سان قيلى ءومىر ۇردەسىنەن جەلكەنىن جىقپاي بىزگە جەتكەن، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ، جەتەلىلىككە جەتەلەگەن، سالت-سانا، عۇرىپ-ادەتتەرىمىزدىڭ كوپ ساندىسى، بۇگىنگى تاڭدا تابيعي جەمىرىلىپ، ءتىپتى كەيبىرى جوعالۋعادا اينالدى.
بۇكىل ەلىمىزدەگى ۇلت مۇراسىنا، ۇلت مادەنيەتىنە داڭعىل جول اشىپ، جاڭا مادەنيەت قۇرۋدىڭ ۇلى جورىعىنا شەرۋ تارتىپ وتىرعان تۇستا، ۇلتتىق سالت-سانا، عۇرىپ-ادەت مۇرالارىن جيناۋ، زەرتتەۋ، سارالاۋ، كادەگە جاراتۋ ءار ءبىر ەستى ازاماتتىڭ بورىشى سانالماق.
ارداقتى انالار مەن ارۋلارىمىزدىڭ وتكەنى مەن بۇگىننە وي كوزىمەن قاراساق، ادەپ-يبادان اتتامايتىن، ءسالت-داستۇرىنىڭ كەيبىرى بۇگىنگى مىنا داۋىردە ەسىمىزدەن كوتەرىلىپ، ارامىزدان ءىزى سۋىي باستاعانى شىندىق. سونىڭ ءبىرى سالاسى، قىز ۇزاتىلاردا ايتىلاتىن سارىن، اۋجار، اۋشاديار سىندى تاربيەلىك، ەستەتيكالىق قۇنى اسا جوعارى تۇرمىس – سالت جىرلارى.
سارىن، اۋجار، اۋشاديار ايتۋلاردىڭ تويدىڭ سوڭىندا ۇزاتىلاتىن قىز بەن اۋىلداعى ىسىلعان قىز-جىگىتتەردىڭ ايتاتىن قوشتاسۋ ولەڭى. مۇندا تەرەڭ، تاماشا، اقىليالىق جۇيەمەن تىڭدارماندى تەبىرەنتىپ، تاڭدايلارىن قاقتىرادى ءارى تويدىڭ تاماشاسىن اسىرىپ، ۇلتىمىزدىڭ اسىل ءداستۇرىن ايگىلەيدى. ال، بۇگىنگى مىناۋ دامىعان زاماندا بۇل مادەنيەتىمىزدىڭ سىنى كەتىپ بارادى.
قازاق بالاسى شىر ەتىپ دۇنيە ەسىگىن اشىپ، پانيدەن باقيعا اتتانعانعا دەيىنگى ارالىقتا بۇكىل ءومىرىن تويمەن وتكىزەدى. شىلدەحانادان تارتىپ، ۇيلەندىرۋ، وتاۋلاۋعا دەيىن ءبارى دە توي-دۋمانمەن وتكىزىلەدى. سوندىقتان، ۇلى اقىنى اباي: «تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ، ولەڭمەن قارا جەرگە كىرەر دەنەڭ» دەپ تۇجىرىمداعان. مىنە، وسىنداي ءبىرىنىڭ سالتاناتىنان ءبىرى اسىپ، بىرىنە-بىرى ۇلاسىپ جاتاتىن تويلاردىڭ ءارقايسىسىنداعى وزىندىك جوسىن-ەرەجە، ءتارتىپ-قاعيدالارى عاسىردان عاسىرعا جالعاسا كەلە ۇلتتىق سالت-سانانى قالىپتاستىرعان، ءارى ونى دامىتىپ، كەمەلدەندىرىپ وتىرعان. سوندىقتان توي سالتى قازاق ەتنوگرافياسىندا اسا مول ءبىلىمدى قامتىعان ماۋەلى سالانىڭ ءبىرى.
اۋشاديار - توي جىرى. ءداستۇرى ۇيلەنۋ، قىز ۇزاتۋ تويىندا ورىندالاتىن ءان-جىر. بەلگىلى ىرعاقپەن، ادەمى بەزەندىرۋمەن، كوركەمدىكپەن، ەرەكشە سالتاناتپەن ورىندالادى. وكىنىشكە وراي ءقازىر اۋشاديار مۇلدە ۇمىتىلعان. «اۋشاديار» قىز ۇزاتۋ، ۇيلەنۋ تويلارىندا جاستارعا ارنالادى. جاڭا وتباسىن قۇرعالى وتىرعان جاستاردىڭ جاڭا ومىرلەرىنە ارناپ ايتىلادى. «اۋشاديار» اسا باي، ۇلتتىق داستۇرمەن تازا نيەتتەرىمەن ۇرپاق جالعاستىرۋدى بىلدىرەدى.
اۋشاديار – قىز ۇزاتىلاردا ايتىلار ناقىل ولەڭ. قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا توي ۇستىندە دە، توي تاراپ توي اياعى سايابىرلاعان ساتتە دە جانە قىز اتتانار مەزگىلدەردە ايتىلادى. قازاق ىشىندە بىرنەشە ءتۇرى بار. مىسالى: ساناماق ءتۇرى بىلاي ايتىلادى.
"اۋشاديار - ءبىر بولار،
جاماننىڭ كوڭىلى كىر بولار.
اتا-اناسىن سىيلاعان،
اق شالمالى بي بولار.
اۋشاديار - ەكى دەر،
ەر جەتكەننىڭ ەركى دەر.
ومىراۋى تولعان ون تۇيمە،
قىز بالانىڭ كوركى دەر.
اۋشاديار - ءۇش بولار،
اتان تۇيە كۇش بولار.
ەكى جامان قوسىلسا،
ولە-ولگەنشە ءوش بولار.
اۋشاديار - ءتورت بولار،
قىزدىڭ قويىنى ءورت بولار.
ەكى جاقسى قوسىلسا،
ولە-ولگەنشە سەرت بولار.
اۋشاديار - ون ءتورت-تى،
بۇل جالعاندا نە تەكتى؟
باسىنا كۇن تۋسادا،
سەرتتە تۇرعان قىز تەكتى"
- دەپ جالعاسىپ وتىرادى. اۋشادياردىڭ ءون بويىندا ءومىردىڭ وزەكجاردى ساعىنشى، مۇڭ، قيماستىق، تالىم-تاربيە، عيبىرات ءبارى قمتىلىپ جاتادى.
سوناۋ ءالميساقتان بەرى، كەڭ ساحارادا ەركىن تۇرمىس كەشىرىپ كەلگەن حالقىمىزدىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-سانالارىنىڭ ۇيلەسىمدى بولىپ كەلگەنى بارشاعا ايان. الايدا، زاماننىڭ دامۋىنا ساي بۇل سالت-سانالارىمىزدىڭ تۇرمىس تالابىنا ۇيلەسەتىن دە، ۇيلەسپەيتىن دە جەرلەرى بولۋى مۇمكىن. ءبىراق قازاق مادەني مۇرعاتتارىن تولىقتاۋ جانە كەمەلدەندىرۋ، ولاردى جاتسىنباي، شەتكە قاقپاي قاجەتىمىزگە قاراي ورىن بەرىپ، ۇلتتىق مۇرامىزدى اشەكەيلەۋگە بورشتى ەكەنىمىز حاق.
ادامدىقتى سوناۋ ەرتەدەن تاني بىلگەن حالقىمىزدىڭ تاماشا تاڭداۋلى داستۇرلەرىن زامان تالابىنا، زاماننىڭ دامۋ زاڭدىلىعىنا ۇيلەسىتىرسەك، جالعاستى دامىتۋعا ءارى ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىمىزبەن جاڭا داۋىرگە جول تارتساق قانداي عانيبەت.
قۋانىش ءىلياس ۇلى
6alash ۇسىندى
