نەمەسە جال تاپقاننىڭ ءبارى جالعان ايتپايدى
تاقىرىپقا توتەسىنەن كىرەلىك. ءبىر ءۇيىر جىلقى، ءبىر باس سيىر، ءبىر تۇياق قوي، بەس قورا قوي، ءبىر ءتۇپ اعاش، ءبىر شوق گۇل، ءبىر ۋىس قۇم، ءبىر تال ۇكى، ون قاپ بيداي، ءبىر اعاش جۇگەرى، ءبىر كەلە تۇيە، بەس قارىن ماي، ءۇش رۋلى ەل، التى ارىس ەل، ءبىر توپ ادام، ت.ب. بولىپ كەتە بەرەتىنى قازاق تىلىندە سويلەيتىن اركىمگە تاڭ قالارلىق دۇنيە ەمەس. دەگەنمەن، ءداستۇرلى تۇرمىس ورتاسىنا قوش ايتىپ، جارىم-جارتىلاي قالالىق بولا باستاعاننان بەرى تالاي اسىل سوزدەرىمىز قالتارىستا قالىپ بارادى. تۇيەنى «كەلەلەپ» ەسەپتەيتىنى، ءجۇز تۇيە بولعاندا «ءبىر سوقىر» دەپ اتايتىنى ۇمىت بولا باستاپ، جەلى قولدانۋشىلار داۋلاسىپ جاتقانىنا دا كۋا بولعانبىز.
ارقالاپ وتىن كوتەرىپ، قاپپەن تەزەك تەرىپ، تىرشىلىك وتىن مازداتقان ەلدىڭ بالاسى بولعاندىقتان، وقىرمانعا قي تۋرالى ساۋال قويۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. ءبىر ارقا وتىن، ءبىر قاپ قي، ءبىر شەلەك سۋ، ءبىر تابا نان، ءبىر دانا كىتاپ دەپ تىزە بەرۋگە بولادى. ءبىراق، ءبىر ارقا ءشوپ نەمەسە ءبىر قۇشاق ءشوپ دەگەندى بىلگەن كىسى وسىنداعى كورسەتىلەتىن زاتتىڭ كولەمى ۇلكەن بولعاندا قالاي اتالاتىنىن تولىق ايتىپ بەرە الادى دەگەنگە ەشكىم كەپىل بولا الماسى مۇندا تۇر.
ايتالىق شوپكە كەلسەك، سانىنىڭ ازىنان كوبىنە قاراي: ءبىر تال ءشوپ، ءبىر جىلىنشىك ءشوپ، ءبىر بۋدا ءشوپ، ءبىر قۇشاق ءشوپ، ءبىر ارقا ءشوپ، ءبىر اربا ءشوپ .... دەپ كەلەدى دە، ءبىر وتاۋ ءشوپ، ءبىر مايا ءشوپ، تاۋ مايا ءشوپ بولىپ كەتەدى. ياعني، ءشوپتىڭ كولەمى ۇلكەن بولعاندا «مايا»، «وتاۋ» دەپ قولداناتىنىمىزعا كۇمان جوق. ال ءبىر قاپ قي، ءبىر كەنەپ قي، ءبىر قانار (داعار) قي دەپ، ونى سالاتىن ىدىستاردىڭ اتاۋى ارقىلى كورسەتۋگە بولاتىنىن دا ءبارىمىز بىلەمىز. ءبىراق، وسىنداعى قي مەن تەزەكتىڭ مولشەرى وتە كوپ بولسا قالاي اتاۋشى ەدىك؟ ءبىر مايا قي دەپ ەشكىم اتامايدى. تاۋ مايا قي دەپ تە اتامايدى. قويىپ وتىرعان بۇل ساۋال بابادان قالعان ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانىپ وتىرعان اۋىلدارداعى اعايىنعا تۇك تە تاڭسىق ەمەس بولۋى مۇمكىن. دەگەنمەن، قارا قوستان ءوسىپ-ونىپ، قالادا عۇمىر كەشىپ جاتقان بىزدەر مۇنى ەستەن شىعارا باستاعانىمىز جالعان ەمەس.
جاقىندا مەن قازاقتىڭ ماڭعاز اقىندارىنىڭ ءبىرى سەرىك ءنۇسىپ ۇلىنىڭ شىعارمالارىن وقىپ وقىپ وتىرىپ، وسى ساۋالدىڭ جاۋابىن تاۋىپ الىپ، كوزىم جارق ەتە ءتۇستى. توقسانىنشى جىلدارى ارعى بەتتەگى قازاق ادەبيەتىنە جاس بۋىن بولىپ كەلىپ، تەبىندى جىرلاردى قوسقان اقىننىڭ «قارا نوسەر» ولەڭىندە مىناداي شۋماق بار:
ۇرەي بيلەپ كۇن بويى ۇيگە ەنبەگەن،
جەتىم شال ءجۇر ماردىمسىز كۇيبەڭمەنەن.
ءبىر جال قيعا ۇيدەگى بارىن جاۋىپ،
ءبىر توشالا سالۋعا كۇي كەلمەگەن.
مىنەكي، جينالعان قي كوپ بولسا ونى «ءبىر جال قي» دەپ كورسەتەمىز. ەندى «جال» ءسوزى جاماعاتقا بەلگىلى. اتتىڭ جالى، اتاننىڭ قومى دەگەندەگى جىلقىنىڭ جالى. ال، قىرىنان كولبەپ جاتاتىن جازىقتان بيىك بەلەگىردى دە جال دەيدى قازاق. سوندا دا، ءبىز وسى ەكى «جالعا» سوزدىكتەرىمىزدە قالاي تۇسىنىك بەرىلگەنىنە دە نازار سالىپ وتەيىك:
جال. 1. جىلقىنىڭ (قۇلاننىڭ، ارىستاننىڭ، ەسەكتىڭ) جەلكەسى ۇستىنە وسكەن قالىڭ قىل. 2. جىلقىنىڭ شوقتىعى مەن اۋىز ومىرتقاسىنىڭ اراسىندا، مويىن ومىرتقانى ۇستاپ تۇراتىن جەلكەمەن جىمداسا بىتكەن مايى. ج ا ل – جىلقى ەتىنىڭ كادەلى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى. 3. جىلقىنىڭ جەلكە مايىنان جاسالاتىن ۇلتتىق تاعام (قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگى. ون بەس تومدىق. 5 - توم / قۇراست.: ب. ءابىلقاسىموۆ، س.بيزاقوۆ، ءا.ءجۇنiسبەكوۆ جانە ت.ب. - الماتى، 2011. - 752 ب.).
ارينە، عالىمدار ءبىر اۋىزدان كەلىسىپ تۇراقتاندىرعان «جال» اتاۋى تۋرالى بۇل ءۇش انىقتاماعا قارسى داۋىمىز جوق.
ءبىر قىزىعى، ءبىز كورسەتىپ وتىرعان سوزدىكتە «جال» ءسوزىن: «ادام توسىنە وسكەن ءجۇن، تۇك»، – دەپ كورسەتكەن. بۇل ەندى ارتىقتاۋ. «جۇرەگىندە تۇگى بار» باتىرلاردىڭ كەۋدەسىندە ءجۇن بولاتىنى، ونىڭ جال سەكىلدى بولاتىنى جۇرتقا بەلگىلى. دەگەنمەن، ونى تەك جالعا ۇقساعاندىعىنان عانا سولاي اتاعان. ءسوزدى جاساۋشىلار بۇل «جالدىڭ» دەربەس ماعىناسى بار كەنىن جالعىز عانا ماعجاننىڭ مىنا ولەڭىنە سۇيەنىپ ايتادى:
كەنە ارتىندا جاس ارىستان سىزدىق بار.
ءتوس ۇستىندە جەلكىلدەگەن قارا جال.
ەردەن تۋعان ەردىڭ جولىن قۋادى:
ەر يمانى – ەل، اينىمايتىن ەلىم – جار (م.جۇمابايەۆ، شىع.). مىنە، ماعجان ءبىر عانا سىزدىق باتىردىڭ «ءتوسىنىڭ ۇستىندە جەلكىلدەگەن جال سەكىلدى تۇگى بار» دەپ، اسەرلەپ (ۇلعايتىپ) كورسەتتى ەكەن دەپ، توستەگى تۇك اتاۋلىنى قازاق «جال» دەپ اتاعان دەپ تۇراقتاندىرا سالۋعا بولا ما؟ ءبىر كوركەم شىعارمادا كەلگەن اسەرلى ءسوزدى كۇللى قازاق اۋزىنا سالا سالۋ دا شىن عىلىمنىڭ بارار جەرى ەمەس. ونىڭ ۇستىنە توسىندە تۇگى بار ادامنىڭ ءبارى جۇرەگىندە تۇگى بار باتىر بولۋى ەكىتالاي. دەنەسى تۇكتى كەلەتىن وڭتۇستىكتەگى كورشىلەردىڭ ءبارى جالاڭاش بارىپ جاۋعا تيەتىن جۇرەك جۇتقان باتىر بولمايدى. ءتىپتى، ءبىزدىڭ جاقتا الدەبىر ساۋداگەر سارتتار: «قازاقتار كەۋدەسىندە تۇگى بار ادامدى باتىر دەيدى. سوندىقتان، كەۋدەمىزدى ۇستارامەن قىرىپ، تۇگىمىزدى مولاتىپ بارايىق»، – دەپتى دەپ كۇلىسەتىن ايتىلىمدار بار.
ياعني «جال» دەگەن ءسوز جازىقتان ءسال كوتەرىڭكى ۇزىنشاقتاۋ كەلگەن دۇنيەلەرگە قاراتىلادى. سول جالدى جالداپ وسكەن قىل-قىبىردى دا قازاق جال دەپ اتاعان. وسىمەن ءبىتتى. ال، تاريحتا ارقاسىندا جالى بار تالاي تۇلعا بولعانى كوپكە ايان. كوكجال باراقتان بەرى قاراي، كەشەگى ەر وسپان ءسىلامۇلىنا دەيىن ارقاسىندا جالى، كەۋدەسىندە تۇگى بولعانى اقيقات.
سوزدىكتەردىڭ بىرىندە «جال» دەگەن «شالا جىرتىلعان جەر» دەپ انىقتاما بەرىلگەن. «سوقاشىلار جەردى جال قالدىرىپ جىرتىپتى» دەگەن سويلەمدى وسىعان دالەل رەتىندە كەلتىرگەن. شالا جىرتىلعان جەردىڭ ءبارىن «جال» دەمەيدى، اعايىن. ول ەندى جال سەكىلدى بولىپ قالسا، «جال قالىپتى» دەمەگەندە نە دەسىن؟ شالا جىرتىلعان جەر ەمەس، تەگىس بولۋعا ءتيىستى جۇمىستىڭ قاي-قايسىسىنا جال سەكىلدى بيىكتەۋ ۇزىنشا بىردەڭە قالىپ قالسا، ونى دا ايتادى قازاقتار «جال قالىپ قالىپتى» دەپ. قىسقاسى، «انانى دا جال دەيدى، مىنانى دا جال دەيدى» دەپ تىزە بەرسەك، جۇزدەگەن اتاۋ اتاۋدى تابۋعا بولادى.
قي مەن تەزەكتىڭ كوپتىگىن بىلدىرەتىن «جال» ءسوزى «قازاق ءتىلىنىڭ ايماقتىق سوزدىگىندە» شىعىس قازاقستاننىڭ كۇرشىمىندەگى جاقىندارىمىز قولدانادى دەپ كەلتىرەدى. وندا جال ءسوزى «ۇيمەك»، «ءۇيىندى» ماعىنالارىن بەرەدى دەلىنگەن.
بۇگىن ءبىر ج ا ل تەزەك ۇيدىك (ءشىع. قاز.، كۇرش.).قازاق ءتىلىنىڭ ايماقتىق سوزدىگى /قۇراست. ع.قالييەۆ، و.ناقىسبەكوۆ، ش.سارىبايەۆ، ا.ۇدەربايەۆ جانە ت.ب. – الماتى: «ارىس» باسپاسى، 2005. - 824 ب.
جال-جال قيدى كۇرشىم عانا ەمەس، ارعى بەتتەگى ەل دە جينايدى. جانە سولاي قولدانادى. مىنە ءبىز وسىلايشا كوپ مولشەردەگى قي مەن تەزەكتى بەينەلەيتىن جال ءسوزىن ۇمىتىپ كەتە جازداعان جەرىمىزدەن اقىن ولەڭىنىڭ ارقاسىندا قايتا «تاۋىپ الىپ» جاماعايىنعا جار سالىپ وتىرمىز.
ەندى «جالدىڭ» وزگە ماعىنالارىن دا قوسا كەتەلىك. جال – جالدانۋ، مايلاۋ (ارەندا)، جالشى، جالاقى ماعىنالارىن بىلدىرەتىنى كوپكە ايان. سوزدىكتەر دە مۇنى جاقسى كورسەتكەن.
ال قازاقتا: «بالتا شاپقانشا، دوڭبەك جال تابادى» دەگەن ءسوز بار. بۇل جەردەگى ماعىناسى: ايلا، اقىل، امالدى ءبىلدىرىپ تۇر. وعان تالاس جوق.
دەگەنمەن دە سوزدىكتەر «جال» ءسوزىنىڭ ماعىناسى: «جالعان» دەپ كورسەتەدى. وندا دا كەلتىرىپ وتىرعانى شاكارىم ولەڭىندەگى جالعىز تارماق. جوعارىداعى «قازاق ءتىلىنىڭ ايماقتىق سوزدىگىندە» «جال» ءسوزىنىڭ ءبىر ماعىناسى «جالعان»، ونى قىتايداعى قازاقتار قولدانادى دەيدى. جانە ونىڭ مىسالى رەتىندە «ۇقپادىم دەپ ايتپا ج ا ل (شاكارىم)»، – دەپ كەلتىرەدى. اپىر-اۋ، بۇل «جال» ءسوزىنىڭ «جالعان» ماعىناسىن قىتايداعى قازاقتار قولداناتىنى راس بولسا، سول جاقتاعى قازاق قالامگەرلەرىنەن ءبىر مىسال الۋ كەرەك ەدى-اۋ دەيمىن. بۇل جەردە شاكارىم قاجى «جالدى» جالعان ماعىناسىندا ەمەس، سىلتاۋ، امال، تويتارىس ماعىناسىندا قولدانىپ وتىر. تىپتەن، شاكارىم اقساقال «جالعان سويلەمە» ماعىناسىندا قولدانسا دا، ول جالپى قازاق «جال ايتۋدى» «جالعان سويلەۋدىڭ» ورنىنا قولدانادى دەپ، اكادەميالىق دەڭگەيدەگى سوزىككە ەنگىزە سالۋ دا اسىعىستىق. عۇلامانىڭ «ءتاڭىرى مەن جان» اتتى عالامات ولەڭىنەن الىنعان وسى تارماقتىڭ باس-اياعىن قوسىپ قوىپ كورەلىك:
...................
نەشە ءتۇرلى گۇل، جاپىراق،..
اربىرەۋىن قولىڭا ال.
قۇرى كورىپ قويما ءبىراق،
وندا نە بار ويعا سال.
ءتۇسى قانداي، ءتۇرى قانداي،
تامىرى بار نەشە تال.
تەسە قارا، تەكسەرە الماي
ۇقپادىم دەپ ايتپا جال.
ولەڭدە اۆتور «ۇقپادىم دەپ جالعان ايتپا» دەپ ەمەس، ۇعا الماعانىڭدى سىلتاۋراتىپ، دالەل رەتىندە كورسەتىپ اۋرە بولما» دەپ وتىر. وسىلاردى قورتا كەلگەندە ءبىز «جال» ءسوزى جالعان ماعىناسىن بەرمەيدى. ايلا، اقىل، امال، تويتارىس، دالەل، سىلتاۋ ماعىنالارىن بەرەدى. ياعني جالعان ءسوز ەشكىمدى سەندىرە المايدى. ال جال ايتۋ ارقىلى سەندىرۋگە بولادى. سەبەبى، جال ايتقان كىسى سەبەپ-سالداردى كورسەتەدى. «جالقاۋ كىسى ادام تاپپاس جال ايتار». جالعانعا قاراعاندا جالدىڭ يلاندىۋ قۋاتى باسىمىراق كەلەدى.
مىنەكي، ءبىز بۇگىن «ءبىر جال قيدان» ءبىراز ويىمىزدى ورتاعا سالدىق. جال-جال قي مەن تەزەك جاعىپ ءومىرىنىڭ وشاعىن لاۋلاتقان ەلدىڭ وتى وشپەسىن. ايتپاقشى، جال-جال قي مەن تەزەك جيناۋ ءۇشىن جاپاندى جايلاپ جاتقان ءتورت تۇىك مال بولۋى كەرەك. ءتورت تۇلىگىن باققان ەلدىڭ ءوز ءسوزى وزىنە جات بولماس تا ەدى. وسىندايدا تاعى ءبىر كەم دۇنيەنىڭ قۇلاعى قالقيىپ كورىنە باستايدى...
ادىلەت احمەت ۇلى
