«بوق» دەگەن ءسوزدى ەستىسە بولدى بۇل كۇننىڭ ادامدارى مۇرنىن باسادى. جيرەنە، جيىركەنە قارايدى. سوندا ءبىز وسى ءبىر جالعىز دىبىستى سوزدەن قاشاننان بەرى جيرەندىك؟ بىرەر مىڭ جىلدىڭ اينالاسىندا-اۋ، ءسىرا؟! ال، وسىدان مىڭ بەس ءجۇز جىلدىڭ الدىنداعى ادامدار، بىلايشا ايتقاندا، ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز وسى دىبىس قۇلاقتارىنا شالىنسا-اق بولدى، «قايدا، قايدا» لاپ شاۋىپ جۇرگەن بولاتىن. وسىدان-اق بۇل ماقالدىڭ قانشا جاسقا كەلگەنىن كورىپ الۋعا بولادى. ەگەر، بۇلايشا سوزساق، بۇل ماقالدىڭ ارعى تەگى وعىزدار داۋىرىمەن ۇندەسەر ەدى. مەيلى قالاي بولسا، سولاي بولسىن، ول كەزدەگى وسى «بوق» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى؛ «1. بايلىق، دۇنيە، 2. ءتاڭىر، جاراتۋشى» دەگەن ەكى ماعىنامەن بەلگىلى بولاتىن. بۇنى قازىرگى «بوق دۇنيە» دەگەن سوزدەن-اق ءتۇسىنىپ الۋعا بولادى. كەزىندە بۇل ءسوزدىڭ وسى كۇندەگى «مال-مۇلىك، قايىر-ساقاۋات» دەگەن سياقتى اراسىنا سىزىقشا قويىلىپ جازىلعانى ءمالىم. كەيىندەپ بۇل ءسوزدىڭ اراسىنا «شىلىق» جۇرناعى كەلىپ تۇسكەندە، «بوقشىلىق دۇنيە» بولىپ كەتە بەرگەن. بۇل كەز «بوق»-تىڭ وسى كۇنگى ماعىناعا كوشكەن كەزى.
ابايدىڭ «ادام ءبىر بوق كوتەرگەن بوقتىڭ قابى» دەگەنى بۇل ءسوزدىڭ ەسكى، جاڭا قوس ماعىناسىن قاتارىنان بەرىپ تۇر. كوتەرىپ جۇرگەنىڭ «دۇنيە»، ال، ىشىڭدەگىڭ سونىڭ «ءشىرىتىندىسى» دەمەكشى. بۇل كۇندەرى ءوزىمىز «قوقىر-قوقسىق، سىپىرىندى» دەگەندى دە «بوقتىق» دەي سالامىز. «سونشا جيعان بوقتىق نەگە تۇرادى» دەۋىمىز دە سونان. ال، «بەرەكەسىزدىككە سالىندى» دەگەندى «بوعى سۇيىلدى»، «تۇككە تۇرعىسىز» دەگەندى «بوقتان وزگە» دەيمىز. «ساعان ول بوقتى سۇيەۋ بولار» دەۋدە وسىعان ساكىن. دەگەنمەن، بۇل ءسوزدىڭ «ءتاڭىر، جاراتقان» دەگەن ماعىناسى وسى كەزدە مۇلدە جوعالىپ، تەك ەسكى كەزدەگى «ءتاڭىر، جاراتقان» دەگەن ماعىنا بەرەتىن «بوعدا» دەگەن نىسپى كۇيىندە تاۋدىڭ اتىندا عانا قالعان. بۇل كۇندەرى وسى ءبىر «دۇنيەنىڭ وگىزى، دۇنيەنىڭ ارقاسى» دەلىنەتىن كۇللى تاۋ سىلەمىن «ءتاڭىر تاۋى» دەۋىمىزدە وسىدان. بۇنى ونان ارى دالەلدەۋ كەرەك بولسا، وسى كۇندە ورىستاردىڭ ءوزى «ءتاڭىر، جاراتقان» دەگەن ءسوزدى «بوگ جانە بوح» دەپ ەكى ءتۇرلى اتايدى دا، «باي، بايلىق، ىرىس، قۇت» دەگەندى «بوگاتي» دەيدى. تۇركى تاس جازۋىندا «بۋىنشاق-تۇيىنشەك» دەگەندى «بوق» دەيدى دە، قازىرگى ءوزىمىز «بوقشا» دەپ جۇرگەن ءسوزدى «بوع، بوقتاي، بوقتۇي» دەپ ءۇش ءتۇرلى اتايدى. بۇل ماحمۇت قاشقاري سوزدىگىندە دە وسىلاي. قازىرگى تۇركىلەر «كوتەرمەشى ساۋداگەر ايەل، ھامبال(جۇك كوتەرۋشى)» دەگەندى «بوقشاجى» دەيدى دە، پارسىلار «بوقشا» دەگەندى «بوحشى» دەسە، تىم ەسكى كەزدەگىلەر «بوقجاما» دەيدى. «اقىسىن بەرسەڭ، بوقىسىن شىعارادى» دەگەن ماقال دا وسىمەن سارىنداس. بىلايشا ايتقاندا، اقىسىن بەرسەڭ، پايداسىن ءۇيىپ تاستايدى دەپ تۇر. بۇلاردى جانە دە ىلگەرلەي دالەلدەۋ كەرەك بولسا، ماحمۇت قاشقاريدا «جينادى، توپتادى» دەگەن ماعىنا «بۇقدى» بولىپ، «تويدى، سەمىردى» دەگەن ماعىنا «بوكتى» بولىپ كەلەدى. بۇل جەردە دىبىستىڭ تەگى تۇرعىسىنان «و، ۇ، ءو، ءۇ» دىبىستارىنىڭ جالعىز-اق «و» دىبىسى ەكەنىن ۇمىتپاۋ كەرەك. مۇنىڭ دالەلى: دىبىستىڭ ەڭ وركەندەگەن تۇركى تاس جازۋلارىنىڭ وزىندە «و مەن ۇ» ءبىر-اق تاڭبامەن، «ا مەن ءا» ءبىر-اق تاڭبامەن بەلگىلەنىپ، بۇكىل الىپپەدە ءتورت-اق داۋىستى دىبىس بولعان عوي. ەگەر، مۇنى ونان ارى اپارۋ كەرەك بولسا، تەك داۋىستىلاردى عانا ەمەس، كۇللى دىبىس اتاۋلىنى جالعىز-اق «ا» دىبىسىنا اپارىپ بايلار ەدىك. «ا» كۇللى دىبىستىڭ، بىلايشا ايتقاندا، جاراتىلىستىڭ باسى ەسەپتى، بۇعان دالەل اۋىزدى ءوز تابيعاتى بويىنشا كەڭ اشىپ دىبىس شىعارىپ كورسەك-اق بەلگىلى. ءدال وسى جەردە ءسىزدىڭ قاي ۇلت بولۋىڭىزدىڭ دا، قاي تىلدە سويلەيتىن ادام ەكەنىڭىزدىڭ دە ەش قاجەتى قالمايدى. ءتىپتى وسى دىبىستى اۋزىن دوڭگەلەنتىپ وگىزدىڭ «ءو» دەپ شىعاراتىنىن ەسكەرەر بولساق، جاراتىلىسىمىز تۇرعىسىنان ءوز تۋمىسىمىزعا ونان ارى جاقىنداي تۇسەر ەدىك. ال، مۇنان ارعى وزگەرىندى، تۋىندى دىبىستاردىڭ ەرىننىڭ، ءتىلدىڭ جانە تاناۋدىڭ كومەگىمەن جاساندى ءىس قوسۋ جولى ارقىلى اۋاعا تارايدى،- دەگەن ەدىك. ەندى مىنا ەسكى ايتىس ۇزىندىسىنە قاراڭىز؛
«ءوزىڭ-اق ەن بوعىڭا يەلىك قىل،
بىلعاما راسۋل اتىن بەي يانات.
اۋلاماق مومىن كوڭىلىن بولساڭ ەگەر،
ايت ۋاعىز، ادال مالدان قىل سالاۋات». مۇنداعى «ەن»-نىڭ ماعىناسى؛ «كەڭ، مول، باي، دارقان» دەگەن ماعىنانى بەرەدى دە، «ەن بوق» بولعاندا «مول دۇنيە» دەگەن ءسوز بولىپ شىعادى. ءوزىمىز ادەتتە كوپ بالالى ءۇيدى «بوقتاشاقتى ءۇي» دەيمىز دە، ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى تۋىلعان كوپ بالانى «بوقتاشاق» دەيمىز. وسىنداعى «بوق» تا «كوپتىكتى، مولدىقتى» بىلدىرەدى دە، ال، ەسكى كەزدەگى «تاشاق» پەن «تاس»-تىڭ ماعىناسى بىرەۋ. «مىڭ ءبىر ءتۇن» دە ءوزىن ابدەن باسىنعان ەسەرسوق جىگىتتى ماس قىلىپ، اتەك ەتىپ تاستاعان قىز قيمىلىن «قىز تاستى شارت كەسىپ الىپ، قاسىنداعى قىزىپ تۇرعان تەمىردىڭ وتىنا باسىپ الدى» دەپ جازادى. «بوقتاشاق» تىڭ ماعىناسى ەندى تۇسىنىكتى بولعان شىعار.
سوندا «بولار بالا بوعىنان» دەگەندە ونىڭ «قالاي ۇلكەن دارەت سىندىرعاندىعىندا» دەپ تۇرعان جوق. «ءۇپشىنى، دۇنيە-مۇلكى، بىلايشا ايتقاندا، قالاي ويناپ، قانداي ويىنشىقتار جيدى» دەپ تۇر. بالا ءبيدى ەسىڭىزگە الىڭىز.
كوردىڭىز بە، جالعىز-اق دىبىستى «بوق» دەگەن ءبىر ءسوزدىڭ وزىندە ات ءۇستى بايانداعاندا وسىنشالىق ماعىنا مەن مانەر جاتىر. ەگەر، مۇنى جۇيەلەندىرە، سىبايلاس ماعىنالارىمەن قوسا بايانداساق نە بولار ەدى؟ وسىدان-اق كورۋگە بولادى. قازاق ءتىلى كىم كورىنگەننىڭ يتپەگىنە كونە بەرەتىن قارابايىر ەسسىز دىبىستاردىڭ قوسىندىسى ەمەس. ول ءوزىنىڭ ۇشان-تەڭىز اقىل-ەسىمەن، رۋحىمەن، تاريحىمەن ەتەنە قۇشاقتاسىپ جاتىر. ونى باسىنۋعا كەلمەيدى. ونان جاراتىلىستان شوشىعانداي شوشۋ كەرەك.
جۇڭگو قازاقتارىنان شىققان بەلگىلى سىنشى، ءتىل عالىمى سەرىك قاۋىمباي ۇلى
6alash ۇسىنادى
