«توتە جازۋدا» دايەكشە جوق، دايەكشى بار
ءشۇيىنشلى حابارىمىزدىڭ سىرىن بىلۋگە اسىعىپ وتىرعان اعايىنعا ءبىز دە جاڭالىعىمىزدى وراعىتپاي تەز جەتكىزۋگە تىرىسايىق! ۇلت ۇستازى 1909 جىلدان باستاپ، «ماسا»، «قىرىق مىسال» اتتى كىتاپتارىن الاشىنا ۇسىنىپ، 1912 جىلى ءوزى «توتە جازۋ» دەپ اتاعان، اراب گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن، شاعاتايلىق، قادىمدىك داستۇرگە ءبىرشاما وزگەرىس ەنگىزگەن، تۇڭعىش تولىققاندى قازاق جازۋىن كوپشىلىككە ۇسىنعانى بەلگىلى. «وقۋ قۇرالى (قازاقشا الىپپە)» اتتى عالامات وقۋلىقتى دا سول جىلى تۇڭعىش رەت باسپادان شىعارىپ، ءتول جاسامپازدىعىنىڭ جەمىسى بولعان توتە جازۋىن دا وسى وقۋلىقپەن بىرگە قايمانا قازاعىنىڭ كوڭىل تارازىسىنا سالعانى اقيقات. اتالعان «توتە جازۋ» 1913 جىلدان باستاپ شىققان «قازاق» گازەتىنىڭ جازۋى بولىپ، سول جىلدارى عالىمنىڭ بۇل جازۋىن زيالى قاۋىم «قازاق» جازۋى، «قازاق » ەملەسى دەپ اتاي باستاعانىنا تاريحي ماتەريالدار ارقىلى كوز جەتكىزۋگە بولادى. بۇل تۇرعىدا «قازاق» گازەتى قازاق جازۋىنىڭ كەمەلدەنىپ، قالىپتاسۋىنا كەرەمەتتەي مايدان بولعانى بەلگىلى. سەبەبى، احاڭنىڭ «توتە جازۋى» سول 1912 جىلى ءبىر-اق كۇندە سۇلۋ قىزدىڭ جيعان جۇگىندەي بولىپ، تياناقتانا سالعان جوق. احاڭ ءالىپبيىن قازاق ءتىلىنىڭ ءتول زاڭدىلىقتارىنا سايكەس، ءوز زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەسىنە ساي جەتىلدىرىپ وتىردى. وسىلايشا، تابانى كۇرەكتەي 12 جىل دەگەندە عالىمنىڭ كەستەلى جازۋى تولىقتاي كەمەلدەندى. قازاققا ءوز دىبىسىنىڭ زاڭدىلىعىنا ساي جازۋ جاساپ بەرەمىن دەگەن احمەت بايتۇرسىن ۇلى بىلگە قاعان سەكىلدى «ءتۇن ۇيىقتامادى، كۇندىز وتىرمادى، قارا تەرىن توكتى، قىزىل قانىن جۇگىرتتى».
مىنە، وسى ءبىر مۇشەل جىلدا احمەت بايتۇرسىن ۇلى «قازاق» گازەتىندە، ءوزىنىڭ «وقۋ قۇرالىندا» (ون ءۇش رەت باسىلعان) وقىرمانمەن جانە زيالى قاۋىممەن وي ءبولىسىپ وتىرعان. كەمەل ەمەس جەرىن بىرگە تولتىرىپ، كەتىگىن بىرگە قالاسۋعا شاقىرۋمەن بولدى. «قازاق» گازەتىندە احاڭنىڭ ەملەسىنە سان ءتۇرلى ساۋالدار قويىلدى. «ايقاپتا» دا سانالى-ساناسىز تۇردە جازىلعان «توتە الىپبەگە» قاتىستى ماقالالار تىزبەگى كوپ. ولاردى ساناپ وتىرساق، تاڭ اعارىپ كەتەر. «قازاق» گازەتىنىڭ ەڭ سۇيىكتى وقىرمان جاستارى «عاليا» مەدرەسەسىنىڭ (ۋفادا) شاكىرتتەرى دە اتالعان باسپاسوزدە احاڭ ەملەسى تۋرالى ماقالالار جازىپ، ۇلت ۇستازىمەن وي ءبولىسىپ وتىرعان. احمەت بايتۇرسىن ۇلى سىنىق سۇيەم ۋاقىتتىڭ ىشىنەن ۋاقىت شىعارىپ ءجۇرىپ، وسىنداي ساۋالداردىڭ بارىنە عىلىمي جاۋاپ قايتارىپ وتىرعان. سول جىلدارى ءاليحان بوكەيحان، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، احمەت بايتۇرسىن ۇلى باستاعان الاش كوشباسشىلارىنىڭ ماقالالارى قازاق پەن ورىس ءتىلدى باسىلىمداردا عانا ەمەس، تۋىستاس تاتار جۇرتىنىڭ «ۋاقىت» گازەتى مەن «شورا» جۋرنالدارىندا، باشقۇرت پەن نوعاي باسىلىمدارىندا دا جاريالانىپ تۇرعانىن كورسەتەتىن قازىنالى دالەلدەر بارشىلىق. ال «قازاق» گازەتى دە اتالعان باسىلىمداردا بولعان تىڭ جاڭالىقتاردى قازاق جۇرتىنا قازاقشالاپ جەتكىزىپ وتىرعان. ەندى ءبىز وقىرمانعا احمەتتىڭ 106 جىلدان بەرى ەكىنشى رەت ەش جەردە جاريالانباعان جانە بۇعان دەيىنگى كوپتومدىقتارىنىڭ ەشقايسىسىنا ەنبەگەن شاعىن ماقالاسىن تاۋىپ العانىمىزدى ايتىپ، جۇرەكجاردى جاڭالىق رەتىندە ۇسىنىپ وتىرمىز.
ماقالادا ايتىلعان باستى تاقىرىپ «ء» - دايەكشى تۋراسىندا بولعان. «دايەكشى» - جىڭىشكەرتۋ بەلگىسى. احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ اسىپ تۋعان كورەگەندىگىنىڭ ءبىرى دە وسى دايەكشىسى ارقىلى دالەلدەنىپ وتىر. ياعني، احاڭ «ا مەن ءا»، «ى مەن ءى»، «ۇ مەن ءۇ»، «و مەن ءو» دىبىستارىنىڭ ايىرماشىلىعى ولاردىڭ جۋان جانە جىڭىشكە دىبىستالۋىندا عانا دەپ ەسەپتەپ، ولارعا جەكە-جەكە تاڭبا الىپ وتىرماي-اق، ءبىر تاڭبامەن كورسەتكەن. اتاپ ايتساق، «ا» ءۇشىن «ا» ءارپىن، «و» ءۇشىن «و» ءارپىن الادى دا، ولاردىڭ جىڭىشكە سىڭارلارىنا دايەكشى قوسساق (ء) شارۋا بىتەدى دەپ ەسەپتەگەن. مىنەكي، ا – ا، ءا – ءا؛ و – و، ءو – ءو؛ ۇ – ۇ، ءۇ – ءۇ؛ ى – ى، ءى – ءى. سول كەزدە ءتول الىپبيلەرىن جاساپ جاتقان الىس-جۋىقتاعى تۋىستاس تۇرىك جۇرتتارىنىڭ عالىمدارىنىڭ ەشقايسىسىنىڭ ويىنا كىرمەگەن بۇل تاپقىرلىق شىنىندا تەڭدەسسىز پاراساتتى كىسىنىڭ ۇلى جاڭالىعى ەدى. زەردەلەپ قاراساق، احمەت بايتۇرسىن ۇلى ءبىر عانا دايەكشى (ء) ارقىلى، قازاق ءتىل-جازۋىنداعى سەگىز دىبىستىڭ (ءارىپتىڭ) تۇيتكىلدەرىن شەشىپ وتىر. مۇنى تۇسىنگەن بولساڭىز، الاشتىڭ احمەتىنىڭ عاسىر بويى زەرتتەۋشىلەردىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، قولىنا ىلىكپەي قالعان شاعىن ماقالاسىن كورىپ، بىرگە وي جۇگىرتەلىك:
گازەتالاردان:
دايەكشى - (ء).
«يۋلدىزدىڭ» («جۇلدىز») سوڭعى نومىرلەرىنىڭ كوبىندە ەملە تۋرالى ماقالالار جازىلىپ كەلەدى. 1577 ءىنشى نومىرىندە ن.دوماۋي جازادى: «... جىڭىشكەرتۋگە لايىق حارىفتەر تۋرالى ەملەشىلەرىمىزدىڭ بىرەۋى دە جاڭا ءبىر ءسوز ايتقان جوق. بۇل تۋرادا قازاق ەملەشىلەرىنەن بايتۇرسىنوۆ اپەندىدەن پايدالانىپ، ورتاق حارىپتەر ءۇتىرلى بولعاندا جىڭىشكەلىك ءۇشىن (ء) جازۋدى قابىل ەتسەك، نە قادار جاقسى بولار ەدى...»، - دەپ مىسالدار كەلتىرەدى.
ءبىزدىڭ مۇنى كوشىرۋدەن ماقساتىمىز – وزىمىزدەن كەيبىرەۋلەر (ء)ءنى جاتىرقاعان ەدى. ەملە تۇزەتەمىز دەگەندە، مۇنداي از وزگەرىسسىز بولمايتىندىعىن، بولعاندا(ء) ونشا ەرسى ەمەس، بالكي ورىندى تابىلعاندىعىن نوعاي باۋىرلارىمىزدىڭ ەملەشىلەرىنەن دە قوستاۋشى بارلىعىن كورسەتىپ ءوتۋ.
«قازاق» گازەتى، № 164،4-بەت. 1916 قويان جىلى، 9 قاڭتار، سەمبى
اتالعان ماقالادا احاڭ ءوزىن اۆتور رەتىندە كورسەتپەيدى. دەگەنمەن، «قازاق» باسقارماسى اتىنان جازىلعان نەمەسە ساۋالدارعا جاۋاپ بەرگەن جازبالاردىڭ دەنى احاڭنىڭ وزىنىكى ەكەنىن الاشتانۋشى عالىمدار ءبىر اۋىزدان قۇپتاپ كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە، «قازاق» گازەتىندە ەملە مەن ءتىل، جازۋ تۋرالى ساۋالدارعا دەرلىكتەي احاڭ جاۋاپ بەرىپ وتىرعان. سونداي-اق، بۇل جارتى بەتتىك جازبادا قازاقتىڭ جازۋىن جاساۋشى، دايەكشىنى تاپقىرلاۋشى ادام تۋىستاس نوعايلاردىڭ زيالىلارى دا ءوزىنىڭ ەملەسى مەن دايەكشىسى تۋرالى ايتىپ، تىپتەن احاڭنىڭ (ء) دايەكشىسىن ءبىز دە الايىق دەپ جار سالىپ جاتقانىن جۇرتقا جەتكىزبەك بولعان بايتۇرسىن بالالاسىنىڭ ءوزى ەكەنىنە ەشكىمنىڭ كۇمانى جوق. استىندا ءاتى-جونى جوق ماقالانى احاڭدىكى دەي سالۋ اسىعىستىق دەيتىن پىكىرلەر دە بولار. دەگەنمەن، ءوزىنىڭ تاپقىرلىعى مەن ءاتى-جونى اتالعان ماقالا تۋرالى، ءوزى باسقارىپ ، ءوزى شىعارىپ وتىرعان گازەتتە باسقا بىرەۋدىڭ شىعىپ جاۋاپ بەرۋى مۇمكىن دە ەمەس. حح عاسىر باسىندا تىلگە قاتىستى ساۋالدار مەن پىكىرلەردىڭ احاڭنان باسقا بىرەۋدى اينالىپ وتكەنى جوق ەدى.
مىنە، وسىلايشا، ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ كوزىندەي بولعان كونە مۇرالاردىڭ ءبىرى – «قازاق» گازەتىنەن عالىمنىڭ بۇعان دەيىنگى جيناقتالعان ەڭبەكتەرىنە ەنبەگەن ءبىر جاۋھار جازباسى تابىلدى. سانالى كىسىگە بۇل جارتى بەت جازبانىڭ سالماعى اۋىر. سەبەبى، قازاق قانا ەمەس ارىسى تۇرىكتىڭ، بەرەسى التى الاشتىڭ باسىن قوسۋدى ويلاعان كەمەڭگەر تۇلعانىڭ سول كەزدەگى تىڭ جاڭالىعى تۋىستاس نوعاي جازارماندارىنان قولداۋ تابۋى تاريحي وقيعالاردىڭ ءبىرى. احمەتتىڭ الىپپەسى مەن سول الىپپەدەگى دايەكشىسىنىڭ سىرىن ۇعىنىپ، ساناسىنا سىڭىرگەن قازاق قاۋىمىنىڭ ءبىر ءبولىمى ءالى كۇنگە دەيىن قولدانىپ وتىر. تىپتەن، بۇگىنگى تاڭدا جەتپىس جەتى اتامىزدىڭ بولمىسىمەن تيتتەي دە قاتىسى جوق ايدالاداعى لاتىننىڭ جازۋىنا كوشكەلى جاتقان كىلتەڭ ساتتە احاڭنىڭ «توتە جازۋىنا» دا ءبىر بۇرىلىپ، ءىرى ءىستى ويلانىپ ىستەۋگە مىندەتتىمىز. احاڭنىڭ دايەكشىسى دايەكتەپ تۇرعان تىلىمىزدەگى ۇندەستىك زاڭىن (سينگارمونيزم) ساقتاپ قالۋ دا تاۋەلسىز ەلدەگى ءتىل عالىمدارىنىڭ موينىنداعى بورىش.
وسى ورايدا احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ دايەكشىسى (ء) تۋرالى تاعى ءبىر ءسوزدى تۇزەي كەتەلىك. وسى دايەكشى دەگەندى كوپ ادامدار «دايەكشە» دەپ اتاپ ءجۇر. احمەت بايتۇرسىن ۇلى ءوزى «دايەكشە» دەگەن جوق، دايەكشى دەپ جازدى. دايەكشى دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلەسىز بە؟ ول ءبىر نارسەنى دايەكتەپ،ياعني ونىڭ قانداي دا ءبىر قاسيەتىن انىقتاپ، كۋا بولىپ تۇرۋشى. دايەكشە ەمەس، دايەكشى، دايەكتەپ تۇرۋشى. ونىڭ تولىققاندى قىزمەتى سول – دايەكتەپ تۇرۋ. ال دايەكشە دەسەك، ودان تولىق دايەكتەۋشى ماعىناسى شىقپايدى. قازاقتىڭ ءتول سوزىندەگى بۋراشا ءسوزى جەتىلگەن بۋرا ەمەس، بۇقاشا ءسوزى جەتىلگەن بۇقا ەمەس، قۇنانشا قۇنان ەمەس، ساندىقشا ۇلكەن ساندىق ەمەس، تاياقشا تاياق ەمەس. ال احاڭنىڭ وزگە تەرميندەرىنە دە زەر سالساق، قوسىمشا دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى ەمەس جالعاۋ نەمەسە جۇرناعى، قوسالقى بولەگى. كوسەمشە، ەسىمشە دەگەندەر دە تولىققاندى ءسوز تابى ەمەس. وسى تۇرعىدان العاندا دا ا.بايتۇرسىن ۇلى جىڭىشكەلىك بەلگىسىن دايەكشى دەپ اتاعان. جانە 1912-1925 جىلدار اراسىنداعى ون قايتارا باسىلىپ شىققان «وقۋ قۇرالىنىڭ» ەشبىر جەرىندە «دايەكشە» دەپ جازباعان. ءتىلشى عالىمدار نەگە «دايەكشە» دەپ جۇرگەنىن، تولىق ماعىنانى جارتىلاپ كورسەتەتىن «شە» قوسىمشاسىن قايدان جالعاپ العانىن ءتۇسىنۋ قيىن. وعان كوپ ەمەس، عىلىمي قاۋىم قۇراستىرعان ۇجىمدىق سوزدىكتىڭ ءبىرىن كورسەتسەك تە جەتكىلىكتى.
دايەكشە. زات ەسىم. لينگۆيستيكالىق. اراب جازۋىنداعى جىڭىشكەلىكتى بىلدىرەتىن بەلگى. دايەكشە، نوقات سانسىز مىڭ، جۇرناقشىلدىق قارقىننان - باس الا الماي تۇسالدىق (ت.جاروكوۆ، شىع. جين.).
ا.بايتۇرسىن ۇلى الىپبيىندەگى 24 ءارىپ ءبىر دايەكشە بولدى (ق.كۇدەرينوۆا، قازاق جازۋى.).
عاسىر بۇرىن ۇلتتىڭ ءتول ءباسپاسوزىنىڭ بىرەگەيى بولعان «قازاقتان» كوزىمىزگە شالىنعان، بيىل ءبىر جارىم عاسىرلىق مەرەيتويى يۋنەسكو دەڭگەيىندە اتالىپ وتكەلى جاتقان، ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ جالعىز جاپىراق جازباسىنان وسىنشاما وي قوزعاپ، قالىڭ ەلى – قازاعىنا ۇسىندىق.
ادىلەت احمەت ۇلى، اقىن، «الاش» مۇرالارىن زەرتتەۋشى
