«قازاقتىڭ ءسالت-داستۇرىن قۇرمەتتەۋدى مارشال ح.چويبالسىننان ۇيرەنىڭدەر!» - دەپ اماناتتاپتى العاشقى قوعام قايراتكەرى دۇزەلباي جەڭىسحان.
قازاق حالقىنىڭ ءسالت-داستۇرىن قۇرمەتتەگەن موڭعول ەلىنىڭ ايگىلى قولباسشىسى مارشال ح.چويبالسىن.
1940 جىلى بايان-ولگيي ايماعىن ءوز قولىمەن ورناتقان العاشقى تۇلعالاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى د.جەڭىسحان 1968 جىلى ەڭبەك دەمالىسىنا شىقانىمەن ارتىندا ەلىن باسقارىپ وتىرعان جاستارعا نە ءبىر ۇلاعاتتى اڭگىمەلەرىمەن ۇلتىن حالقىن ءسۇيۋدى جانە حالقىنىڭ ەرەن ەرەكشەلىكتەرىن جاستاردىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ اماناتتاعان اڭگىمە عيبراتتارىن سول زامانداعى جازۋشى-جۋرناليستەر ءوز داۋىرىندە تالاي جازعاندى. سونىڭ ءبىرى ق.ماحبۋزدىڭ «پاتشا بالام» كىتابىندا قوعام قايرەتكەرى د.جەڭىسحانمەن سۇحباتىن اڭگىمە جانىرىمەن جازىپ قالدىرىپتى.
ق.ماحبۋزدىڭ د.جەڭىسحانمەن بولعان سۇحباتىندا ايىرىقشا ەستە قالعان ءبىر ەستەلىك بىلاي ەدى:
موڭعول ەلىنىڭ ايگىلى قولباسشىسى ح.چويبالسان 1939 جىلى قازىرگى بايان-ولگەي ايماعىنداعى مەكەن ەتىپ جاتقان قازاقتاردىڭ ولكەسىنە ارنايى كەلىپ ارالاپ تانىسىپ قايتىپتى. موڭعولدىڭ باتىس ءوڭىرىنىڭ ورتالىعى قوبدا ايماعىنا قايتىپ بارعان سوڭ، قوبدا ايماعىندا باتىس وڭىردەگى موڭعول، قازاقتاردى باسقارىپ وتىرعان باسشىلاردىڭ ءبارىن جىيىپ الىپ ءماجىلىس جاساپ قورتىندى سوزىندە بىلاي دەپتى: – «كەلەسى جىلى قازاق ايماعىن ورناتامىز. سەندەر (موڭعولدار) قازاق حالقىن «باگا ياستان» (ۇساق سۇيەكتىلەر) دەۋدى، «حاساگ» دەگەن اتاۋلاردى توقتاتۋ كەرەك. قازاق ۇلتىنىڭ موڭعول ۇلتىنان ەش ايىرماشىلىعى جوق. قازاق حالقى موڭعول مەملەكەتىندە ءوزىنىڭ ۇلتتىق تىلىندە مەكتەبى بار، ءباسپاسوزى بار دەربەس ءبىر ايماعى بولا الادى. مەمەلەكەتتىك 8-سەزگە قازاق حالقىنىڭ وكىلىن كوپتەپ سايلاپ كەلتىرۋ كەرەك. وسىنى د.جەڭىسحان، قابي سەندەر جاقسىلاپ ۇيىمداستىرىپ اكەلىڭدەر. مەن قازاق حالقىنا ارنالعان ارنايى ساپارىمدا قازاق حالقىنىڭ ءبىرتالاي جاقسى داستۇرلەرىمەن ادەت-عۇرپىن، ەرەكشەلىكتەرىن اڭعاردىم. سەندەر جازىپ الىڭدار» - دەيدى، مارشال چويبالسان.
قازاق حالقى جايلى ءوزى ۇناتقان ەرەكشەلىكتەردى بەلگىلەپ جازىپ العاندارىن وقي باستادى. باسشىلارمەن بىرگە بىزدە قالىسپاي جازىپ الدىق، -دەيدى، بايان-ولگەيدى ءوز قولىمەن ورناتۋشىلاردىڭ ءبىرى جەڭىسحان دۇزەلباي ۇلى مارشال چويبالساننىڭ ازعانا قازاق شوعىرلانعان بايان-ولگەيدەگى ساپارىندا تۇيگەن ويلارى:
- قازاق حالقى ەجەلدەن ەڭبەك سۇيگەن حالىق. ولار قولعا العان ءىسىن تىندىرماي قويمايدى.
- قازاق حالقى تالاپكەر، نە نارسەنى تەز ۇيرەنەدى، تەز يگەرەدى. وقۋعا بارعان قازاق ازاماتتارى بىر-ەكى جىلدا موڭعول ءتىلى مەن جازۋىن ۇيرەنىپ، موڭعول تىلىندە وقىپ ءبىلىم الىپ شىعىپ جاتىر. مىنا وتىرعان قابي، جەڭىسحان، اجىكەندەر بۇعان دالەل.
- قازاق حالقى مال شارۋاشىلىعىن، ءونىمىن جاقسى پايدالانىپ كەلە جاتقان حالىق. ولار تەك مالدىڭ سۇتىمەن كوپ ءتۇرلى تاعامدار جاسايتىنىن مەن كوزىممەن كوردىم.
- قازاق حالقى ويۋ-ورنەككە، توقىماعا، كەستەگە شەبەر ەكەن. قاي ۇيگە بارساڭدا اشەكەيلى تۇسكيىز، الاشا باسقۇر تۇرادى. بۇل دامىتا بەرەتىن ونەر.
- قازاق حالقى تازالىقتى ميراس ەتىپ كەلە جاتقان حالىق. قانداي ۇيگە بارساڭ دا قوناققا ارنالعان كورپە-جاستىق جىيناۋلى تۇرادى. ءۇي ىشتەرى جيناقى، ىدىس-اياقتارى تازا، قول جۋماي تاماق ىشپەيدى، قولدىڭ مايىن، سۋىن سۇرتۋگە ارنالعان ورامال بولەك-بولەك تۇرادى.
- قازاق حالقى جاسقانبايتىن باتىل، ەرجۇرەك حالىق.
- مەن قازاقتاردىڭ ولگەن ادامدارىنىڭ بەيىتىن كوپ جەردەن كوردىم. بۇل ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان جاقسى ءداستۇر. ولگەندەردى كومىۋ وتە دۇرىس ءىس دەپ كوردىم.
- قازاق حالقى كوپ جاسايتىن حالىق. ولار تەمەكى تارتۋدى، اراق ءىشۋدى ادەت ەتپەگەن. تاماقتى باپتاپ ىشەدى. قازاقتار بىر-ەكەۋ بولسادا بيە بايلاپ قىمىز ىشەدى. قىمىزدى جاقسى باپتايدى.
- جاسى ۇلكەندى قۇرمەتتەۋ قازاق حالقىنىڭ جاقسى ءداستۇرىنىڭ ءبىرى. ولار قارت ادامداردى اتتان ءتۇسىرىپ، اتىن بايلايدى، ەسىك اشىپ ۇيگە كىرگىزەدى، تورگە وتىرعىزادى تاماقتى ۇلكەن ادامداردان باستاپ ىشەدى.
- قازاق حالقىندا اڭشىلىق كاسىپتىڭ ءبىر سالاسىنا اينالعان. بۇركىت سالۋ ارقىلى كوپ تابىس تابادى. بۇل ۇرپاقتان ۇرپاققا مۇرا بولىپ كەلە جاتقان كاسىپ.
- قازاق ساۋىقشىل حالىق. ولاردا ايتىس، ولەڭ، دومبىرا شەرتۋ، سىبىزعى تارتۋ ماشىققا اينالعان. ءبىز مۇنى جاڭا داۋىرگە ساي مەيلىنشە دامىتۋىمىز كەرەك.
- قازاقتار ءوزىنىڭ وي ارمانىن بۇكپەي ايتاتىن حالىق. ءجۇز بەس جاسقا كەلگەن زىمىرا «ماعان ولگەندە مولا قاجەت» دەپ اشىق ايتتى. دىنگە بىردەن شابۋل جاساۋعا بولمايدى. ءبىز ونىڭ نەگىزگى ءوسىپ ونەتىن ءبىر تامىرىن جويدىق. سوندىقتان ول بىرتە-بىرتە توزىپ جوعالادى.
مەن قازاق حالقىنىڭ بۇل ەرەكشەلىكتەرىن كوزىممەن كوردىم. مۇنىڭ ءبارى جاڭا ومىرگە ساي دامىتا بەرۋگە بولاتىن جاقسى ءداستۇر ەكەنىن ەستەرىڭنەن شىعارماڭدار! - دەپ تاپسىردى دەيدى، مارشال ح.چويبالسىن.
د.جەڭىسحان ارتىنداعى ايماق باسشىلارىنا «ءوز حالقىڭدى جان تانىڭمەن سۇيە ءبىلۋدى ح.چويبالسىننان ۇيرەنىڭدەر!» - دەپ وسىلاي امانتتاپ كەتىپتى. بۇل وقيعا 1939 جىلى موڭعولدىڭ باتىس ولكەلەرىنىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى قوبدا ايماعىندا بولعان.
ءقازىر موڭعوليا قازاقتارى د.جەڭىسحان باستاعان العاشقى قايرتاكەرلەرى جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي قۇرىپ بەرگەن ءاۋ باستا مارشال چويبالسىن ءوزى -اق باتاسىن بەرىپ، ولە ولگەنشە ءوسىپ وركەندەۋىن قاداعالاپ كەتكەن بايان-ولگەي قازاقىي ءسالت-داستۇرىن سول قالپىندا ساقتاپ، موڭعول ەلىندە جەكە ۇلتتىق ناقىشتا ءبىر ايماق بولىپ، ءداۋىردىڭ نە ءبىر ىستىق سۋىعىن باستارىنان كەشىرىپ ءوسىپ-ونىپ، ءسالت-داستۇرىن قاز قالپىندا ساقتاپ كەلەدى.
2018 جىلى جەڭىسحانمەن بىرگە بايان-ولگەيدىڭ تۇڭعىش اكىمى بولعان قايراتكەر قابي ەكەۋىنىڭ كەۋدە ءمۇسىنى ۆيماقتىق ورتالىق مۋزەيىنىڭ اۋلاسىنا ورناتىلدى. «مارشال چويبالسىننىڭ اماناتىن قاز قالپىندا ساقتاپ، قازاقى ۇلتتىق ناقىشتارىڭدى جوعالتپاي شات-شادىمان ءومىر كەشىپ، قازاقتىڭ ءسالت-داستۇرىن قۇرمەتتەۋدى مارشال ح.چويبالسىننان ۇيرەنىڭدەر!» - دەپ اماناتتاپ تۇرعانداي سەزىلەدى، قوس ءمۇسىن...
جاناربەك اقبي، 1998 جىل.
6alash ۇسىنادى
