2022 جىلى ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ 150 جىلدىعىنا وراي، الاشتانۋدا، احمەتتانۋدا تابىسقا جەتكەن جىل بولدى دەۋگە بولادى. احاڭنىڭ اكادەميالىق تولىق جيناعى م.و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى جاعىنان دايىندالدى. مەلجەمدى بەس تومنان تۇراتىن اكادەميالىق جيناق ارقىلى عالىمنىڭ بۇعان دەيىن جۇرتقا ءمالىم ەڭبەكتەرىمەن قوسا، تىڭنان تابىلعان ماقالالارى، مۇراعاتتىق قۇجاتتارى دا وقىرمانعا جول تارتتى. عالىمنىڭ بىزگە بەلگىسىز بولىپ كەلگەن ونشاقتى ماقالاسى جانە كەيبىر وقۋلىعىنىڭ بۇعان دەيىنگى كوپتومدىقتارىنا ەنبەي كەلگەن ەكىنشى ءبولىمى تابىلۋى عىلىمدا ءىرى جاڭالىق بولىپ سانالادى. اتالعان كوپتومدىقتى قۇراستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە، ءبىز عالىمنىڭ اكادەميالىق جيناعىنا جاڭادان ەنگەن وزگە شىعارمالارى تۋرالى كەزى كەلگەندە ءسوز ەتەتىن بولامىز. ال بۇگىن ۇلت ۇستازىنىڭ بىرەگەي ەڭبەگى – «شارۋالىق وزگەرىسى» اتتى جەلىلەس زەرتتەۋ ماقالاسى تۋرالى بايان ەتەمىز.
كوپشىلىك ۇلت كوشباسشىسى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ وتكەن عاسىر باسىنداعى ساياسي قىسىمداردىڭ تولقىنىندا تاركىلەنگەن «مادەنيەت تاريحى» اتتى ءىرى ەڭبەگى بولعانىن بىلەدى. بۇگىنگە دەيىن ۇشتى-كۇيدى تابىلماي كەلە جاتقان سول ەڭبەك پەن ءبىز بۇگىن تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان «شارۋالىق وزگەرىسىنىڭ» قانداي بايلانىسى بارلىعىنا ءۇڭىلىپ كورەلىك.
«شارۋالىق وزگەرىسىنىڭ» تۇلا بويىندا ادامزات مادەنيەتىنىڭ تاريحى سويلەنگەن
«شارۋالىق وزگەرىسى» – ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ 1915 جىلدان باستاپ شارۋاشىلىق، ەكونوميكا، مادەنيەت تاقىرىپتارىن زەرتتەپ جازعان كولەمدى ەڭبەگى. كولەمدى ماقالانىڭ توتە جازۋمەن جازىلعان 107 بەتتەن تۇراتىن قولجازبا نۇسقاسى ق ر ۇلتتىق كىتاپحاناسىنىڭ سيرەك كىتاپتار مەن قولجازبالار قورىندا (480-بۋما) ساقتالعان [1]. عالىمنىڭ بۇل زەرتتەۋ جۇمىسى العاش «قازاق» گازەتىنىڭ 1915 جىلعى (№145، 146، 147، 148، 158، 161، 163) جانە 1916 جىلعى (№167) ساندارىندا جارىق كورگەن [2]. قولجازبا ءتۇپنۇسقا مەن باسىلىم نۇسقاسى اراب قارپىنەن كيريلل ارپىنە وزگەرىسسىز ءتۇسىرىلىپ، العاش رەت 2022 جىلى ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ اكادەميالىق تولىق جيناعىنا جانە احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ون ەكى تومدىق تولىق جيناعىنا ەنگىزىلگەن بولاتىن.
اتالعان ەڭبەكتى عىلىمي تۇرعىدان زەردەلەي وتىرىپ، «شارۋالىق وزگەرىسىن» بۇگىنگى تاڭدا الاشتانۋشى، احمەتتانۋشى عالىمدار مەن قازاق وقىرماندارى جوقتاپ جۇرگەن ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «مادەنيەت تاريحى» اتتى كىتابىنىڭ ءبىر ءبولىمى ەمەس پە ەكەن دەگەن ويعا كەلەمىز. سەبەبى عالىم «شارۋالىق وزگەرىسىندە» نەگىزىنەن مادەنيەتتىڭ شىعۋ تاريحى مەن ادامزات وركەنيەتىنىڭ وسىپ-وركەندەۋ بارىسى تۋرالى ءجيى توقتالادى. 8 بولىمنەن تۇراتىن كولەمدى ماقالادا «مادەنيەت» ءسوزى 143 رەت قولدانىلعان. اۆتور بۇل ەڭبەگىندە «مادەنيەت قىرقالارى»، «مادەنيەت توبەلەرى»، «مادەنيەت جۇعىسى»، «مادەنيەت تاراعان جولى» جانە «مادەنيەت بەسىگى» قاتارلى تولىپ جاتقان تەرميندەردى ءجيى پايدالانىپ وتىرعان [2]. الايدا قالام يەسى اتالعان ەڭبەگىنىڭ سوڭعى تاراۋلارىنا كەلگەندە، حح عاسىر باسىنداعى قازاق ۇلتىنا وتىرىقشىلىقتى دارىپتەي باستاعان بيلىك وكىلدەرىنىڭ سوزىنەن كەيىن، الاش بالاسىن وياتۋ تۋرالى اسا ۇلكەن وي كەلگەن سوڭ، وسى جەلىلەس ماقالانى جازعانىن ەمەكسىتىپ بىلدىرەدى. قولىمىزعا ىلىككەن نۇسقالاردىڭ سوڭعى تاراۋلارىندا، ادامزاتتىڭ وركەندەۋ بارىسىن ۇزىننان-ۇزاق بايانداي كەلىپ: «قازاق حالقى وتىرىقشىلىققا دايىن با، دايىن ەمەس پە؟ بىردەن وتىرىقشى وركەنيەتكە وتۋگە قازاقتىڭ دالاسى، تاۋى، سۋى، وزەن، كولى، ءشوبى، اۋا-رايى، كليماتى، ت.ب. شارتتار قولايلى ما، جوق پا؟» دەگەن وزەكتى ماسەلەلەردى كوبىرەك تالدايدى [3]. وكىنەرلىگى، عالىم ەندى عانا قاۋزاپ وتىرعان تاقىرىبىن ەل مەن جەردىڭ سول كەزەڭدەگى جانە بولاشاقتاعى جاعدايىنا بايلانىستى تالداپ، انىق كورسەتە باستاعاندا اتالعان ەڭبەكتىڭ بىزگە بەلگىلى بولىگى اياقتالادى.
م. اۋەزوۆ ءوزىنىڭ «احاڭنىڭ 50 جىلدىق تويى» اتتى كولەمدى ماقالاسىندا: «جاڭادان العان حابارعا قاراعاندا بىلتىردان جازىپ جۇرگەن «مادەنيەت تاريحى» دەگەن كىتابىن وسى كۇندە ءبىتىرىپتى. جاقىندا و دا باسىلىپ شىقسا كەرەك»، – دەپ جازادى [4]. وسىعان قاراعاندا، عالىمعا «مادەنيەت تاريحىن» جازۋ تۋرالى وي 1915 جىلعى قازاق حالقىن وتىرىقتاندىرۋ باستامالارى كوتەرىلگەن كەزدە كەلىپ، اتالعان ەڭبەكتىڭ باستاپقى بولىگىن سول جىلدارى باستاپ، سوڭعى ءبولىمىن 1921-1922 جىلدارى اياقتاعان دەپ بولجاۋعا نەگىز بار.
«شارۋالىق وزگەرىسىنىڭ» قازىرگە دەيىن تابىلعان نۇسقاسى 8 تاراۋدان تۇرادى. وسى 8 تاراۋدىڭ الدىڭعى 7 تاراۋى اتالعان قولجازبادا بار. 8-تاراۋدىڭ قولجازباسى تابىلمادى. الايدا ەڭبەكتىڭ 8-تاراۋى جاريالانعان وزگە جەتى تاراۋىمەن بىرگە «قازاق» گازەتىنەن تابىلدى. «قازاق» گازەتىندە بەرىلگەن سوڭعى تاراۋدىڭ دا (8-تاراۋ) سوڭىندا «تاعى دا بار» دەگەن ەسكەرتپە بەرىلگەن. ءبىراق «قازاقتىڭ» كەيىنگى نومىرلەرىنەن اتالعان ەڭبەكتىڭ جالعاسى كەزدەسپەيدى. وسى تۇرعىدان قاراعاندا، عالىمنىڭ اتالعان ەڭبەگىنىڭ قولجازباسىنىڭ ەكىنشى ءبولىمى، ياعني 8-تاراۋدان كەيىنگى تاراۋلارى تاعى ءبىر داپتەردە بولۋى مۇمكىن. ياعني ەكىنشى داپتەردىڭ باسىنا جازىلعان 8-تاراۋ گازەتكە جاريالانعان دا، قالعان بولىمدەرى جازىلىپ بىتپەگەن، يا جازىلسا دا گازەتكە باستىرۋعا بەرمەگەن بولۋى مۇمكىن.
عالىم اتالعان ەڭبەگىن 1915-1916 جىلدارى «قازاق» گازەتىنىڭ كەزەكتى نومىرلەرىندە جەلىلەس تۇردە جاريالاپ وتىرعان. اتاپ ايتقاندا، «قازاق» گازەتىنىڭ 1915 جىلعى №145 (15-تامىز)، №146 (22-تامىز)، №147 (29-تامىز)، №148 (8-قىركۇيەك)، №158 (21-قاراشا)، №161 (16-جەلتوقسان)، № 163 (31-جەلتوقسان) جانە 1916 جىلعى №167 (31-قاڭتار) كۇنگى ساندارىندا جاريالانعان. «شارۋالىق وزگەرىسىنىڭ» قولجازبا نۇسقاسى تۇڭعىش رەت عىلىمي اينالىمعا عالىمنىڭ اكادەميالىق جيناعى ارقىلى ۇسىنىلعان بولاتىن. بۇعان دەيىن، «قازاق» گازەتىنىڭ قازىرگى جازۋمەن باسىلعان نۇسقالارىنان اتالعان كولەمدى ماقالانى وقىپ، عىلىمي ەڭبەكتەرىنە ءىشىنارا پايدالانۋشىلار بولعان. الايدا «قازاق» گازەتىندەگى نۇسقالاردا اۆتوردىڭ اتى جازىلماعاندىقتان، كولەمدى جەلىلەس ەڭبەكتى جازعان ناقتى ا. بايتۇرسىن ۇلى ەكەنىن باتىل تۇردە كەسىپ ايتقان زەرتتەۋشى بولعان جوق.
«شارۋالىق وزگەرىسى» اتتى بۇل كولەمدى، تانىمدىق، زەرتتەۋ ماقالاسىنىڭ اۆتورى – احمەت بايتۇرسىن ۇلى ەكەنىنە قولجازبا نۇسقاعا قاراپ، تولىق كوز جەتكىزۋگە بولادى. قولجازبا نۇسقانىڭ سىرتى سارى ءتۇستى قاعازبەن قاپتالعان. قولجازبا نۇسقانىڭ سىرتقى بەتىنە اتالعان مۇرانى كىتاپحانا قورىنا وتكىزۋشى ادام نەمەسە كىتاپحانا قىزمەتكەرى 1930 جىلدارداعى لاتىن الىپبيىمەن Bajtursnul A. (ا. بايتۇرسىن ۇلى) جانە Caruvclq ءوzgerisi (شارۋالىق وزگەرىسى) دەپ جازعان. بۇل بەتتە اۆتور ەسىمى تەك ءبىر جازۋمەن (لاتىن ءالىپبيى) جازىلسا، ال ەڭبەك اتاۋى لاتىن ارپىمەن قوسا، كەيىنگى كيريلل جازۋىمەن قايتالاپ جازىلعان. ماقالا اتاۋىنىڭ استىنا «قول جازبا» دەپ ەسكەرتكەن. وسى بەتتىڭ وڭ جاق جوعارى شەكەسىنە، جاقشا ىشىندە ءاņgime (اڭگىمە) دەپ ەسكەرتپە دە جازعان.
قولجازبا سىزىقسىز (جولسىز) سارى قاعازدان جاسالعان داپتەرگە جازىلعان. ءار بەتكە كورنەكتى، ۇلكەنىرەك ارىپپەن 14-15 جول عانا جازۋ سىيعان، داپتەردىڭ كولەمى شاعىن، الايدا بەت سانى كوبىرەك (سىرتقى بەتىمەن 107 بەت).
قولجازبانىڭ 1-بەتىنىڭ باسىندا توتە جازۋمەن «احمەد بايتۇرسىنۇف» دەپ كورنەكتى جازىلعان. ونان كەيىن ەڭبەك اتى «شارۋالىق وزگەرىسى» دەپ ۇلكەنىرەك ارىپپەن جازىلعان.
كەلەسى (2-) بەتتىڭ باسىنا «1) شارۋالىق وزگەرىسى» دەپ تاقىرىپ قويادى دا ءارى قاراي كولەمدى ەڭبەك باستالادى:
«شارۋالىق وزگەرىسىنىڭ جايىنان سويلەۋدەن بۇرىن شارۋالىق دەپ نە نارسە ايتىلاتىنىن بايانداپ وتەيىك» دەپ، ءسوزىن باستاعان عالىم اتالعان تاراۋدا ادامزاتتىڭ دامۋ تاريحىنان باستاپ ءسوز الىپ، شارۋاشىلىق، ءوندىرىس، مادەنيەت، ت.ب. ءىرى تاقىرىپتاردى قاۋزايدى.
ءار تاراۋ اياقتالعاننان كەيىن اۆتور «ا.ب» دەپ توتە جازۋمەن قولتاڭباسىن قويىپ وتىرعان. الايدا بۇل قولتاڭبالاردىڭ ۇستىنەن قارا سيالى قالاممەن كەيىنگى ادامدار (مۇمكىن، اۆتور ءوزى) كولدەنەڭ سىزىق باسقانى بايقالادى. بۇل عالىم ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىنە شەكتەۋلەر قويىلعان كەزدەگى وسى ەڭبەكتى پايدالانۋشىلاردىڭ سول تۇستاعى بيلىكتىڭ قاھارىنا ۇشىراۋدان قورقىپ، ىستەگەن امالدارى بولسا كەرەك.
الاش ارىستارى اقتالا باستاعاننان بەرى، «شارۋالىق وزگەرىسى» اتتى بۇل كولەمدى ماقالانى كادەگە جاراتۋشىلار ماقالانىڭ اتىن دۇرىس اتاماي، «شارۋاشىلىق وزگەرىس» دەپ جازعانى بايقالادى. الاش زيالىلارىنىڭ ەكونوميكا عىلىمى تۋرالى ويلارىن زەرتتەگەن ءبىرلى-جارىم قالامگەرلەر بولماسا، وسىعان دەيىن ۇلت ۇستازىنىڭ اتالعان ەڭبەگىن الاشتانۋشى عالىمدار عىلىمي اينالىمعا تولىقتاي ەنگىزە قويعان جوق. ازدى-كوپتى سىلتەمە جاساۋشىلاردىڭ ءوزى ەڭبەكتىڭ قولجازبا نۇسقاسىنا ەمەس، «قازاق» گازەتىندە ارا-تۇرا جاريالانعان نۇسقاسىنا نەمەسە 2017 جىلى «ەلتانىم» باسپاسىنان باسىلىپ شىققان، «قازاق» گازەتىنىڭ 1915 جىلعى نومىرلەرى جيناقتالعان نۇسقاسىنان پايدالانعانى بايقالادى.
عالىمنىڭ «شارۋالىق وزگەرىسىنىڭ» قولجازباسىنىڭ جالعاسىن ەكىنشى ءبىر داپتەرگە جازعانىنا «قازاق» گازەتىنىڭ №167 سانىنداعى اتالعان ماقالانىڭ 8-تاراۋى ايعاق. جانە وعان دا «تاعى بار» دەۋىنە قاراپ، اتالعان ەڭبەكتىڭ قولجازبا نۇسقاسى دا، گازەت نۇسقاسى دا حالىققا تولىقتاي جەتپەي قالعانىن مولشەرلەۋگە بولادى. ءبىراق «قازاق» گازەتىنىڭ 1916 جىلعى اتالعان نومىردەن كەيىنگى ساندارىنىڭ ءبىزدىڭ قولىمىزعا تۇسكەندەرىنىڭ ەشبىرىنەن ماقالانىڭ جالعاسى كەزدەسپەيدى. 1916-1917 جىلدارى عالىمنىڭ الاشوردا ۇكىمەتىن قۇرۋعا بايلانىستى ءىرى-ىرى ساياسي ىستەردىڭ باسى-قاسىندا بولعانى بەلگىلى. سول تۇرعىدان العاندا، مادەنيەت پەن ەكونوميكا تۋراسىندا قاۋزاپ جۇرگەن تاقىرىبىنىڭ ۇلكەن بولىگىن كەلەشەكتە جازۋعا نيەتتەنىپ، ۋاقىتشا توقتاتا تۇرعان بولۋى دا ىقتيمال.
«شارۋالىق وزگەرىسىنىڭ» ءبىز وقىپ، زەردەلەگەن بولىگىنەن اتالعان تاقىرىپتىڭ اۆتور جازباقشى بولعان ۇلكەن بولىگى ءالى جارىققا شىقپاعانىن انىق بىلۋگە بولادى. قولجازبامەن ەسەپتەگەندە 100 بەتتەن اسىپ جىعىلاتىن، گازەتتە 8 بولىمنەن تۇراتىن وسى كەسەك ەڭبەكتىڭ مازمۇنىندا شارۋالىقتىڭ، ياعني بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا ونەركاسىپ پەن شارۋاشىلىق ءىسىنىڭ جانە مادەنيەتتىڭ ادامزات بالاسى پايدا بولعاننان تارتىپ، وتكەن عاسىر باسىنا دەيىنگى بارىسى ءسوز بولادى. ادامداردىڭ اڭسىماق (اۆتور ءجيى قولدانعان اتاۋ. – ءا. ا.) كەزەڭنەن باستاپ وركەنيەتتى داۋىرگە اياق باسقان داۋىرلەردەگى باسىپ وتكەن جولدارىن، تابيعاتقا جانە قوعامدىق ومىرگە بەيىمدەلۋىن شەتەلدىك عالىمداردىڭ عىلىمي بولجامدارىنان ۇزىندىلەر الا وتىرىپ باياندايدى.
ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «شارۋالىق وزگەرىسى» تۇڭعىش رەت عالىمنىڭ وزىنە تيەسىلى ەڭبەك رەتىندە ءوزىنىڭ اكادەميالىق جيناعىندا تولىق (تابىلعان بولىگى) جاريالانعان ەدى. عالىمنىڭ اكادەميالىق تولىق جيناعىندا «شارۋالىق وزگەرىسىنىڭ» قولجازبا نۇسقاسى مەن «قازاق» گازەتىندە جاريالانعان 8 تاراۋىنان تۇراتىن نۇسقاسى سالىستىرىلدى. جانە «ەلتانىم» باسپاسىنان 2017 جىلى جارىق كورگەن «قازاق – 2017» اتتى جيناقتاعى نۇسقاسىمەن دە سالىستىرىلدى. اتالعان جيناقتا قاتە وقىلىپ، قاتە باسىلىپ كەتكەن ءىشىنارا سوزدەر تۇزەتىلدى. عالىمنىڭ اكادەميالىق جيناعىندا ەڭبەكتىڭ قولجازبا نۇسقاسى مەن «قازاقتا» جاريالانعان نۇسقالارىنىڭ ءار بەتتەرىندە كەزدەسكەن تىڭ سوزدەر مەن كىسى ەسىمدەرىنە، جەر-سۋ اتاۋلارىنا تۇسىنىكتەر جازىلدى.
ۇلت ۇستازىنىڭ بۇگىنگە دەيىن ءجىپۇشى تابىلماي كەلە جاتقان ءىرى ەڭبەگى «مادەنيەت تاريحىنىڭ» كىرىسپەسى ىسپەتتى «شارۋالىق وزگەرىسى» تۋرالى قىسقاشا وسىنداي ماعلۇمات بەرۋگە بولادى. «شارۋالىق وزگەرىسىنىڭ» تۇگەلگە جۋىق مازمۇنىندا ادامزاتتىڭ پايدا بولعاننان بۇگىنگى وركەنيەتتى قوعامعا جەتۋ بارىسى جان-جاقتىلى زەردەلەنىپ جازىلعان. «شارۋالىق وزگەرىسى» جازىلا ءجۇرىپ، ارادا بىرنەشە جىل وتكەن سوڭ «مادەنيەت تاريحىنىڭ» العاشقى سىناق نۇسقاسى باسپادان شىعىپ (1923)، قولدى بولىپ كەتكەنى بەلگىلى. «مادەنيەت تاريحىن» جازۋدا، اۆتور بۇعان دەيىن زەرتتەپ، زەردەلەپ، جازىپ، «قازاق» گازەتى ارقىلى وقىرمانىنا تانىستىرىپ ۇلگىرگەن ۇلى يدەياسىنىڭ ارقاۋ بولعان «شارۋالىق وزگەرىسىن» پايدالانبادى دەپ ەشكىم دە بولجام جاساي المايدى. «شارۋالىق وزگەرىسىنىڭ» دە ەكىنشى ءبىر داپتەرىنىڭ (مۇمكىن ونان دا كوپ جەلىلەس داپتەرى بولسا كەرەك) جوعالىپ كەتۋى دە، بۇل ەڭبەكتىڭ «مادەنيەت تاريحىنىڭ» باستاپقى بولىگى ەكەنىن ايقىنداي تۇسەدى. «شارۋالىق وزگەرىسىندە» دە اۆتوردىڭ ەسىمى جازىلعان جەردىڭ ءبارىنىڭ ءوشىرىلىپ وتىرۋى دا اتالعان ەڭبەكتىڭ «سوتتالعان» «مادەنيەت تاريحىنا» تىكە قاتىستى دۇنيە ەكەنىن دالەلدەي بەرەدى.
ادىلەت احمەت ۇلى
الاش مۇرالارىن زەرتتەۋشى، احمەت بايتۇرسىن ۇلى مۋزەي-ۇيىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى
"جاس الاش" گازەتىنەن
https://zhasalash.kz/ruhaniyat/ahannyn-madeniet-tarihynyn-kirispesi-%E2%80%93-sharualyq-ozgerisi-25414.html
