اقسەلەۋ سەيدىمبەك (1942–2009) 12 جەلتوقساندا قاراعاندى وبلىسىنىڭ جاڭاارقا اۋدانىنداعى بايدالا بي اۋىلىندا تۋعان.
1959 جىلى ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ، كومسومولدىق جولدامامەن قىزىلتاۋ كەڭشارىندا مال شارۋاشىلىعىندا ەڭبەك ەتتى. 1968 جىلى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. 1968–1975 جج. «لەنينشىل جاس» (قازىرگى «جاس الاش») گازەتىندە ادەبي قىزمەتكەر، مەنشىكتى ءتىلشى، 1975–1976 جج. «ورتالىق قازاقستان» گازەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى، 1976–1983 جج. «سوسياليستىك قازاقستان» (قازىرگى «ەگەمەن قازاقستان») گازەتىندە ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، 1983–1987 جج. «زەردە» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى.
1987–1997 جج. قازاق كسر عا-نىڭ م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا لابورانت، اعا عىلىمي قىزمەتكەر، ءبولىم مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت اتقاردى.
1997–1998 جج. ى.التىنسارين اتىنداعى ءبىلىم پروبلەمالارى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، 1998–1999 جج. ق ر پرەزيدەنتتىك مادەني ورتالىعى ديرەكتورىنىڭ عىلىم جونىندەگى ورىنباسارى بولىپ قىزمەت اتقاردى. 2000 جىلدان باستاپ ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى. فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
شىعارمالارى: اقيىق. (1972)؛ قىر حيكايالارى. (1977)؛ تاۋعا بىتكەن جالبىز (1979)؛ كەنىش (1979)؛ الپامىس باتىر (1979،1998)؛ سەرپەر (1982)؛ اققىز (1991)؛ كۇڭگىر-كۇڭگىر كۇمبەزدەر (1981)؛ پويۋششيە كۋپولا (1985)؛ قازاقتىڭ ايگىلى كۇيشىلەرى (1992)؛ بالتالى-باعانالى ەل امان بول (1993)؛ ويتولعاق (1997)؛ مىڭ ءبىر مارجان (1989)؛ سونار (1989)؛ كۇي شەجىرە. ءبىرىنشى كىتاپ (1992)؛ كۇي شەجىرە. ەكىنشى كىتاپ (1997)؛ كوشپەلىلەر تاريحى (1995)؛ قازاق الەمى (1997)؛ مير كازاحوۆ (2001)؛ ەلتۇتقا (2001)؛ قازاقتىڭ كۇي ونەرى (2002)؛ قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحى. (2008).
ا.سەيدىمبەك
«ايەل-انا» ەرتەگىسى
وقىعان: كۇنسايىن قۋانىش قىزى
ەرتە، ەرتە، ەرتە دە، بەرەكە دارىپ، ب ا ق قونعان عاجايىپ ءبىر جەر بولىپتى. باسىن ماڭگى قار شالعان زاڭعار تاۋلارى، تۇگىن تارتساڭ ماي شىققانداي شۇيگىن دالالارى، مۇلگىگەن قارا ورمانى مەن مولدىرەگەن وزەن-كولدەرى كورگەن جاندى وزىنە عاشىق ەتەدى ەكەن. ال ەستىگەن جان ءومىر بويى ءبىر كورۋگە ىنتىق بولىپ وتسە كەرەك. سول جەردە كىشىسىن ۇلكەنى سىيلاعان، ۇلكەنى كىشىسىنە قامقور بولعان كۇنشۋاق دەپ اتالاتىن ءبىر ەل باقىتتى عۇمىر كەشىپتى. كۇنشۋاق ەلىنىڭ عاجايىپ تابيعاتىناندا بۇرىن ، بايلىق بەرەكەسىنەن دە بۇرىن، ىنتىماقشىل بىرلىگىنەن دە بۇرىن وزگە جۇرتتى قىزىقتىراتىن ءبىر ەرەكشە قاسيەتى بولىپتى . ول قاسيەتى: جىگىتتەرى شەتىنەن ەر كوڭىل جاۋجۇرەك، قىزدارى اقىلىنا كوركى ساي اققۋداي ارۋلار بولسا، ۇلكەندەرى اقىل پاراساتىمەن ءقادىرىن ارتتىرادى ەكەن.
كۇنشۋاق ەلى ەشبىر جەرگە قىزىقپاپتى. وتكەنى ءوز جەرىنىڭ كورىك كەلبەتى ەشكىمنىڭ جەرىنەن كەم ەمەس ەكەنىن ماقتان تۇتىپتى. ەشكىمنىڭ باقىتىن قىزعانباپتى. ويتكەنى ءوز ەلىندەگى بايلىق پەن باقىتتى قاناعات ەتىپتى. وسىلايشا زىرعىپ كۇندەر، سىرعىپ ايلار، جىلجىپ جىلدار ءوتىپ جاتادى. ك.ندەردىڭ ءبىر كۇنىندە كۇنشۋاق ەلىنە جاۋ شابادى. بۇل ەلدىڭ باقىتىن قىزعانعان، بايلىعىنا قىزىققان جاۋ مەن مۇندالاپ كەلمەيدى. قاپىسىن تاۋىپ ويدا-جوقتا باس سالىپتى. سودان باتىرلارىنىڭ قولى قارۋعا جەتىپ ۇلگەرمەي، قارتتارى اقىل بەرىپ ۇلگەرمەي، ارۋلارى قاندا الا الماي قاپا بولىپ كۇنشۋاق ەلىنىڭ ۇلكەن-كىشىسى جاپپاي تۇتقىنعا تۇسەدى. قانقۇيلى دۇشپاننىڭ كۇتكەنىدە وسى بولسا كەرەك كۇنشۋاق ەلىنىڭ كارى-جاسىن قويداي شۇبىرتىپ، قوزىداي كوگەندەپ اكەلىپ، ۇلكەن تاس قورعانعا قاماپ تاستايدى.
تۇتقىن بولعان قالىڭ ەل تاس قورعاننىڭ ىشىندە شىققان كۇن مەن تۋعان ايعا تەلمىرە قاراپ دارمەنسىز پەندەگە اينالادى. ۇشقان قۇستان باسقا شىعا المايتىنداي بەرىك قامالدان قۇتىلۋدىڭ ەش جولى تابىلمايدى. ارادا ءبىر كۇن وتەدى، ەكى كۇن وتەدى، ءۇشىنشى كۇن دەگەندە تاسقورعاننىڭ بيىك مۇناراسىنان دابىل قاعىلىپ، جاي جاعىنىڭ ءبىر ەلشىسى كورىنەدى:
ۋا، تۇتقىندار- دەپ الگى ەلشى ساڭقىلداي ءۇن قاتادى، - قۇدىرەتى كۇشتى
ءامىرشىمىزدىڭ بۇيرىعىنا قۇلاق سالىڭدار! مەيىرىمى شەكسىز ۇلى ءامىشىمىزدىڭ جارلىعى بويىنشا كۇنشۋاق ەلىنىڭ تۇتقىن بولعان ايەلدەرىنە ازاتتىق بەرىلەدى. قولىنان ۇستار بالاسىن جەتەكتەپ، يىعى كوتەرەر جۇگىن ارقالاپ قورعاننان شىعۋىنا بولادى. ال ەر-ازامات اتاۋلى ۇلى ءامىرشىمىزدىڭ قالاۋى بويىنشا وسى قورعان ىشىندە اجال تابۋعا ءتيىس.
كۇنشۋاق ەلىنىڭ ۇلكەن – كىشىسى مىنا سۇمدىق جارلىقتى ەستىگەندە تەڭىزدەي تولقىپ، كەمەدەي تەڭسەلىپ، كۇڭىرەنىپ قويا بەرەدى. وسى كەزدە مۇنارا باسىنان تاعى دا دابل قاعىلىپ ەلشى ءتىل قاتادى: «ۋا، تۇتقىندار، - دەيدى سۇستى داۋىسپەن،- ءامىرشىنىڭ جارلىعى ەكى بولماق ەمەس. ماڭدايلارىڭا جازىلعان ەكى-اق تاڭداۋ بار. ءبىرى قولىنان ۇستار بالاسىن جەتەكتەپ، يىعى كوتەرەر جۇگىن ارقالاپكۇنشۋاق ەلىنىڭ ايەل زاتى مىنا تاس قورعاننان امان-ەسەن بوستاندىققا شىعادى. وعان كونبەسەڭدەر ەكىنشى تاڭدايتىندارىڭ جاپپاي ءولىم. وسى ەكى جولدىڭ ءبىرىن تاڭداڭداۋ ءۇشىن ءۇش كۇن ۋاقىت بەرىلەدى. بۇل جارلىقتا دۇشپاننىڭ ىشتەي ەسەبى بولادى. ونىسى كۇنشۋاق ەلىن جاپپاي قىرىپ سالعاننان نە پايدا؟ وناندا ەر-ازاماتتارىن عانا ولتىرسە، قالعان جەتىم بالا، جەسىر ايەلدەر وزىنەن-وزى كىرىپتار بولماي ما؟! ءسويتىپ، اققۋداي ارۋ ايەلدەرى حالقىمىزدىڭ شىرايىن كەلتىرمەي مە دەگەن ەسەپ ەدى دەيدى. مۇنداي سۇمدىق نيەتتى تۇتقىنداردا سەزەدى. سەزگەنمەن شارا بار ما؟ قاپا بولىپ قابىرعالارى قايىسادى، قاتال ۇكىمنەن قۇتىلۋدىڭ جولىن تاپپاي دال بولادى. ءارى ويلاپ، بەرى ويلاپ كۇنشۋاق ەلىنىڭ اقىلگوي قاريالارى ءبىر توقتامعا كەلەدى: «دۇنيە دە ولىمنەن وتكەن وكىنىش جوق دەيدى قاريالار. جاپپاي قىرىلىپ، ءىز-تۇسسىز بولعانشا تۇياق جالعار بالامىز بەن تاڭداپ سۇيگەن جارىمىز بوستاندىق السىن! ارتىمىزدى وڭالتار ءۇمىت تىلەگىمىزدە سولار بولسىن. باسقا جولدى تاڭداۋدىن قيسىنى جوق.بۇل شەشىدى ەستىگەندە تاسقورعاننىڭ ىشىندەگى تۇتقىندار سەڭدەي سوعىلىسىپ، كۇڭىرەنىپ قويا بەرەدى. اجال كۇتىپ، ارتىندا قالار اكەسىن قۇشاقتاپ بالالار شىرىلدايدى، سۇيگەنىنەن تىرىدەي ايرىلعان، تاعدىرىنا لاعنات ايتىپ ايەلدەر زارلايدى. وسى كەزدە تۇتقىنداردىڭ اراسىنان اق شاشتى انانىڭ ساڭق ەتكەن داۋىسى ەستىلەدى. بولماشىنى ءۇمىت ەتىپ، ەلەڭدەسكەن قالىڭ ەل سۋ سەپكەندەي باسىلىپ، الگى داۋىس شىققان جاققا وشارىلا قاراپ قالادى.
-ۋا، ءبىر تۋعان باۋىرلار سابىر ەتىڭدەر، ،-دەيدى اق شاشتى انا، - سابىر ەتىڭدەر! كوزدىڭ جاسى اجالعا اراشا تۇرار بولسا جەر بەتىندەگى وزەن مەن كول، تەڭىز بەن مۇحيت اتاۋلى الدەقاشان ارماندا كەتكەن بوزداقتار بولىپ الدىڭنان شىعار ەدى. ءبىراق ءومىردىڭ زاڭى قاتال. اقىل مەن قايرات تاۋسىلىپ، اجال باسقا تونسە كوزدىڭ جاسى قورعان بولا المايدى. قانقۇيلى جاۋ قاپىسىن تاۋىپ قايراتىمىزدى مۇقالتسا دا اقىلىمىزدان اداستىرعان جوق. سوندىقتان سابىر ەتىپ، اقىل قورىتايىق. كۇزەتشى ارقىلى جاۋدىڭ امىرشىسىنە حابار بەرگىزىڭدەر. بىزگە قويار شارتىن ءوز اۋزىنان مالىمدەپ، سول شارتتى بۇلجىتپاي ورىندايتىنىنا انت ەتسىن! سوندا دەگەنى بولادى. اق شاشت انانىڭ نە ويلاعانىن قالىڭ تۇتقىن بىلمەسە دە، ۇلكەندى سىيلايتىن داستۇرمەنەن سوزگە كەلمەستەن كۇزەتشىگە حابار بەرەدى. كەشىكپەي-اق تاس قورعاننىڭ مۇناراسى كۇڭگىرلەپ، دابىل قاعىلادى دا، جاۋ جاعىنىڭ ءامىرشىسى كورىنەدى. ءسىرا، كۇنشۋاق ەلىنىڭ اققۋداي ارۋلارى ازاتتىقتان دا بۇرىن اجالدى تاڭدار دەپ ويلاسا كەرەك، تۇتقىنداردىڭ قويعان تالابىنا ءامىرشى بالدەنبەي-اق قۇلاق اسىپ، جارلىعىن قايتالاي باستايدى: -ۋا، تۇتقندار ،-دەيدى ءامىرشى، - كۇنشۋاق ەلىنىڭ ايەل زاتىنا ازاتتىق بەرەمىن. قولىنان ۇستار بالاسىن جەتەكتەپ، يىعى كوتەرەر جۇگىن ارقالاپ ، مىنا تاس قامالدان شىعامىن دەسە، ءقازىر قاقپانى اشقىزامىن. سول ءسات كۇنشۋاق ەلىنەن تۇتقىن بولعان اق شاشتى انا ءتىل قاتادى: -ۋا، ءامىرشى ، - دەيدى ول، - شارتىڭدى ءوز اۋزىڭنان ەستىدىك. ونى ءبىز قابىل الامىز. تەك ەندى قولىنان ۇستار بالاسىن جەتەكتەپ، يىعى كوتەرەر جۇگىن ارقالاپ مىنا تاس قامالدان شىققان ايەلدەرگە تولىق ازاتتىق بەرەمىن دەپ انت بەر! انتىڭدى بەرگەن سوڭ قاقپاڭدى اشتىرۋىڭا بولادى.
بەردىم ۋادەمدى. كوك ءتاڭىرىنىڭ اتىن اتاپ انت ەتەمىن، - دەيدى ءامىرشى. سولاي دەيدى دە كۇزەتشىلەرگە بەلگى بەرەدى. تاس قورعاننىڭ قاقپاسى اشىلادى. وسى كەزدە اق شاشتى انا باس بولىپ بالالارىن قولىنا جەتەكتەپ، اق ساقالدى شالىن يىعىنا مىنگىزىپ شعار بەرگەن ەكەن دەيدى. مۇنى كورىپ تۇرعان ءامىرشى الدانعانىن سەزگەندەي ابدىراپ: و، بۇل قالاي دەسە كەرەك. سوندا اق شاشتى انا: - ءوزىڭ ەمەس پە، قولىڭنان ۇستار بالاڭدى جەتەكتەپ، يىعىن كوتەرەر جۇگىڭدى ارقالاپ شىڭساڭ ازاتتىق بەرەمىن دەپ انت ەتكەن دەپتى دە قاقپادان شىعىپ جۇرە بەرىپتى. اق شاشتى انانىڭ سوڭىنان باسقا ايەلدەر دە كۇيەۋلەرىن ارقالاپ، بالالارىن جەتەكتەپ دۇشپانىنىڭ قورعانىنان امان-ەسەن شىققان ەكەن. وسىلايشا كۇنشۋاق ەلى قۇرىپ كەتە جازداعان قيىن شاقتا ايەل-انىنىڭ اقىل-پاراساتىنىڭ ارقاسىندا امان قالىپتى. ايەلدى بۇرىندا ءقادىر تۇتاتىن كۇنشۋاق ەلىنىڭ وسى وقيعادان كەيىن ايەل-اناعا دەگەن سىي-قۇرمەتى ءتىپتى ەرەكشە بولىپتى. سودان باستاپ بۇل ەلدە ايەلدەر ەرلەرىنىڭ وڭ جاعىنا وتىراتىن بولىپتى. ۇرپاقتارعا ۇلگى بولسىن دەپ كۇنشۋاق ەلىندەگى ىرگەلى رۋلاردى، ولاردىڭ ۇراندارىن ايەلدەردىڭ اتىمەن اتاي باستاپتى. ەلدەگى ەڭ اسەم قالاعا، ەڭ بيىك تاۋعا ، ەڭ ءمولدىر كولگە ايەلدەردىڭ ەسىمىن قويىپتى. ءتىپتى حالىقتىڭ ەڭ اسىل مۇراسى، قىمبات ەسكەرتكىشى ءتىل بولسا، ونى دا انا ءتىلى دەپ ايەل-انانىڭ اق سۇتىنەن داريتىن قۇدىرەت، قاسيەتكە بالاپتى. ايەل-انانى ايرىقشا ءقادىر تۇتاتىن كۇنشۋاق ەلى كۇنى بۇگىنگە دەيىن باقىتتى عۇمىر كەشىپ كەلە جاتقان كورىنەدى.
6الاش ۇسىندى
