جۇڭگو قازاقتارىنان شىققان بەلگىلى سىنشى، ءتىل عالىمى سەرىك قاۋىمبايۇلىمەن سۇحبات.
«ءتىل تازالىعى – رۋح تازالىعى» -دەيدى جۇڭگو قازاقتارىنان شىققان بەلگىلى سىنشى، ءتىل عالىمى سەرىك قاۋىمباي ۇلى. ءجون ءسوز! ويتكەنى «ءتىل ويدىڭ تىكەلەي شىندىعى» دەيتىن ۋاجگە جۇگىنسەك، ءتىلدىڭ دىلىمەن تامىرلاس ەكەنى دە تالاسسىز شىندىق. ءار ۇلتتىڭ ادەت-عۇرپى، سالت-ساناسىنىڭ ۇقساماۋىنا دا ءتىل مەن تىلدەگى پارىق باستى فاكتور. دەمەك، ۇلتتىڭ وركەنىن ءوسىرىپ، انا ءتىلدىڭ ارقاۋىن الاسارتپاي، ءتىلدىڭ تۇنىعىن ساقتاۋ ءاربىر ازاماتتىڭ رۋحىمەن، جان دۇنيەسىمەن جالعاسىپ جاتۋى ءتيىس.
– سەرىك اعا، ءسىز قازاق ءتىلىنىڭ وركەنىن ءوسىرىپ، تازالىعىن ساقتاۋ جايىنداعى تاقىرىپتارعا كوبىرەك توقتالىپ جۇرگەن قالامگەردىڭ ءبىرىسىز. ءسىزدىڭ باعامىڭىزشا، ءتىل بايلىعىنىڭ ادەبيەتتەگى ماڭىزى قانداي؟
– ءتىل دەگەنىمىز ۇلكەن قۇبىلىس. ادەبيەتتىڭ باسى تىلدەن باستالسا، سوڭىن دا ءتىل شىعارادى. ءتىلسىز ادەبيەت بولۋى مۇمكىن ەمەس دەيتىنىمىزدىڭ سەبەبى وسى. دەمەك، ادەبيەتتىڭ ارقاۋى، جانى دا، قانى دا بولعان تىلگە قانشالىق نازار اۋدارىپ ءجۇرمىز؟! مەنشە، قازاقتا تىلگە، ءتىل ماسەلەسىنە نازار اۋدارىپ جۇرگەندەر توتەنشە از. ءتىپتى، ساۋساقپەن ساناپ الارلىقتاي عانا دەسەك ارتىق ەمەس. ارينە، جازۋشى جوق دەۋگە بولمايدى، جازۋشى كوپ قازاقتا. ءبىراق ءتىلدى قانشالىق دەڭگەيدە مەڭگەردىك؟! اينالاسى ءۇش-تورت مىڭ سوزبەن شىعارما جازىپ جۇرگەن جازۋشىلارىمىز از با؟! زاڭعار جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ «اباي» رومانىن جازعاندا قولدانعان سوزدىك قورى 18 مىڭ ەكەن. بۇل تەك ءسوزدىڭ سۇيەكتىك ماعىناسىنداعى سانى عانا. قازاق ءتىلىنىڭ 10 تومدىق «تۇسىندىرمە سوزدىگىندە» ءجۇز ءۇش مىڭ ءسوز بار. قازاقستان عالىمدارىنىڭ ايتۋىنشا، وت دەگەن ءسوزدى ءتۇبىر ەتىپ جاسالعان ءسوز بەن ءسوز تىركەستەرىنىڭ ءوزى 10 مىڭنان اسادى ەكەن. بايقادىڭىز با، قازاق ءتىلىنىڭ قانشالىق باي ءتىل ەكەنىن؟!. ەندەشە، ءبىز بۇل كۇندە سول كول-كوسىر بايلىعىمىزدان ەمىن-ەركىن پايدالانا العامىز جوق. مىقتاعاندا ءوزىمىز بىلەتىن ءۇش-تورت مىڭ ءسوزدى تۇرلەندىرىپ، قولدانىسقا تۇسىرۋمەن عانا شىعارما جازىپ ءجۇرمىز.
اۋىز ەكى ءتىل، جازبا ءتىل دەگەن ۇعىمدار پايدا بولدى سوڭعى كەزدە. اۋەلى، وسى ەكى ءتىلدىڭ قاتىناسى قانداي؟! اۋىز ەكى ءتىل مەن جازبا ءتىلدىڭ پارقى ۇلتتىڭ مادەنيەت دەڭگەيمەن تىكە قاتىستى. ۇلتتىڭ مادەنيەت دەڭگەيى جوعارىلاعان سايىن بۇل ەكەۋىنىڭ پارقى بارعان سايىن ازايا تۇسەدى. ءتىپتى، پارىق تا قالمايدى. شىنىن ايتۋ كەرەك، ءبىز قازىر بەيبەرەكەت سويلەيمىز. ءتىپتى، ءسوزدى بەيبەرەكەت قولدانۋدان راديو، تەليەۆيزيا سياقتى بەلدى اقپارات ورىندارى دا قالىس ەمەس. ماسەلەن: قۇرمەتتى كورەرمەن، قۇرمەتتى تىڭدارمان دەپ سوعا سالادى. وسى سوزدەردىڭ سوڭىنداعى «دەر، دار» دەگەن كوپتىك جالعاۋ قايدا؟! بۇل ءبىر ادامعا ەمەس، كوپ ادامعا قاراتىلىپ تۇر عوي. بايقايىم، كەيبىرەۋلەر تىڭدارمان دەگەندەگى «ماندى» كوپتىك جالعاۋ دەپ ويلايتىن ءتارىزدى. مان – ەجەلگى تۇركى سوزىندە ادام دەگەن ماعىنا بەرەدى. ماحمۇت قاشقاريدىڭ «تۇركى تىلدەر سوزدىگىندە» «سوكمان» دەگەن ءسوز بار. بۇل قورشاۋدى بۇزاتىن، شەپ جاراتىن باتىر دەگەن ءسوز. وسى «مان» اعلشىن تىلىندە «ادام»، «ەر ادام» دەگەن ەكى مەعىنامەن ءجۇر. پارسى سوزىندە دە بار. ماسەلەن: شابارمان، الارمان، قاھارمان، باعىبان. سوڭعى سوزدەگى «بان» دا ماننان وزگەرگەن. باققا قارايتىن ادام دەگەن ءسوز.
«ءولدى» دەگەن ءسوزدى الىپ ايتايىقشى. كونە تۇركى ءسوزى. ونىڭ ءتۇبىرى – ءول. مۇنىڭ اسىلگى ماعىناسى تويۋ. تويا تاماقتانعاندى دەگەندى «ولە جەدى»، جىلقىنىڭ قاتتى وتتاۋىنان بولاتىن اۋرۋىن «ءولى تيۋ» دەيمىز. دەمەك، ماسەلەنىڭ ءبارى ءسوزدىڭ ارعى تەگىن، استارىن تۇسىنبەۋدەن شىعىپ جاتىر. كەز كەلگەن باسىلىمدى اقتار. بارىنەن تابىلادى. مۇنىڭ ەكى ءتۇرلى سەبەبى بار: ءبىرى، جازۋشىلارىمىزدىڭ پارۋەيسىزدىگى بولسا، ەندى ءبىرى، وقىرمانداردىڭ پارۋەيسىزدىگى. ويتكەنى وقىرمان الدىنا نە كەلسە سونى تالعامسىز قابىلداي بەرگەن سوڭ، جازۋشىلار ءيى قانباعان، ءتىلى وراشولاق شىعارمالارىن «لاقتىرا» بەرۋدى ادەتكە اينالدىرىپ الدى. مىنە وسىدان بارىپ ءتىلدىڭ بەرەكەسى قاشتى. مۇنى تۇزەتۋ دە وڭايعا سوقپايتىنى انىق.
– ءبىر ۇلتتىڭ ءتىلىنىڭ دامۋى سول ۇلت تىلىندە جارىق كورگەن سوزدىكتەردەن بەينەلەنىپ جاتادى. جوعاردا ءسىز قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىن اۋىزعا الىپ جاتىرسىز. ەندىگى اڭگىمەنى قازىرگى سوزدىكتەر جايلى وربىتسەك.
– سوزدىك دەگەنمىز ۇلكەن قۇرال. ول وقۋلىق ەمەس، رومان ەمەس. ونى وقىعاندا رۋحاني ءلاززات الا الماعانىڭمەن، ءتىلدىڭ تۇنىعىنان سۋسىنداتاتىنى شىندىق. سوزدىك جاساۋدا باستى نازار اۋداراتىن ماسەلە – الدىڭعى سوزدىكتەردى قاراپ شىعىپ، كەم بولسا تولىقتاپ، قاتەسى بولسا تۇزەتىپ، مۇمكىن بار اتاۋلاردى بىركەلكى الۋعا تىرىسۋ كەرەك. اتاۋدى كەلسە-كەلمەس الا بەرۋ بىزگە ابروي اپەرمەيدى.
ءوز باسىم قولىما تۇسكەن سوزدىكتەردى تۇگەل وقىپ شىقتىم. بىلمەيتىن ءسوزىمدى ءبىر جاعىنا، قاتە سوزدەردى ءبىر جاعىنا ءتىزىپ جازۋ مەنىڭ باياعىدان قالىپتاسقان ادەتىم. قولىما قالام العان كۇننەن باستاپ كىتاپتاردان وقىعان ءوزىم تۇسىنبەيتىن سوزدەرىمدى ءتىزىپ جازىپ وتىردىم، وسىنىڭ ارقاسىندا تالاي ءسوز ۇيرەندىم. تالاي ءسوزدىڭ تەگىن ءبىلدىم. ءقازىر ۇستەلىمنىڭ ۇستىندە مەن جيناعان 100 مىڭ ءسوز تۇر. بىلايشا ايتقاندا، مەن ءسوزدىڭ مانىسىنە، ءسوز توركىنىنە قولىما قالام العان كۇننەن باستاپ ءۇڭىلدىم. وندا مەن سوزدىك جاساۋ ەمەس، قايتا جازعان شىعارمالارىمدا ءسوزدى دۇرىس قولدانۋدى ماقسات ەتتىم. ويتكەنى جازۋشىنىڭ قۇدىرەتى – ءبىر ءسوزدى قاتە قولدانباۋ، ءبىر سويلەمدى بۇرىس جاساماۋ. بۇل ءتىپتى جازۋشىنىڭ ەڭ قاراپايىم ولشەمى. وبراز جاساۋ، حارەكتەر اشۋ ەكىنشى ماسەلە.
مەنىڭ ءسوز توركىنە ءۇڭىلۋىم ءوزىمنىڭ تىلدىك قورىمدى مولايتۋ ءۇشىن ەدى. ال ۇلتتىڭ ءتىلى – ۇلتتىڭ قاسيەتى. ءتىلدى ادەتتە قاتىناس قۇرالى دەپ ءجۇرمىز. مەنشە، بۇل قارابايىر انىقتاما عانا. عالىمدار دالدەگەن: ءيتتىڭ سوزدىك قورى 19 ەكەن. بىلايشا ايتقاندا، يت 19 ءتۇرلى دىبىسپەن ءوزارا سويلەسە الادى ەكەن. ءپىلدىڭ قيمىل ءتىلى 19 ەكەن. ولار 19 ءتۇرلى قيمىل ارقىلى بىر-بىرىمەن سويلەسە الادى. حايۋاناتتاردىڭ ىشىندە سوزدىك قورى جوعارى حايۋان دەلفين ەكەنىن دە عالىمدار دالەلدەدى. ادامعا قيمىلدىق جاقتان جاقىنداعان دا دەلفين. دەلفيندەر تەڭىزدە ءبىرىن-بىرى بوساندىرا الادى ەكەن. عالىمدار تىنىق مۇحيتتان ۇستاپ العان دەلفيندى 600 كيللومەتر جەردەگى دەلفيندەر توبىنا قوسقاندا، ولار ءتىل تابىسا العان. دەمەك، ەگەر ءتىل قاتىناس قۇرالى دەيتىن بولساق، وندا بۇل انىقتاما جوعارىداعى حايۋاناتتارعا دا سايكەس كەلەدى. سوندىقتان، ءتىل قاتىناس قۇرالى عانا ەمەس، ول رۋحپەن بايلانىسىپ جاتىر. ءار ءبىر سويلەگەن ءسوزىڭ، شىعارعان ءلامىڭ ءوز رۋحىڭمەن ۇشتاسىپ جاتىر. قازاقتىڭ «جامان ءسوز اۋىز ساداعاسى» دەگەن ءسوزى مىنە وسىعان قاراتىلعان.
– ءسىز اعىلىشىن تىلىنەن ولەڭ دە اۋدارىپ ءجۇرسىز. سىزشە، سول اۋدارعان ولەڭدەرىڭىزدىڭ كوركەمدىك دەڭگەيى قانشالىق؟ ەگەر كىم كورىنگەن ءسىز سياقتى باسقا ءتىلدى 2-3 جىل عانا ۇيرەنىپ، اۋدارمامەن اينالىسسا، ءبىزدىڭ اۋدارمامىزدىڭ تاعدىرى قالاي بولماق؟
– مەن الدى مەن جۇڭگو تىلىنەن اۋداردىم. العاشىندا اڭگىمە، پوۆەستەن باستاپ، كەيىن ولەڭگە اۋىستىم. سول ولەڭدەردى اۋدارۋ بارىسىندا جۇڭگو تىلىندەگى اۋدارماسىنا تىم قاناعاتتانىپ كەتپەدىم، سوسىن اعىلشىنشاسى قالاي ەكەن دەگەن ويمەن اعىلشىنشا ۇيرەنۋدى باستادىم. بۇعان مەن 8 اي ۋاقىت ءبولىپ، نەگىزىن قالادىم، سودان ۇيرەنۋىمدى ۇزگەم جوق. كەيىن ولەڭ اۋداردىم. ورىسشادان دا اۋداردىم. ءبىر مىسال ايتايىن: ءبىر فرانسۋز عالىمى شىعارما جازىپ جاتقاندا، ءمالىم ءبىر ماقالادان ماتەريال الۋ كەرەك بولعان. ال ول ماقالا باسقا تىلدەگى ماقالا ەدى. سونىمەن الگى عالىم 4-5 اي جاعالاسىپ ءجۇرىپ، قاجەتتى ماقالانىڭ مازمۇنىن شىعارىپ العان دا، سوسىن بارىپ پايدالانعان. دەمەك، مازمۇن شىعارۋ، ونى پايدالانۋ ۇلكەن ماسەلە. كوپ ادام ويلايدى، قازىرگى اۋدارماشىلار اۋداراتىن ءتىلدى تولىق ءبىلىپ العان دەپ ويلايدى. مەنشە، بۇل قاتە ۇعىم. سەبەبى اۋدارما ماسەلەسىندە قايىسى تىلگە اۋدارماقشى بولساڭ، سول تىلگە جەتتىك بولۋىڭ شارت. ارينە، ءماتىندى ءتۇسىنۋ كەرەك. ال ول ءماتىندى ەكىنشى ءبىر تىلگە مايىن تامىزىپ وتىرىپ اۋدارۋ ءۇشىن سول تىلگە قانىق بولۋىڭ قاجەت. سوندىقتان اۋدارما ءۇشىن قاجەت نارسە – اۋداراتىن ءتىلدى ەمەس، اۋدارىلاتىن ءتىلدى قانىق ءبىلۋ اسا قاجەت. مىنە وسى نەگىزدەن العاندا، قىتايشادان اۋدارعان ولەڭدەردى ءبىرشاما جەتكىزدىم دەپ ويلايمىن ءارى اۋدارماشىلار دا، وقىرماندار دا سولاي باعالادى. اعىلشىنشادان اۋدارعاندارىم دا تىم وسال سوققان جوق.
ولەڭ اۋدارعانداردى كورىپ ءجۇرمىن. اۋدارماسى وتە ناشار ەكەنى كورىنىپ تۇر. ويتكەنى ول ءوزى اقىن ەمەس. الدىمەن سەن ءبىر اقىندى اۋداراتىن بولساڭ، قۇرىعاندا سول اقىنعا تاياۋ دارەجەدەگى اقىن بولۋىڭ كەرەك. ايتپەسە، ولەڭ اۋدارىلمايدى. دەمەك، مەن ولەڭگە دەگەن بەيىمدىگىمە جانە تىلدىك قورىما سۇيەنىپ عانا اۋدارعان بولۋىم مۇمكىن. ەگەر وسى ولەڭدەردى كەرىسىنشە بۇرىنعى تىلىنە اۋدارىپ بەر دەسە، بۇل مەنىڭ مۇلدە قولىمنان كەلمەيدى.
– ءسىز تەك اۋداراتىن تىلگە جەتىك بولۋ كەرەك دەپ وتىرسىز. بۇلاي بولعاندا، ءتۇپ نۇسقادان الىستاپ كەتپەيسىز بە؟ ءتۇپ نۇسقاعا ادالدىق قايدا قالادى؟
– شەتەلدە اۋدارماشىلاردى جارتىلاي جازۋشى دەپ مويىنداعان. «اۋدارما دەگەنىمىز ازعىن ادەبيەت» دەپ نوبەل سىيلىعىن العان ءبىر جازۋشى ايتقان. سوندىقتان اۋدارىلعان شىعارما ازباي قويمايدى. ءبىراق ساقتالىپ قالاتىن نارسە نە؟ ساقتالىپ قالاتىن تەك يدەيا عانا. ەگەر ءسوز سويلەمىن ساقتايمىن دەسەك بۇل اۋدارما بولمايدى. ماسەلەن: ءبىز تولستويدى نەگە توبەمىزگە كوتەرەمىز؟ جاۋابى انىق. ونىڭ اقىل-ەسى، ياعني شىعارماعا سىڭىرگەن يدەياسى ەرەكشە. اۋدارما دا سول. سوسىن دا اۋدارمادا يدەيانى جەتكىزۋدى نەگىزگە الۋ كەرەك. ءبىر مىسال ايتايىن: ابايدى، ومارعازىنى قاي تىلگە اۋدارساڭ دا ۇتىلمايسىڭ. ۇتىپ شىعادى. ال مۇقاعاليدى اۋدارشى. ول ۇتىلادى. مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى ولەڭدە سەزىم اۋدارىلمايدى. ولەڭدە دىرىلدەگەن سەزىمدى سول كۇيىندە جەتكىزۋ قيامەت. تەك يدەياسى عانا اۋدارىلادى. دەمەك، اۋدارما – يدەيانى جەتكىزۋدىڭ ءتاسىلى. ادام قانداي سويلەسە، ونىڭ اقىل-ەسى دە سونداي. ادەبيەت تە مۇنان تىسقارى ەمەس ارينە.
– قازاقستان جازۋشىلارى «اباي قاي تىلگە اۋدارىلسا دا ۇتىلادى» دەپ قارايدى. ءسىز اباي دا، ومارعازى دا قاي تىلگە اۋدارىلسا دا ۇتادى دەيسىز. وسىندا ءبىر قايشىلىق تۇرعان جوق پا؟
– «اباي قاي تىلگە اۋدارىلسا دا ۇتىلادى» دەگەن ءسوزدى ەستىگەم جانە سول پكىردى وقىعام. مەن ۇتادى دەيمىن. نەگە؟ سەبەبى قاي تىلگە اۋدارىلسا دا اباي ۇتىلادى دەيتىنى اۋدارما ابايدى جەتكىزە المايدى دەگەن ءسوزدى مەڭزەپ تۇر. قالاي اۋدارساڭ دا اباي اباي بيىگىنەن تومەندەپ قالادى. اباي ۇتىلادى دەيتىندەرى وسى. ال قاي تىلگە اۋدارىلسا دا اباي ۇتادى دەيتىنىم – ابايدىڭ اقىل-ەسى، ياعني يدەياسى اۋدارىلادى. ەگەر شىنايى اۋدارماشى بولسا، وسى يدەيانى دۇرىس، ءدال، تۇشىمدى ەتىپ جەتكىزە السا، اباي ۇتىلمايدى.
بىزدە «باسقا ۇلتتارعا تانىسترامىز» دەگەن ماقساتپەن اۋدارتۋ ءۇردىسى كوبەيدى سوڭعى كەزدەرى. ءبىرىق ول اۋدارمانىڭ ساپاسى قالاي؟ دۇرىس جەتكىزە الدى ما؟ ونى ەشكىم قاداعالامايدى. تالعامپازدىقپەن اۋدارتۋ ادەتى قالىپتاسقان جوق. ماسەلەن: ولجاستى ولجاس قىلعان، كۇللى قازاققا تانىتقان قادىر مىرزا ءالى بولاتىن. دەمەك، قازاقى رۋح، قازاقى سەزىم سىڭىرىلگەن شىعارمالاردى اۋدارۋ ۇلكەن كۇش پەن تالعامپازدىقتى قاجەت ەتەدى. ارينە، بۇل سالادا ەڭبەكتەنىپ جاتقان اۋدارماشىلاردىڭ ەڭبەگى ەرەن. ءبىراق وسى شىعارمالاردىڭ ءيىن قاندىرىپ، ءيسىن شىعارىپ اۋدارۋ ءالى دە كوپ كۇشتى قاجەت ەتەتىنى شىندىق.
اڭگىمەلەسكەن قالياكبار ۇسەمحان ۇلى
6alash ۇسىنادى
