موڭعول اقىنى گ.مەند-وووو-نىڭ استانادا ءوتىپ جاتقان ازيا قالامگەرلەرىنىڭ فورۋمىندا جاساعان بايانداماسىن وقىرماندار نازارىنا ۇسىنامىز. بايانداما اۆتوردىڭ رۇقساتىمەن جاريالانىپ وتىر.
نوبەل سىيلىعىنىڭ ۇمىتكەرى، موڭعول اقىنى گومبوجاۆىن مەند-وووو
قۇرلىعى ءبىر، تىرلىگى ءبىر قالامداستار!
موڭعولياداعى جازۋشىلار اتىنان سىزدەرگە دۇعاي سالەم جولدايمىن.
پوەزيا دەگەنىمىز تىلدىك قۇبىلىس بولا تۇرا قانداي دا ءبىر ەلدىڭ قورشاعان ورتاسى، تاريحي مادەنيەتى، ءداستۇرلى ەتنوگرافيالىق جاعىنا نەگىزدەلگەن شىعارماشىلىق تالانتتىق الەم؛ عارىشتان كەلەتىن قۋات، سوندا ساقتالاتىن رۋحاني سانالىق اقپارات تۇرەنىمەن ۇشتاساتىن زاۋ پايىمدىق عالامات، عاجايىپ عالام.
دۇنيە جۇزىنە ەسىمى ءماشھۇر، دانا، جيھانگەر ۇلى سۋرەتكەر، ازياتانۋشى نيكولاي كونستانتينوۆيچ رەريح بۇدان 100 جۋىق جىل بۇرىن جازعان «ازيا جۇرەگى» اتالاتىن عىلىمي-تانىمدىق ماقالاسىنىڭ ءالقيسساسىندا «ازيانىڭ جان تامىرى ءتىرى مە؟» دەپ ساۋال قويعان ەدى. ۇلى عۇلاما بۇل ساۋالدى وزىنە عانا قويۋمەن شەكتەلمەي ازىرگى ازيا كىندىگىندەگى بىزگە ارناعان وسيەتى مە دەرلىك.
ول، راسىندا دا ازيا قۇرلىعىنداعى كۇللى ادامزاتقا رۋحاني ازىق بولارلىق سانا مەن پايىمنىڭ تەڭدەسسىز قۇندىلىعى ءبىر مۇيىستە جاسىرىن ساقتالىپ جاتۋى مۇمكىن دەپ ءىز كەستى. رۋحاني ءىلىم ەستەتيكالىق ساباقتاستىق باتىس پەن شىعىستا ەرەكشە ەتەنەلىكپەن شۇيىركەلەسۋى ءتيىس دەپ سەندى. ءوزارا تۇسىنۋشىلىك، بەرەكە بىرلىك، جالپىادامزاتتىق ەسەنتۇگەل ءومىر، جالپىعالامدىق بەيبىتشىلىكتى ءپىر تۇتۋ ماعىناسى بويىنشا «شامبالا» ۇعىمىن كۇللى ادامزاتتىق تاڭدانىسقا قاراي ءبىرشاما يكەمدەسە كەرەك. مەنىڭ بۇل ۇعىمداردى ناقتى ايتۋىمنىڭ سەبەبى - «شامبالا» ءسوزىنىڭ توركىنى اۋماقتىق ورنالاسۋعا قاتىستى تۇسىنىكتەن تىس ءبىزدىڭ قوڭسىلاس وشارلاسۋىمىزدىڭ قۇپياسى ءھام ونىڭ ءتاڭىري سانالىق، ىلىمدىك قورىمىزدىڭ – قۋاتتى اقپاراتتىق كەڭىستىگى. ءبىر سوزبەن ايتساق پوەزيالىق شابىتقا جاقىن، اقىندارعا ەڭ ەتەنە يگىلىك بولۋى دا مۇمكىن. ءداۋىردىڭ رۋحاني گۇلزارىنا سىيلانعان سونداي شايىرلاردىڭ ءبىرى -موڭعولدىڭ گوۆ دالاسىنان جارق ەتكەن ءحىح عاسىردىڭ داناگوي اعارتۋشىسى، بۋدديست دانزانراۆجاا ەدى. ول، تاۋ مەن تاسقا قاشالعان اقپاراتتاردىڭ سىرىن اشۋمەن بىرگە جوعارعى رۋحتى تىلسىم ءبىر كۇشپەن تىلدەسۋگە ەرەكشە قابىلەتتى جان بولعان. جەر مەن كوكتىڭ كەڭىستىگىنەن تاپقان ونىڭ ورىنى - «شامبالا» دەپ اسپەتتەلىپ، الىس-جاقىننان كەلەتىن جيھانكەزدەر جينالاتىن كيەلى ۇيىققا اينالدى. مەن ونى اقىنعا ءتان دانالىقتىڭ قاسيەتتى قۇپياسى، ءنازيرا ارقىلى ۇلى ابىزدىقتىڭ بيىگىنە جەتكەن تاڭعاجايىپ ءۇر دۇنيەسى دەپ ويلايمىن.
موڭعوليا مادەنيەتىنە «ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر» سۇراعان راقمەت ۇلى، قازاقستاننىڭ «ەڭبەك ەرى» ولجاس سۇلەيمەنوۆ، موڭعوليا مادەنيەتىنە «ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر» موڭعول اقىنى گومبوجاۆىن مەند-وووو. «ازيا قالامگەرلەرىنىڭ فورۋمى» 2019. استانا.
سوزبەن تاپسىرلەپ سەزدىرەتىن رۋحاني سانا نەمەسە پوەزيالىق سىلكىنىستىڭ كۇشتى تۇرەنى تىقسىرىپ جەتكەن كەزدە وزىڭنەن كەيىنگى بارلىق ۋاقىت ارناسىندا وي توقىندارىن وتە كوپ ۋاقىتتار بويى وزىنە ساقتاپ ماڭگى قالاتىندىقتان مىڭداعان جىلدار بۇرىنعى ولەڭ جىرلارمەن ءبىز بىرگە جاساسىپ، وتكەندەردىڭ جۇرەگىنىڭ سوققانىن دا تىڭداپ ءجۇرمىز.
ءبىزدىڭ دولبارىمىزدان دا الىس اۋلاقتا جازىلعان باعزى ۆەدالاردىڭ ءۇن اۋەندەرى ءتاڭىر تەكتى رۋحاني سانادان، شۋاقتى سۇلدەرلەر ارقىلى وزگە الەمنەن تۇسىرىلگەن دەگەن كوزقاراستى قۇپتايمىن.
ورىستىڭ ايگىلى اقىنى م.يۋ.لەرمانتوۆ بىردە: «گومەردەن بۇرىن كىم بولدى؟» دەپ تۇرەن كوتەرگەن دەسەدى. ۇلى شىعارما تۋار العى شارت، باستى تۇعىرناما قالايدا بولۋى حاق دەگەن ويمەن لەرمونتوۆتىڭ ساۋالى تۋىنداسا كەرەك. سولاي، بولعان؛ ازيادا بار ونداي گاپ.
ءبىزدىڭ ەرامىزدان بۇرىنعى ەكىنشى مىڭ جىلدىقتا پايدا بولعان ۆەدالاردىڭ ءىلىمى ياعني پوەتيكالىق جىر داستاندارى سوڭىرا «ماحابحاراتا»، «راھامايانا» سەكىلدى ۇلى ەپوستار ارناسىمەن بىزگە جەتكەن.
سونداي-اق، ب.ە.ب. ءحىى-ىح عاسىرلار ارالىق نانحيادتاردىڭ حالىق جىرلارىن جيناقتاعان كۇڭزىنىڭ (كونفۋسيي) «جىرناماسى» - الەم حالىقتارىنىڭ تۇڭعىش انتولوگياسى بولۋى دا مۇمكىن.
ۇلى تۇزەمدىك كونە كوشپەلىلەردىڭ ۇزنا اۋەن ءۇنى – بۇگىنگى موڭعولدىڭ «ۇزىنا اۋەنى» دەلىنەتىن اۋەزدى ولەڭدەرى نەمەسە ازيانىڭ كەيبىر ەلدەرىندەگى اسىرەسە كونە التاي جۇرتىنىڭ ەرلىك ەپوستارى باعزى بۇرىناعى گومەردىڭ زامانىندا ءتىپتى ودان دا بۇرىن بولعانى انىق.
سونىمەن بىرگە پارسىنىڭ رۋبايلارى، قازاقتىڭ حالىقتىق تولعاۋ جىرلارى، موڭعولداردىڭ قوس اۋەزى، الەمدىك ءۇش ءبايىتى، جاپونيانىڭ حايكۋى، تانكاسى، ورتا ازيانىڭ عازالى، قىتايدىڭ سزى سەكىلدى پوەزيالىق كوپتەگەن اۋەزدى قۇبىلىستاردى تەك ازيا عانا ادامزاتقا ۇسىنا الدى.
ۇندىلەردىڭ گاليداسانى، قىتايدىڭ لي باي، ءدۇ ءفۇىن، پارسىنىڭ فەردوۋسي، ومار حاييامىن، موڭعولدىڭ سوگت ءتايجىسى، دانزانراۆجااسى، جاپونيانىڭ ماسۋو ءباشو، تاكبوكۋ، تيبەتتىڭ سانيانجامس، تۇركمەننىڭ ماقتۇمق ۇلى، قازاقتىڭ اباي قۇنانباي ۇلى، ءۇندىستاننىڭ رابيندانت تاگۇرى سەكىلدى كوپتەگەن اقىن دانالاردى ادامزاتتىڭ قۇدىرەتتى باۋ باقشاسىنا ازيا عانا سىيلاي الدى. دەمەك، حح، ءحى عاسىرداعى ازيا پوەزياسىنىڭ ىقپالى جانە يەلەنەتىن ورىنى جونىندە دە ويلاناتىن ۋاقىت جەتتى. ازيا پوەزياسىنىڭ الەم ادەبيەتىندەگى وسى زاماندىق ورىنى ەڭ اۋەلى اۋدارمانىڭ ساپاسى مەن باسپاحانالاردىڭ بيزنەستىك مۇددەسىنە كوبىنەسە بايلانىستى بولماق. وتە باياۋ، تاسباقانىڭ اياڭىمەن ميمىرتتاپ كەلەمىز.
پارسىنىڭ دانىشپان اقىنى ومار حاييامنىڭ باستاپقى ازداعان رۋبايلارى وسىدان 160 جىل بۇرىن لوندوندا اعىلشىن تىلىنە تۇڭعىش رەت ءساتتى تارجىمالانعانىمەن وقىرمانعا جەتۋ جولىندا ۇزاق ۋاقىتتى قاتتى سارپ ەتكەنى بار. وسىعان قاراعاندا شالعاي الىستاعى ۇلتتىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتى، سانالىق سارىنداعى پوەزياسى باسقانىڭ نازارىنا ىلىگۋىنە، ءتارجىمالانۋىنا، اناليتيكالىق ساراپتامالىق جاسالۋىنا، وقۋلىقتار مەن انتولگيالارعا قامتىلۋىنا، سول ارقىلى وزگەنى مويىنداتۋعا دەيىنگى ارالىقتاردا كەدەرگىلەرگە ۇشىراپ ءجۇر. ازيانىڭ كوپتەگەن ەلدەرىنىڭ اقىندارى وسى جولمەن كەلە جاتىر.
بۇگىنگى تەحنولوگيالىق اسىرە قارقىندى وركەن، وندىرىستەنۋ، قالالانۋ، جاھاندانۋ قاتارلى ماتەريالدىق تۇرمىسقا تىعىز دەن بەرەتىن دامىستىڭ قۇرىلىمىنا قاراي كومىلە باستادى. ادامزاتتىڭ ءتول تابيعيلىعى، ءتىلى مەن مادەنيەتى، جۇرەك قالاۋىنىڭ ەڭ نازىك قۇندىلىقتارى جويىلىپ، ءتىرى كىسىلەر ديجيتالعا اينالىپ، پوەزيا قۇنسىزداناتىن كۇيدە. تىپتەن كەيبىر تىلدەر مۇلدەمگە ازىپ، جويىلىپ، جوعالىپ بارادى. سونىمەن بىرگە پوەزياعا اسىرە باتىستىڭ دا اسەرى كۇشەيىپ ءتۇرلى «يزمدەر» تىعىرىققا تىرەۋدە. ايتەۋىر جاڭا ىزدەنىستەر جولىندامىز. وسىناۋ قيلى ساتتە ازيالىقتار ءوز قولىنداعى بار مۇمكىندىگى بويىنشا الەمگە بەيتانىس پوەزياسىنىڭ ەرەكشە قۇبىلىستارىن قالاي ۇلىقتاۋدىڭ جولدارىن قاراستىرۋ كەرەك سەكىلدى.
پوەزياعا ورنىعا باستاعان كەدەرگىلەر ازيانىڭ پوەزياسىنا جاڭا جاعداياتتاردى اشۋعا يگىلىگىن بەرەدى. ءبىزدى تۇبەسەلىكتى جاڭا جىگەرلى تالپىنىستار كۇتىپ تۇر. وركەننىڭ تەڭسىزدىگى، ءدىني قاسىرەتتەر، كوزقاراس الۋاندىلىعىنا قاراماستان ازيالىق رۋحانياتتى ءبىرتۇتاس بىتىمدەۋگە قاتىستى كۇش-جىگەر ءسىز بەن ءبىزدىڭ پوەزيامىزدا تۇگەل بارشىلىق. ەندەشە الەم ادەبيەتى دەگەن ۇلى تۇرەنگە ازيانىڭ يەلەنەتىن ورنىن، سالماعىن دۇرىستاپ باعىتتالۋىمىزعا جول اشىق.
ادامزات وركەنيەتىنىڭ پوەزيا تەڭىزىنەن تەرگەن جاۋھارى سەكىلدى - «انتولوگيا» مادەنيەتىنە ازيانىڭ دا ايرىقشا ۇسىنار جاڭالىقتارى ەنۋى كەرەك-تى. اۋەلى ازيا قۇرلىعى ەلدەرىنىڭ ەرەكشە ىلتيپاتىمەن «ازيا پوەزيا انتولوگياسى» كوپ تىلگە ءتارجىمالانىپ شىعۋىنا تىلەكتەسپىن، ءارى قولدايمىن. بۇل پروزاعا دا ادەبيەتتىڭ وزگە جانرلارىنا دا قاتىستى ءسوز. ءبىز قاشانعا دەيىن باتىستىڭ قاباعىنا قاراپ، قولىنا تەلمىرەمىز؟
«باتىس دەگەن – باتىس، شىعىس دەگەن – شىعىس، ءبىر – بىرىنە ەش قارامايتىن تۇس...» دەپ ر.كيپلينگ (رەديارد كيپلينگ) ەمەرۋىن بىلدىرگەن ۋاقىتتا تاعى دا سول باياعى ن.رەريح «باتىس پەن شىعىستىڭ اراسىنداعى قورعان قۇلاتىلسىن» دەگەن-دى.
ر. كيپلينگتىڭ لەپەسىن «ءوزارا ايىرماشىلىق ەرەكشەلىگىنە قاراي ساقتاپ قالۋ» دەپ جايما-شۋاقتاپ، ن.رەريحتىڭ ويىن «ءبولىنىپ جارىلماي، الەم ادەبيەتىنىڭ ۇلى ارناسىنداعى اسىرە باتىسشىل ۇستەمدىكتى وزگەرتۋ ماعىناسىندا» تۇسىنۋلەرىڭىزدى سۇرايمىن. ازيا ادەبيەتىن قولداۋعا قاتىستى ءتيىمدى تاسىلدەر تابۋ، ايتالىق ءبىر بەلدەۋلىك قور قۇرۋ ارقىلى ءتارجىما جانە تاڭداۋلى شىعارمالاردى ناسيحاتتاۋ – وسى قۇرلىقتاعى ەلدەردىڭ وكىمەتتەرىنىڭ مىندەتى بولماق.
قازاق ەلىنىڭ حالىقارالىق ادەبيەت قارىم-قاتىناسىن دامىتۋ، قولداۋ جولىنداعى يگىلىكتى ىستەرىنە بەك رازىمىز! ازيانىڭ مادەني، رۋحاني، تەكتى بىلىكتى تاڭعاجايىپ الەمىن كەمەلدەندىرۋشى پوەزيالىق جاڭا تولقىندى باستاۋعا شاقىرامىن. ءسوزىمنىڭ اۋەلى باستابىنداعى «ازيانىڭ جان تامىرى ءتىرى مە؟» دەگەن ن.رەريحتىڭ ساۋالىنا؛
- ءيا، سولاي، ازيانىڭ جۇرەگى سوعىپ تۇر! ازيانى جاڭعىرتىپ اشۋداعى رۋحاني جاڭا ساپارىمىز ازيانىڭ ادەبيەت الەمىنە قاراي شەرۋ تارتاتىن بولادى دەيمىن!
موڭعول تىلىنەن اۋدارعان سۇراعان راحمەت ۇلى
