتى بولعان بەكتىڭ كىم بولۋعا تيىستىگىن مەملەكەتتىڭ تىرەگى بولۋشى مىنا بىزدەر جوعارىدان بەلگىلەپ، ءمان-جايىن ۇقتىرىپ، بۇقاراعا ناسيحاتتايمىز، مەملەكەت ساياساتى قاشان دا دۇرىس.
ونى بۇرمالاپ ازاماتتاردى ناقاق ايىپتاعان جازىقتىنى مىناۋ دەپ، وكىمەتتى تۇزەپ، اعاتتىقتى جەر جاستاندىرامىز. بۇل تۇرعىدا ءبىز قارت ۇستازىڭ اسپەتتەيتىن ەرتەدەگى ەسكى جولدى ۇستانىپ سووسوونىڭ مەملەكەتتىك ساياساتى تەرىس ەمەس، ونىڭ قازىنا بەگى كىشى تارازىمەن استىق تاراتقانى تەرىس دەگەندى بۇقاراعا تانىستىرۋدى ۇستانامىز.
حانشايىم، سەن حان تۇقىمى، مەملەكەت حانىشاسىسىڭ، جاۋگەر ەلدىڭ مەملەكەتتىك ىشكى ساياساتىنىڭ كۇردەلى نارسەلەرىنىڭ قۇپياسىن ءوز مىندەتىڭدى جۇزەگە اسىرۋدا باسشىلىققا الاسىڭ دەپ مۇقيات تاپسىردى. سىرتقى ساياسات ساعان عانا قاتىستى بولادى. ايتىلعان، جۇكتەلگەنندەردىڭ بارشاسىن ىشكە ءتۇي دە ۇستان. وسىلاردى ەجەن حانىمىزدىڭ سەنىمدى ءۋازىرى مەنىڭ ءسوزىم دەگەندى ۇمىت. تاڭىرلىك قۇپيانى اشساڭ نەندەي كۇيگە تاپ بولماعىڭ جوعارىدا ايتىلدى-دەپ ءزار كۇلكىمەن سويلەگەن سول سوزدەرى كوڭىلگە ۇرەي تۋعىزىپ، تاڭدانا قورىققان حانىشانىڭ كەۋدەسى قاپالاندى. اقتىق دەمى سارقىلعانشا ەشقاشان ۇمىتىلماستاي تاپسىرىلدى. بالا كەزىندە ءبىر ايتقىزىپ جاتقا العان ءۇش ارىپتەي ايتىلعان سايىن ويعا توقىلىپ، ەجەنحاننىڭ مەملەكەتتىك ساياساتى دەگەن ءسوز ەستىلگەن سايىن يە ءدايفۇۇدىڭ سول ەتتەن ءوتىپ سۇيەككە جەتەر قاتتى سوزدەرى ويعا ورالىپ، جەكسۇرىن كەيىپ-كەسپىرى بىرجيا-تىرجيا ەلەستەيدى. سۇقتى كوزى ءابجىلاننىڭ كوزىنەن اۋمايدى. كەشىرىم، مەيرىم، اياۋ دەيتىن اتىمەن جوق وڭمەنىڭنەن وتكەن سۋىق كوز جانىڭدى تۇيرەپ، جۇرەگىڭدى اينىتاتىنى ەسكە ءتۇسىپ، ادام جانىن قۇنسىز دەپ بىلەتىن، ادامدى ادام، دوستى دوس دەي المايتىن، ادىلەت دەگەندى اقيقاتقا سانامايتىن، قاشان كورسەڭ سەزىكتەنىپ، ەرىن زايىبىنا، اتاسىن بالاسىنا، ۇستازىن شاكىرتىنە، اعاسىن باۋىرىنا، ءۋاليىن بەگىنە، بەگىن حاتشىسىنا ايداپ سالىپ اڭدىتىپ، شىعىستاعى قىتايدى باتىستاعىسىمەن جاڭجالداستىرىپ، موڭعولدىڭ ءىشىن ىشكى، سىرتقى، ولەت، تورعاۋىت دەپ ءوزارا جاۋلاستىرىپ، سىرتاي جىك سالىپ، بەتپە-بەت كەلگەندە ءبارى بىردەي جۇڭگو، موڭعول، كارىس بەس تاراپ پاتشالىعىنىڭ بۇقاراسى دەي تۇرا دارەجەسى ۇقساس ءمانجى اسكەري بەگىن جۇڭگو، تيبەت، موڭعول، كارىستەن جوعارى سانايدى. يە ءدايفۇۇدىڭ تاڭدايتىن كادر ساياساتى، اقسۇيەكتەر وكىمەتى نەتكەن جاۋىز ەدى دەگەن ويعا تىرەلدى.
قالالى جەردە ساۋداگەر بىرەر بىرەر ورىس ادامىن كورگەنى ويعا ورالدى. اقسارى ساقال-مۇرتى، ۇستەرىندەگى كيىمى حانىشايىمنىڭ كورگەن بەس ءناسىلدى ادامدارىنان وزگەشە بولعانىمەن، موڭعول، جۇڭگو قاراپايىم ادامدارىن وزدەرىمەن تەڭ ساناپ، اعا-باۋىرلارىنىڭ ورتاسىندا جۇرگەندەي باۋىرمال، اقكوڭىلدىگى كورگەن كوزگە جىلى. قارت پوپتارى كەمەڭگەر بولعان سوڭ ورىس ادامى ءوز حالقىن سۇيمەسىنە نە شارا. حانىشايىم سول ورىستارمەن ەتەنە تانىسقىسى كەلسە دە مەملەكەت حانىشاسى، ءۋازىردىڭ حانىمى دەگەن سەكىلدى بوگەتتەر جول بەرمەگەن-دى. ۋازىرلىكتىڭ موڭعول ادامى قارا، سارى دەپ الا-بولە قارامايتىن ورىستارمەن امپەي-جامپەي بولدى دەپ تە قىسپاققا الاتىنىن ويلاعان. يە دەيفۇۇ دەپ كۇرسىنگەندە ءمانجى مەملەكەتى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبارى بىردەي يە دەيفۇۇدىڭ بەينەسىندە ەلەستەدى.
تاڭەرتەڭ تىم-تىرس تىنىشتىق ەدى. ىرگەلەس ۇيدە مانجىشەلەپ تىلدەسكەندەردىڭ دىبىرى ەستىلدى. يە دەيفۇۇ استاناعا قايتىپ كەتكەن سوڭ كەلگەن ونىڭ دايف جەتەكشىسى لاۋازىمىنا بىرەۋدىڭ تاعايىندالعانىن ءبىلدى. باسىن كوتەرىپ تىڭداپ ەدى، استانادان، دايفتەن جولدانعان ءدارى دايىنداعىشتىڭ ءۇنى ەستىلدى. مۇقيات قۇلاق سالىپ ەدى، ماڭلىق پەردەدەن تاباقشادا قارت اۋليەنىڭ قايسار ۋاڭعا جاساپ بەرگەن بۇرقانى كوزگە شالىندى. سۋۆد ۇستاي شىققان شىراقتىڭ بوزالاڭداعان جارىعى ءتۇسىپ، مۇڭدانا كۇلىمسىرەگەن ءتۇر-تۇسى ءبىرتۇرلى، جاۋگەر مەملەكەت ءۋاليىنىڭ نۇسقاۋىمەن قارت اۋليەگە ونىڭ قاسىنداعى ءبىر كۇتۋشى ارقىلى قارۋ جىبەرىپ ول دۇنيەگە اتتاندىرعان ۋاقيعانى ەسكە تۇسىرگەندەي. قاڭىراعان اباجاداي وردادا جاپادان جالعىز جاتقان حانىشايىمعا جۇمىر جەر بەتىندە ءوزى عانا بارداي سەزىلدى. باسىن جاستىققا سۇلق تاستاي سالىپ ەدى، ەسىل جولداسىن استاناعا شاقىرتىپ الىپ، اسا اياۋسىزدىقپەن ولتىرگەنىن شەرلەنە ەسكە الىپ، شەرۋدەگى موڭعول ۇلىقتارىنىڭ كوتەشىسى بولعان شالداردىڭ ايتقان ءسوزى ويعا كەلدى.
اقساقالداردىڭ مۇڭلى سىبىر-كۇبىرىنە قاراعاندا قايسار شىن ۋاڭ جاۋگەر ەلىنەن موڭعولىن ءبولىپ اكەتۋگە موڭعول ۇلىقتارىمەن قىردا استىرتىن ءماسليحاتتاسقانىن الگى يە ءدايفۇۇدىڭ قول-اياقتارى جەتكىزە قويىپتى. ماسەلە ۋشىعىپ، حانشانىڭ قولىنان كەلەرى جوق، ۋاڭ استاناعا شاقىرىلىپ اجال قۇشىپتى. شەرۋ بيلەرىنىڭ اتقوسشى كارىلەرىنىڭ اڭگىمەسىنە قاراعاندا موڭعول بيلەرى نەكەلەسكەن سوڭ پاتشالىعىمىزعا وپاسىزدىق جاساپ، موڭعولدى ازات ەتپەككە تالپىنادى ەكەنسىڭدەر، كورەتىندەرىڭ وسى. قايسار ۋاڭدى تاشان تيىننىڭ تەسىگىنەن وتكىزە ازاپتاپ ولتىرگەن، قيساپسىز جاراقات العان دەنەسىن توي سوڭىندا كورسەتكەندە ماسايراعان بيلەر شوشىپ اقىل-ەستەرىن تاباندا جيعان كورىنەدى.
سونى سۇيەكتەرى سىرقىراي ەسكە العاندا سۇيىكتىسىنىڭ ازاپپەن ءولتىرىلۋى قورقىنىشتى-اق، تۇلابويى قالتىراپ، ءوز دەنەسىن تيىننىڭ تەسىگىنەن وتكىزگەندەي جانى قينالدى...ونىمەن قوسا سۇيىكتى جۇبايىنىڭ قانى، ءوز پەرزەنتى، قارت اۋليەنىڭ ءىزباسارى ەكىنشى بوعدانىڭ دا ولتىرىلگەندەگى اناسىنىڭ كەگىن ايتىپ ءتىل جەتەر مە؟ سانسىز كەكتى تاڭىرگە ايتارسىڭ با، اسپان الىس، جەرگە ايتارمىسىڭ، جەر قاتتى دەپ تورىعىپ جاتقاندا جۇبايىنىڭ اتقوسشىسى شالدىڭ جانە ءبىر ءسوزى ويعا ورالدى.
اقساقالدىڭ جۇدەۋ ءجۇزى كوزگە كورىنگەندەي ەلەستەپ، ايتقان ءسوزى ەستىلگەندەي. بەرەگەن بوعدا سەنىمدى بىرەر بيلەرمەن باس قوسىپ، اتا-بابالارىمىزدى قارۋلى كۇشپەن باسىپ العان ءمانجى حانىنىڭ جاۋىزدىعىنان مايدان سالىپ قۇتىلايىق دەسكەن ەكەن. ۇلى ىسكە ءبارى تۇگەل جان اياماي، جالانعان قىلىش پەن كەزەلگەن مىلتىقتان تايسالماۋعا سەرت ەتەلىك دەسىپ بارشاسى بۇرقاندارىن ۇستاي انت-سۋ ىشكەندە قارت اتقوسشى ۋاڭنىڭ سىرت جاعىندا تۇرىپتى.
اڭداماستان جالت قاراسا ءۋازىر، ۋاليلەر قولتاڭبا سالىنعان پاراق شىعارىپ، انت كوتەرىپ تابارىك العانىنا كارى اتقوسشى ءمانىسىن ۇقپاي اڭ-تاڭبولعان. سونىمەن ءماجىلىس تارقاعاننان كەيىن بوعدا بي ءوزى جاقسى كورەتىن كارتەڭ ءبىر مالشىعا ءوزىمسىنىپ، ءمانجىنىڭ جاۋىز بيلىگىنەن قۇتىلۋ جولىن يگى جاقسىلارمەن ءبىراۋىزدان كەلىستىك دەگەن ەكەن، مالشى قارت بۇل ۇلى ءىستى قالىڭ بۇقارا قولداپ قوزعالارى حاق. تەك قانا مۇنداي ماسەلەنى كەلىسەردە اتشابارلار بەكەتىن قىسقارتىپ تاستاعان ءجون بولار ەدى. ۋازىرلىك سەكەم الىپ، استاناعا حابارلاپ قويۋى كادىك ەمەس دەگەندە عانا كارى اتقوسشى بيلەردىڭ انتتاسۋىن ەسكە الىپ قۇلاق تۇرسە ءۋازىر، ۋاليلەر بەكەتتەن استانانى بەتكە الا اتتانا جونەلگەنىن بەكەت بەكتەرىنەن ەستىپتى. حانىمعا اسىعىس جەتىپ، ءىستىڭ جايىن ەڭىرەي مالىمدەپ، بۇل جايتتى بوعداعا بىلدىرمەك بولعان ەكەن، ۋازىرلىكتەن بوعدانىڭ سارايىن قورشاپ الىپ، ول اۋىرىپ جاتىر دەپ ماڭىنا جان جۋىتپاي قويعان.
يە دايفۇۇگە جولىعىپ، جاعدايدى بىلمەككە تالپىنسا دا بوعدا سىرقات، كەزىگۋگە مۇرساسى جوق، حانىشاعا دارىگەر كەرەك بولسا ۋاقىتشا ونىڭ كومەكشىسى جاردەمدەسسىن دەگەن جاۋاپ العان سوڭ حانشايىمعا ءبارى دە ۇعىنىقتى بولدى. ول يگى-جاقسىلار حالقىنا وپاسىزدىق جاسادى، يە ءدايفتىڭ «مەملەكەت تىرەگىنىڭ» قول-اياعىنا اينالعانى وسى، بالاعا كومەكتەسەر ايلا جوق، اكەسىمەن بىردەي بولدى دەپ قاسىرەت ۇستىنە قاسىرەت جامادى. بوعداعا ەكى دۇركىن ەلشى جولداعانىمەن جاۋاپ الا المادى، حوتگويدنىڭ قاھارمانى سەنگۇنجاۆ جاۋگەر ەلىنە قارسى اتتانعانى ءۇشىن ۋازىرلىك جاساعىنان سوققى جەپ ولتىرىلگەندىكتەن ونىڭ كىشى حانىمى، حوتگويد داشتىڭ قىزى حوتگويد دەگەن ايىپپەن سارايدا قامالعانىن حانىشاعا اسپاز ارقىلى ەپپەن حابارلادى. كومەك سۇراعان يە دايفۇۇدەن دە سەكەم العان حانشايىم قامىرىعا وتىرىپ ويلاسا، ەل مۇددەسىن ويلاۋمەن قارت اۋليە كوز الدىندا پىشاقتالىپ، ەرى ءتىرى توزاقپەن ءولتىرىلىپ، اۋليەنىڭ ءىزباسارى رەتىندە تاققا وتىرعان ۇلىنىڭ ۋ ءىشىپ ولگەنى جان تۇرشىگەرلىك قاسىرەت بولماعانى ما.حوتگويد سەنگۇنجاۆ ولتىرىلگەن جىلى يە ءدايفۇۇدىڭ قوجايىنى دا مەملەكەت ساياساتىنا بايلانىسىپ بەيجىندە باسىن العىزدى. جاۋگەر مەملەكەتتىڭ قۇلىنا اينالعان جۇڭگو بۇقاراسىنىڭ كوپتەگەن اۋدانىندا سولارمەن بىردەي جازالانعان ادامداردا قيساپ جوق. سولاردىڭ ىشىندە مەن سەكىلدى سۇيگەن جار، سۇيىكتى پەرزەنتىنەن ايىرىلعان ايەلدەر، انالار قانشاما! جاۋگەر مەملەكەتتىڭ ساياساتى دەگەنىمىز ەل وتباسىنا قامتىلعان قىرۋار ۇلتتتار مەن ۇلىستاردا ادامدى ازاپتاپ، جانىن شىرقىراتىپ جاتقانىنا قاراعاندا قۇپيا ۋاليلەر مەن يە ءدايفتىڭ اياۋشىلىق، جاناشىرلىق دەگەندى بىلمەيتىن دۇلەي قارا كۇشتەرى حانشايىمعااشىق كورىنگەندەي سەزىلىپ، اشىنا كۇبىرلەدى:
«يە ءدايفۇۇ، يە ءدايفۇۇ! سەنىڭ مەملەكەتتىك ءتارتىبىڭ تارتىپسىزدىك ەكەن-اۋ! سەنىڭ «وقۋ سوققان» دەيتىن، مەنىڭ قارت ۇستاز اعايىمنىڭ ادامدى ادام دەپ بىلەتىن ءتارتىبى ناعىز ءتارتىپ ەكەن عوي!».
جاۋگەر مەملەكەتتىڭ قۇلىنا اينالعان جۇزدەگەن تايپالى، جۇزدەگەن تىلدە سويلەيتىن حالىقتاردىڭ سەندەردىڭ يلەۋلەرىڭە يتشە كونىپ ماڭگى ازاپ شەكپەگى جالعان ەكەن. سەندەردى ەتىمەن، قانىمەن مىڭ كۇن اسىراسا دا قارىزىن قۋزايدى ەكەن. قايعى جۇتقان جار، قان جۇتقان انا، قاسىرەتتى حانشايىم مىنا مەن سول ازاپتى كەشسەم دە مەنشە زار شەككەندەردىڭ اششى ايقايى ارۋاقتارىمەن بىرگە باس كوتەرگەنىن كەشىكپەي كوزبەن كورەسىڭدەر. ادىلەت، اقيقات جەڭىسكە جەتىپ، اقەدىل قارت ۇستازىم ايتقانداي دۇنيە ءجۇزى جالعىز عانا وتباسىنا توعىسىپ، حالاقتاردىڭ باۋىرلاسار ۋاقىتى كەلگەندە سول ۋاقىتتىڭ جولىندا قۇربان بولىپ، ازاپ ارقالاپ وتكەندەردىڭ عيباداتحاناسى بوي كوتەرەرى انىق دەگەن وي ءتۇيدى. تەبىرەنىپ، قىزۋى كوتەرىلگەنىنە جانارى شىراقتاي جايناپ كۇبىرلەي ءتۇستى. قاڭىراعان اباجاداي ورداداعى ماڭلىق پەردەنىڭ ارتىندا جاتىپ، الدەنۋاقىتتا ەسىك ءتۇرىلىپ، سىبىس ءبىلىندى دە سۋۆد ساماۋىرمەن ءشاي كوتەرە كەلىپ ەدى، وعان ىلەسە ءدارى ەزگىش بەك تە جەتىپ، پەردە الدىندا جارتىلاي ىزەت بىلدىرە ءيىلىپ:
– استانادان قارت ءۋالي ءدايفۇۇدىڭ جاساپ جىبەرگەن حانشايىمدى قالجىراۋدان سەيىلتىپ، قايعىسىن ارىلتاتىن ىشىرتكىسى ەدى، الىپ كەلدىم-دەپ ەدى، ماڭلىق پەردەنىڭ ارعى جاعىنان قاراسا، اكەسىنىڭ اياۋلى ۇلى، اناسىن اپالاپ ەمىرەنەتىن پەرزەنتى بوعداعا شارشاۋ شىعاراتىن ءدارى بەرگەن سول الگى ءدارى ەزگىشتىڭ تاجىنە كوك تاس قوسىلىپ تاعىلعانىن بايقاپ:
– مىناۋ دارىڭدە سەنىڭ تىماعىڭا كوك تاس قوسىپ بەرەرلىك قۇدىرەت بار ما؟ دەگەن ساۋال قويىپ ەدى، ءدارىشىنىڭ باسى تومەن سالبىراپ كەتتى.
– سۋۆد، اناۋ ءدارىسىن الىپ بەرشى-دەپ باسىن كوتەرىپ وتارىپ، يە ءدافۇۇدىڭ «وقۋ سوققان» دەيتىن قارت ۇستازىنا بالا كەزىندە وقىپ بىلگەندەرىن تەكتەتىپ، ۇردىستىك قۇرمالاس سويلەمنەن قۇرالعان سول ءتورت كىتاپتىڭ سوزدەرى مەن قارىپتەرىنە شەشىم بەرە جاۋاپ قاتقان جالىندى جاستىق داۋرەندەگى زور داۋىسىمەن جىگەرلەنە ءۇن قاتتى:
– مەندە باتىر بابام نۋرحاستىڭ قارۋ-قايراتى جوق بولعانىمەن جىگەرى بار. دايچين گۇرۇن دوروي گۇنجۇ نيمەنە اكۋ وحو. جاۋگەر ەلدىڭ مەملەكەتتىك حانشاسى دەرتتەن ءولدى.
قۋانىش پەن قايعىمدى وسىناۋ ەلدە قابات وتكىزگەن ەت پەن سۇيەگىم بەينەت ارقالاپ كەلە جاتسا دا ەرجۇرەك موڭعولدىڭ توپىراعىنا كومىڭدەر. «مەملەكەتىڭ ماڭگىلىك ەمەس. حالىق ماڭگى جاسايدى» - دەپ سول ءبىر كارى دايفۇۇلەرىڭە ايتا بارىڭدار! - دەپ ءدارىشىنىڭ الىپ كەلگەن ءدارىسىن ءبىر دەممەن باسىنا كوتەرە سالدى دا جۇپ-جۇقا شىنىنى وزىنە تاڭدانا قاراپ تۇرعان سۋۆدعا قايتارىپ ۇستاتا سالعان سوڭ قۋاتى سارقىلعانداي كوزىن تارس جۇما سىلق ءتۇسىپ جاتا قالدى.
مەنمەنسىپ تۇرعان ءدارىشىنىڭ بەتى قايتىپ، جىگەرى مۇقالىپ، مىسى باسىلىپ موينىنا سۋ كەتكەندەي، جاۋاپ قايتارۋدان دا قايمىعىپ، اۋزى بۋىلىپ، شەگىنىپ ۇيدەن شىعا بەردى. حانشايىمنىڭ سۇيىكتى كۇتۋشىسى سۋۆد عانا قاسىندا قالعان ەدى، ماسەلەنىڭ مانىسىنە ەندى عانا بارىپ، ماڭلىق پەردەنىڭ الدىندا، ءشايىن جەرگە قويعانىن ۇمىتىپ، قاڭىراپ قالعان وردادا بۋلىعا جىلاپ تۇرعاندا قىزدىڭ دەمىمەن ماڭلىق پەردە قوزعالىپ، التىن شولپىسى باياۋ عانا سىڭعىرلاپ تۇرا بەردى.
سوڭى.
1962 قارا بارىس جىلى 20-25 قىركۇيەك.
اۋدارعان شىناي راحمەت ۇلى
موڭعوليانىڭ "ەڭبەك سىڭىرگەن مادەنيەت قايراتكەرى"، اقىن-جازۋشى، اۋدارماشى
بايان-ولگيي
2018.ءحىى.29-30
6alash ۇسىنادى
