قازاقتىڭ العىستارى مەن قارعىستارى

قازاق حالقى اتام زامانداردان بەرى قاراي̆ ۇلى تاۋ- لاردى تۇراق، دولى وزەندەردى سۋات ەتتى. ساي̆ىن دالالاردا، كۇللى ساحارالاردا، ورماندى ولكەلەردە،بوتا-بۇركەندى شۇراي̆لى جاي̆ىلىمداردا، ادىرلى ساي̆لاردا، اق جازىق دالالاردا، قۇمدى-تاستاقتى جون-جوتالاردا تورت-تۇلىك مالدارىن مىڭعىرتىپ اي̆دادى. كوشىپ-قونىپ جۇرت جاعالادى. اتان ءتۇي̆ەلەرگە جۇگىن ارتىپ، كەرىم دالادا كەرۋەندى-كوشپەندى ءومىر وتكىزدى. اتادان بالاعا جالعاسقان مال جانە ەگىن شارۋاشىلىعىمەن اي̆نالىستى. اسەم دە ادەمى، سۇلۋ تابيعات قۇشاعىندا گۇلگە ورانا ءجۇرىپ، كوركەم دە سۇلۋ تىرشىلىك كەشىردى. ءسوي̆تە ءجۇرىپ، ارۋ دالانىڭ اسەم گۇلدەرىنىڭ نەبىر عالامات قۇپيا-سىر- لارىن يگەردى. كەڭ تىنىستى ءارى ىرىستى تابيعات اياسىنداعى سۋلى، نۋلى، شۇراي̆لى، ءشۇي̆گىندى، گۇلدى، گۇلستان، جاي̆ىلىست…
[09:33، 2020年5月6日] talapbek tenes: بولات بوپاي ۇلى

قازاقتىڭ العىستارى مەن قارعىستارى

راس، قازاق «توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي̆ ءتۇي̆ءىنى بار» دەپ ادەمى-اق اي̆تقان. مىنە، ءتىلدىڭ نەبىر كۇردەلى دە قيىن سيپاتتا-
رىن قىسقا عانا مارجان سوزبەن دالەلدەي̆ سالىپتى... بۇعان يلانباسقا بولماس.
قازاقتىڭ انا ءتىلى ءدال وسىنداي̆ قۇدىرەتىمەن قۇندى. بۇلبۇلداي̆ ساي̆راعان شەشەندەر تىلىمەن سۋدىراپ توگىلگەن نە عاجاي̆پ ءسوز مەرۋەرتتەرى- نە شەك كەلتىرۋگە بولماي̆دى. ەگەر اناڭىز «بو- تام، جاسىڭ ۇزاق بولسىن، مەرەي̆ءىڭ ءوسسىن! قۇلى- نىم، تاۋداي̆ تابىستى بول! اقەركەم، جاڭا شىق- قان كۇندەي̆ بول، جارقىراعان اي̆داي̆ بول!» دەپ كۇن مەرەي̆مەن ءسىزدى قۇلاي̆ ءسۇي̆ءىپ، قۇتتى قۇشا- عىنا الىپ، بال تىلىمەن ەركەلەتسە، كۇن استىڭدا سىزدەن باقىتتى ادام بولماس ەدى. ال، كەرىسىنشە، سىزگە ءتىل تىكەنىن قاداپ، «جەتپەي̆ جەلكەڭ قيىل- عىر! كوكتەي̆ ورىلعىر! كەۋدەڭدى قارا تاس باس- سىن! كوزىڭە قۇم قۇي̆ىلسىن! ءجۇزىڭ كۇي̆ءىپ، ءجۇز- قارا بول!» دەپ نالەت جاۋدىرىپ، قارعاپ-سىلەسە، وندا ءسىز انا قۇشاعىنان سىتىلىپ شىعىپ، التى قات اسپاننان، جەتى قات جەردەن كىرەرگە تەسىك تابا الماي̆، ءتىل ۋىنان تىرىدەي̆ ولەر ەدىڭىز.
پەندە ءۇشىن ەڭ ۇلكەن مەرەي̆ – ۇلكەندەردەن باتا الىپ، ەلدىڭ، حالىقتىڭ العىسىنا، قۇرمەتىنە بولەنۋ. تىرلىكتە ودان ارتىق راحات جوق. ال ەڭ قيىنى – قارعىس ەستىپ، ەل الدىندا تىرىدەي̆ ءولۋ. مىنا دۇنيەدە بۇدان اسقان قورلىق بولماق ەمەس.
مىنە، تىلگە تيەك ەتكەلى وتىرعان «العىس»، «قارعىس» اتالاتىن وسىناۋ ەگىز ۇعىمدارىمىز- دىڭ ماعىنالارى بىر-بىرىنە مۇلدەم قاراما- قارسى. العىس اق باتاسىن اقتارىپ، بال سوزدەن مەرەي̆ توكسە، قارعىس نالەت جاۋدىرپ، ۋ سوزبەن ولتىرە ارباي̆دى. قازاق ءتىلدىڭ وسى سىيپاتتارىنا قاراي̆ وتىرىپ، ءبىر جۇرەكتىڭ ەكىنشى جۇرەككە ىستىق ىقىلاسىن ارناپ، ادام رۋحىنىڭ مەرە- ي̆ءىن جوعارى كوتەرىپ، ومىرگە جىگەرلەندىرە، بو- لاشاققا ۇمىتتەندىرە اي̆تىلاتىن ءتاتتى تىلەك سوزدەردى «العىس» دەپ اتادى دا، ادام رۋحىنا سوققى بەرەتىن، ومىردەن تۇڭىلدىرەتىن، جاعىمسىز قىلىقتارعا قارسى اي̆تىلعان اششى سوزدەردى «قارعىس» دەپ اتادى. ءسوي̆ءتىپ، قازاق جاقسىلىق ىستەگەن ادامدارعا العىس اي̆تىپ ماداقتاي̆تىن، وپاسىز، جاۋىز ادامدارعا قارعىس جاۋدىراتىن بولعان. مۇندا العىس بولسىن، مەي̆ءلى، قارعىس بولسىن، جاي̆ سوزبەن ەمەس، شەشەن تىلمەن اي̆تۋ- دى شارت ەتكەن.
العىس تا، قارعىس تا بەلگىلى ادامعا، تابيعاقا، ءارتۇرلى شارۋاشىلىققا، ءتىپتى، ومىردەگى ءنار- سەلەردىڭ بارىنە ارناي̆ى اي̆تىلادى. وسى تۇرعى- دان كەلەمىز دە، العىس پەن قارعىستى شەشەندىك سوزدەردىڭ ءبىر سالاسى – شەشەندىك ارناۋعا جات- قىزامىز.
نەگە؟
اۋىز ادەبيەتىمىزدىڭ شۇراي̆لى سالاسى شە- شەندىك سوزدەردىڭ كەنجە زەرتتەلگەنى بىلاي̆ تۇر-
قازاقتىڭ العىستارى مەن قارعىستارى
ەل اۋزىنان جيىلا باستاعانىنا دا تىم ۇزاق بولعان جوق. «مۇرا»، «شالعىن» جۋرنادارى جاريالاعان باتا، تىلەك، العىس سوزدەرى بول- ماسا، قارعىس سوزدەر اتىمەن جازبا بەتىن كورگەن ەمەس. اۋەلى شەشەڭدىك سوزدەردى ارناي̆ى زەرتتەپ، وسى سالادان كىتاپ شىعارىپ ۇلگەرگەن ماماندا- رىمىزدىڭ ەڭبەكتەرىن اقتارساق تا «قارعىس» تۋ- رالى ەشتەڭە اي̆تىلماي̆دى. ولار شەشەندىك ءسوز- دەردىڭ تۇرلەرىن بىلاي̆ ءبولىپ زەرتگەي̆ءدى: شەشەن- دىك ارناۋ (سالەم، ءازىل، باتا، ەلگە، جەرگە، مالعا اي̆تىلاتىن سىن)؛ شەشەندىك تولعاۋ (امانات، اقىل، وسيەت-ناسيحات)؛ شەشەندىك داۋ (ار-نامىس، ەسە-تەندىك، الاشاق-اقى، جەر، جەسىر، مال، قۇن داۋى) دەپ بولسە، ەندى بىردە شەشەندىك تولعاۋ، شەشەندىك ارناۋ، شەشەندىك داۋ دەپ ۇلكەن جاق- تان توپتاستىرادى. العىس پەن قارعىستى اۋىزعا دا الماي̆دى. سوڭدىقتان بۇل ەڭبەگىمىز شەشەن- دىك ونەردى تەرەندەي̆ زەرتگەۋدى نەگىزگى ماقسات ەتىپ، العىس پەن قارعىستى شەشەندىك ارناۋدىڭ ەكى ءتۇرى دەگەن اتپەن دالەلدەۋگە تىرىسادى.
بۇدان بۇرىن ءبىزدىڭ ەلدە شەشەندىككە قاتىستى سوزدەردى جيناۋ بارىسىندا العىستاردى «اسىل مۇرا» دەپ، ازدى-كوپتى جيناپ، جۋرنالدارعا نەمەسە اي̆ىرىم كىتاپتاردا جاريالادىق. ال قارعىستاردى «جەكسۇرىن ءسوز» دەپ ىلىككە ال- مادىق. ناتيجەدە قارعىس تا شەشەندىك ارناۋ- دىڭ ءبىر بۇتاعى ەكەنىن ەسكەرمەدىك.
سان عاسىر سارابىنان ءوتىپ، بىزگە اۋىزشا ساق- تالىپ جەتكەن شەشەندىك ونەردىڭ بارشاسى ءبىر- دەي̆ الەۋمەتتىك مۇددەنى كوزدەپ، قورعاپ، قولداپ، قوعام، حالىق تاعدىرىنا اسەر ەتەتىن سۇلۋ-سىم- باتتى سوزدەر بولا بەرمەۋى مۇمكىن عوي̆. كەي̆ءبىر شەشەندەردىڭ سوزدەرى جەكە ادامعا، جەكە وقيعا- عا، جەكە ماسەلەگە، جەكە ىس-ارەكەتكە، جەكە شا- رۋاشىلىققا قاتىستى اي̆تىلۋى ىقتيمال. سول سەبەپتەن شەشەندىك سوزدەردىڭ كوپ ءبولىمى «زەرت- تەلىپ، جازبا بەتىنە تۇسسە دە، كەي̆ءبىر جەكە ادام، جەكە ىس-ارەكەتكە، جەكە شارۋاشىلىكقا ارناپ اي̆تقان ءتۇرى، كۇنى بۇگىن دە جازبا بەتىن كورمەي̆، ءالى دە اۋىزشا اي̆تىلىپ، كوكىرەككە جاتتالىپ كە- لەدى. اسىرەسە العىس پەن قارعىس سىياقتى تۇرلەرى جازبا بەتىن كورمەگەندىكتەن، بابالاردان قالعان نە ءبىر عاجاي̆ىپ العىستار مەن قارعىستار ۇمىت بولىپ بارادى.
العىس پەن قارعىسقا دا ءبىردىڭ ەكىگە ءبولىنۋ زاڭى بوي̆ىنشا تالداۋ جاساعانىمىز ءجون. قازاق تىلىندەگى العىس پەن قارعىس ادام ومىرىندەگى جاقسى مەن جاماندى پارىقتاندىراتىن سارا سوزدەر، ياعني شەشەندىك ارناۋدىڭ ەكى بۇتاعى. سوندىقتان دا العىس پەن قارعىستى ارناي̆ى ءبىر تاقىرىپ ەتىپ زەرتتەۋدىڭ ەشقانداي̆ ارتىقتىعى جوق دەپ ساناي̆مىن.
شەشەندىك ونەردى تۇتاستاي̆ الىپ، زەر سالا زەرتتەپ وتكەن قازاق عالىمى بالتاباي̆ ادامبايەۆشا اي̆تساق: «شەشەڭسىك ونەر قاي̆ جەردە، قاي̆ ەلدە سوزعە بوستاندىق، ەركىندىك بولسا، ءجۇي̆ەلى سوزگە جۇرتشىلىق قۇلاق اسسا، مىنە، سول جەردە، سول ەلدە عانا دامىيدى. كەرىسىنشە، اقىل-وي̆عا، سوزبەن تىلعە قىسىم جاساعان، شەك قوي̆عان جەردە، ەلدە دامىماي̆دى. ءبىر ءتاۋىر جەرى ءبىزدىڭ قازاق ەلىندە، اقىندىق پەن شەشەندىكتى قاسيەتتى ونەر ساناپ، «ونەر الدى قىزىل ءتىل» دەپ وراق اۋىز، وت ءتىلدى ادامداردى قولداپ-قۋاتتاپ وتىرعان. اۋەلى كەزەكتى ءسوزىن اي̆تا الماعان ادامعا «اۋىزعا كەلگەن تۇكىرىك، قاي̆تا جۇتسا ماكۇرىك»، «سوزبەن سوزگە جاۋاپ قاي̆ىرماسا، ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى» دەپ كىمنەن بولسا دا تارتىنباي̆-تاي̆سالماي̆ ءسوي̆لەۋدى دارىپتەپ وتىرعان.
ءسوز ەركىندىگى كۇللى قازاق ەلىندە العىس پەن قارعىستىڭ نەبىر كەرەمەتتەرى اي̆تىلعان ەكەن- اۋ! الدىمەن العىسقا توقتاي̆ىق.
جاڭالىق پەن جاقسىلىققا «قۇتتى بولسىن اي̆تۋ»، قازا مەن قاي̆عىعا «ارتى قاي̆ىرلى بول- سىن» دەپ كوڭىل اي̆تۋ – قازاقتىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ادەت-عۇرپى. جولاۋشىنى كەلگەندە «قوش كەلدىڭىز، امان جەتتىڭىز» دەپ قارسى الۋ، كەتكەڭدە «جولىڭىز بولسىن، امان جەتىڭىز» دەپ، اقجول اي̆تىپ شىعارىپ سالۋ جاڭا سالتىمىزعا دا جات ەمەس. «جاقسى ءسوز – جارىم ىرىس» دەپ، تىلەكتەستىك سوزگە بولەك ورىن بەرگەن. حالقى- مىزدا مۇنداي̆ باتا، العىستى بەي̆نەلەي̆ءتىن شە-
شەندىك ءسوزدىڭ سان الۋان ءتۇرى بار. ماسەلەن، قازاق حالقى «اس ادامنىڭ ارقاۋى»، «استان ەشكىم ۇلكەن ەمەس» دەپ زاتتىق يگىلىكتىڭ ادام ومىرىڭدەگى شەشۋشى ءمانىن دۇرىس تانىپ، استىڭ الدى- ارتىندا جاقسى تىلەك، يگى نيەتتەرىن بىلدىرەتىن بولعان:
داستارقاننان اس كەتپەسىن، باستارىڭنان ب ا ق كەتپەسىن، كەتپەس ىرىس، كەڭ پەي̆ءىل بەرسىن. بالالارىڭ كوپ بولسىن! باقىتتارى باياندى بولسىن!..
دەپ كەلەتىن قازاقتىڭ باتا، تىلەك، العىستارى – سوناۋ ەسكى داۋىردەن قازىرگە دەي̆ءىن قۇنىن جوي̆ماي̆ كەلە جاتقان، حالىقتىڭ ءۇمىتى مەن كەلەشەككە سە- ءنىمىن بىلدىرەتىن جارقىن نيەت، يگى تىلەكتەرىنىڭ كۋاسى. «العىسپەن ەل كوگەرەدى، جاڭبىرمەن جەر كوگەرەدى» دەپ ەلدىڭ العىسىن، ۇلكەننىڭ باتاسىن الۋدى قازاق جوعارى باعالاعان. ءنارى ارلى، اراي̆لى العىس سوزدەرىنىڭ جىگەرلەندىرۋشىلىك، دەم بەرۋشىلىك، رۋحتاندىرۋشىلىق كۇش-قۋاتىنا كامىل سەنگەن. مىسالى:

التىن ەرلى اق بوز ات،
استىڭدا ءجۇرىپ ارىسىن.
قولاڭ شاشتى، قوي̆ كوزدى،
تاڭداپ العان بۇراڭ بەل،
قاسىڭدا جاتىپ كارىسىن.
اللادان تىلەپ اي̆تقان ءسوز،
التىن بوپ باسىڭا دارىسىن!!!
قازاقتىڭ العىستارى مەن قارعىستارى
مىناۋ العىس ءسوز ەردىڭ باسىن ەركەلەتىپ، ەسىل باقىت، باياندى باي̆لىق، ورنىقتى ب ا ق تىلەپ تۇر. وسى باتانى قانجىعالى شاڭكى قارت ارنعاندا «بۇكىل دەنەم شىمىرلاپ، بۋىن-بۋىنىم ءجىپسىپ تۇردى» – دەگەن ەكەن بولتىرىك شەشەن.
راس، مۇنداي̆ باتا ەسىتىپ، العىس العان ادام- نىڭ بىرەۋى ۇمىتتەنەدى، بىرەۋى تۇرلەنىپ ۇكىلەنە- ءدى. بىرەۋى تالاپتانادى، تالعارعا تالپىنادى.
حالىق دانالىعىنان تۋعان مۇنداي̆ باتا-تىلەك سوزدەردىڭ بۇگىندەرى ۇرپاق تاربيەسىندە دە اتقارار ءرولى وتە ماڭىزدى بولماق.
باتا، تىلەك، العىس كەي̆دە جوعارىدا اي̆تىلعان- داي̆ جەكە ادامعا ارنالسا، كەي̆دە تۇتاس وتباسىنا، وندا قوناق بولىپ وتىرعان جالپى جاماعاتقا ارناي̆ى اي̆تىلادى. مىسالى:

ءامين دەسەڭ، مەن باتا بەرەي̆ءىن،
وسى جەردە اسىعا اي̆تىپ قاتا دەي̆ءتىن. ۇرپاعىڭىزعا، ۇل-قىزىڭىزعا،
بەرسە ەكەن جاراتقان قازاقتىڭ،
ەجەلگى اڭقىلداق، اق جارقىن اتا مەرەي̆ءىن. دۇشپاننىڭ تاباسىنان ساقتا،
دوستىڭ كۇلكى قىلۋىنان ساقتا.
اعاي̆ىننىڭ الاسىنان ساقتا،
ەي̆، اللا قازاننىڭ قاراسىنان ساقتا،
جاقىننىڭ جالاسىنان ساقتا.
قاتىننىڭ قالاسىنان ساقتا،
بالانىڭ پالەسىنەن ساقتا.
قىزدىڭ قىرىنان ساقتا،
سيقىردىڭ سىرىنان ساقتا.
جەردىڭ دە، كوكتىڭ دە،
باتىستىڭ دا، شىعىستىڭ دا،
مۇسىلماننىڭ دا، كاپىردىڭ دە،
الىستىڭ دا جاقىننىڭ دا،
تورتكۇل دۇنيەنىڭ ءبارىنىڭ دە،
پالە مەن جالاسىنان تۇگەل ساقتا!!! –
دەپ كەلەتىن باتا-تىلەك سوزدەرى جالپىعا بىردەي̆ اي̆تىلىپ، يەلى سوزدەن ءجۇي̆ەلى باق-باقىت تىلەنەدى. اسپان استىنداعى، جەر ۇستىندەگى بار جاماندىقتان، جادىلىقتان ساقتاۋ، جاقسىلىققا باستاۋ باتاسى بەرىلەدى.
حالىقتىڭ باتا، تىلەك سوزدەرىندە، الدىمەن، جاس ۇرپاقتاردڭ جەتەلى، زەردەلى، كەلىستى بو- لۋىن تىلەي̆ءدى. جەرىن، ەلىن قورعاۋعا داي̆ىن تاس تۇلەك بولىپ ەر جەتۋىن قالاي̆دى. نارەستە دۇنيە- گە كەلگەڭدە، وعان ات قوي̆عاندا، ۇلى ءۇي̆لەنگەڭدە، قىزىن ۇزاتقاندا، جولعا، اڭعا، قان ماي̆دانعا اتتانعاندا، نە قيىن الىس ساپارعا شىققاندا، اس كەلگەندە، اس قاي̆ىرعاندا، مال سوي̆عاندا، بيە باي̆لاعاندا، كوشى-قوندا، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىڭدە، قارالى نە قۋانىشتى شاقتاردا، جاقسى ءىس باس- تاعاڭدا، ۇلكەن سىي̆-قۇرمەت كورسەتكەندە، باسقا دا جاعداي̆لاردىڭ بورىندە اق باتا بەرىپ، العىس اي̆تادى.
بالانى باۋىر ەت، باقىتىنا بالاي̆تىن قازاق حالقى نارەستەلەردىڭ قۇلاعىن جاقسى ءسوز،
جارىم ىرىسپەن اشادى. ولاردى ءتىل بالىمەن ماپەلەپ، ءسوز سىرىنا شومىلدىرادى. ولاردىڭ جارقىن بولاشاعىنا اقجول تىلەي̆ءدى. ۇل بولسا، قاس باتىر بولىپ ءوسۋىن، قىز بولسا، اي̆ مەن كۇن- دەي̆ سۇلۋ، اقىلدى بولىپ ،ەر جەتۋىن كوكسەي̆ءدى. بۇل ادەت-سالت قازاققا ەسكى داۋىردەن باستالىپ كۇنى بۇگىنگە دەي̆ءىن جالعاسىپ كەلەدى. مىسالى: «قورقىت اتا» كىتابىنىڭ «باي̆ءبورى ۇلى بامسى باي̆راق تۋرالى جىر» دەگەن تاراۋىن وقىعاندا باي̆ءبورىنىڭ ۇلىنا قورقىت اتا باتا بەرىپ، ات قو- ي̆ىپ، اتاق ارناي̆دى:

ءسوزىمدى تىڭدا باي̆ءبورى،
ءتاڭىرى ساعان ۇل بەردى.
جاستاي̆ىنان ب ا ق بەردى،
ۇزىن بولسىن ءومىرى،
باسا بەرسىن ىلگەرى.
ۇران ساپ جاۋعا شاپقاندا،
جولىن ءتاڭىرى قولداسىن!
باتىردىڭ قاي̆رات كۇشىنە،
ەش كولدەنەڭ بولماسىن!
بالانىڭ اتى بامسى باي̆راق بولسىن، اتىن مەن قوي̆دىم، جاسىن اللا بەرسىن!!!
ءامين، قۇتتى بولسىن!!!
مىنە، وسى باتا ارقىلى قوي̆ىلعان اتتا ءۇش ءتۇرلى ۇلكەن ءمان جاتىر. بىرىنشىدەن، قورقىت كيەلى، دۋالى اۋىزدى ادام، ەكىنشىدەن، شەشەن- شەجىرە، دانا-داڭعىل، اقىلگوي̆، پاراساتتى اتا.
ۇشىنشىدەن، ات قوي̆ىلعان بامسى باي̆راق جاۋىنگەر، بولەك تۋىلعان، ەلدەن ەرەن ۇرپاق. وسىنداي̆ ماندەر ارقىلى قازاق حالقىنىڭ بالاعا باتا سوزبەن ات قوي̆ىپ، العىس ءبىلدىرۋى انشەي̆ءىن جاي̆دان-جاي̆ ەمەس. قاي̆تا سول بالانىڭ ارعى تۇقىمىنىڭ تەكتى، كيەلى ەكەنىن تۇسىندىرەدى. قۇددى سول سەكىلدى بالانى جان جۇرەگىنە، باقىتىنا بالاي̆تش قازاق ءاي̆ەلدەرى نارەستەنى العاش بەسىككە بولەگەندە اندەتىپ، بالانى سىلاپ-سيپاپ وتىرىپ-اق اق بەسىككە بولەپ، اق باتامەن ۇي̆ىقتادى.

موي̆ىنىمداڭى تۇمارىم،
تارقاماسىن قۇمارىم.
تاعدىر بەرگەن السىن دەپ،
اق بەسىككە سالسىن دەپ،
بەسىگىڭە جاتا عوي̆،
ءتاتتى ۇي̆قىعا باتا عوي̆.
بالام، جاتسىن بەسىككە،
پالەسى قالسىن ەسىكتە.
ءالدي، ءالدي، ءالدي-اي̆!!!
كەرەمەت كەرىم دۇنيە، «اۋەلى دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ، ولەڭ-
مەن جەر قوي̆نىنا كىرەر دەنەڭ»، – دەپ اباي̆ اي̆ت- قانداي̆ قازاق حالقىندا جىردىڭ ءتۇرى قانشا كوپ بولسا، العىس ءسوزى دە سونشا كوپ. تۇرمىستا با- لاعا قاتىستى قانداي̆ قيمىل-قىلىق بولسا، سو- نىڭ بارىنە ارنالعان العىس، اق باتا، ىزگى تىلەك بار. بالالارىن ادەپتى، ادەمى،يماڭدى، اقىلدى وسىرۋگە داعدىلانعان حالىق ولارعا جاڭا كيىم كيگىزگەندە مىناداي̆ باتالى جىرمەن تىلەك بىلدىرەدى:

جاعاسى جاي̆لى بولسىن،
ەتەگى ماي̆لى بولسىن.
كيىمىڭ توزا بەرسىن،
ءومىرىڭ وزا بەرسىن!!!
قانداي̆ ادەمى، ۋىز تىلەك!
«بالاسى اتقا شاپسا، ءۇي̆دەگى اناسى تاقىمىن
قىسىپ وتىرادى» دەگەندەي̆ءىن، بالانىڭ العاش اتقا ءمىنۋى اتا-اناعا شەكسىز قۋانىش، زور باقىت، ۇلكەن مەرەي̆ سانالادى. «ات ءمىندى، ازامات بول- دى» دەپ ماقتانىپ، توبەسى كوككە جەتىپ قۋانىپ، قارىق بولادى دا قالادى. وسى ساتتە دە اعىنان جارىلىپ، اتقا قونعان بالاسىنا اق باتاسىن اق- تارادى:

ازامات ەتىپ ءوسىردىم،
استىنا ات مىنگىزدىم،
قامشىسىن بەرىپ قولىنا،
اتتى وزىنە ۇرعىزدىم.
باقىت تىلەپ جولىنا،
باتامدى بەردىم وڭىنا.
اتا-انا ءۇشىن شالقىعان،
بۇل قۋانىش ەمەس پە؟!
اتىڭمەن شاۋىپ كەتە عوي̆،
مۇراتىڭا جەتە عوي̆!
الدىڭنان باعىڭ اشىلسىن،
مەرەي̆ نۇرى شاشىلسىن.
تاقىمىڭ تاي̆ماس مىقتى بول،
بار ىسىڭە ۇقىپتى بول.
دوستارىڭا سەرىك بول،
ەل-جۇرتىڭا كورىك بول –
دەپ اتقا العاش مىنگەن بالاسىنا اعىنان جارىلىپ اق باتاسىن بەرىپ ،مىقتىلىق تىلەسە، ۇل بالانى سۇندەتكە وتىرعىزعاندا:

اتا-بابادان قالعان سۇندەتتى،
اتا-انانىڭ ورىنداۋى مىندەتى.
ۇلى دۋمان توي̆ جاساۋ،
وسى سالتتىڭ قۇدىرەتى.
سۇندەت قاي̆ىرلى بولسىن،
تىلەۋ قابىل بولسىن!
توي̆-توي̆گا ۇلاسسىن،
باقىت-باقىتقا جالعاسسىن!!!
بالا دەنساۋلىعىنا ەرەكشە كوڭىل بولەتىن قازاق، بالانى سۇندەتكە وتىرعىزۋ عانا ەمەس، قاي̆تا ونىڭ فيزيولوگيالىق جاقتان دا اقاۋسىز ەسەي̆ءىپ، ەر جەتۋىنە، تازالىققا ءمان بەرىپ، قالىپتى تۇرمىس وتكىزۋىنە مۇمكىندىك تۋدىرىپ وتىرادى. انا تۋ باستا نارەستە قىرقىنان شىققانعا دەي̆ىنگى قىرىق كۇن تۇزدىق سۋعا ءتۇسىرىپ، شيراتىپ وسىرەدى. قول-اياعىن ماي̆لاپ، سوزعىلاپ، سىلاپ، دەنەسىنىڭ ءتۇزۋ وسۋىنە كەپىلدىك ەتەدى. قازاق بالانى مۇنداي̆ ماپەلەپ ءوسىرۋدى انانىڭ بالا باعۋداعى پارىزى رەتىندە تانيدى.
قازەكەڭنىڭ جىرشى دا ءانشى، اقىن ءاي̆ەلدەرى بالانى «ءاۋاي̆لاپ» سۋعا شومىلدىرۋىنىڭ وزىندە تاڭ نۇرىنداي̆ تازا، بالعىن دا، بالاۋسا ادەمى العىس جاتادى:

ءوس-وس، بالام، وسە بەر،
باتىر بول، بالۋان بىلەكتى.
باتىل بول، تاي̆ماس جۇرەكتى.
اياعىڭدى سوزاي̆ىق،
ساۋساعىڭدى جازاي̆ىق!
ەتتى بولسىن بالتىرىڭ،
ەپتى بوپ ءوس، جارقىنىم!
ءوس-وس، بوپەم، وسە بەر،
پالەكەتى اۋلاقتان،
تاۋ مەن تاسقا كوشە بەر!-
دەپ جۇرەك جاردى قۋانىشىن نارەستە قۇلاعىنا قۇيادى. ال بالالار «ءتاي̆ء-تاي̆» باسىپ، «قاز-قاز» تۇرعاندا انا تاعى دا بالانى باتالى جىرمەن ومىرگە قاراي̆ جەتەكتەي̆ جونەلەدى:
ءتاي̆ء-تاي̆، بالام، ءتاي̆ بالعىن،
جۇرە عوي̆شى جاي̆ بالعىن.
قارىس ءسۇي̆ەم، قاز باسساڭ،
قادامىڭنان اي̆نالام! -دەپ كۇن مەرەي̆مەن قۇلاي̆ قالعان انا «بالا تۇساۋىن» كەسكەندە:

قاز-قاز، بالام، قاز، بالام،
قادام باسساڭ ءماز بولام.
كۇرمەۋىڭدى شەشەي̆ءىن،
تۇساۋىڭدى كەسەي̆ءىن.
بالتىرىڭدى تۇرە گوي̆،
تاي̆-قۇلىنداي̆ شابا عوي̆،
وزىپ ءباي̆گە الا عوي̆!
قاز-قاز، بالام، قاز، بالام! – دەپ بالانىڭ اياق باسا باستاعانىنا، قاز-قاز تۇرعانىنا قۋانىش بىلدىرەدى. ءارى بۇدان انانىڭ ۇرپاق تاربيەلەۋ- دەگى عاجاي̆ىپ ەستەتيكالىق ونەر تابيعاتىن تە- رەڭ تۇسىنۋگە بولادى.
قازاق وسىنداي̆ باتالى ءسوز، ىستىق ىقىلاس، ءتىپتى بار قۇدىرەتىن ۇرپاق زەردەسىنە ۇيالاتىپ وسىرەدى. ۇرپاقتاردى ەڭبەك سۇيۋگە، ادامگەرشىلىك ىزگى نيەتكە، ادىلەتكە باۋلىپ وتىرادى. تۇرمىس قۇرىپ، وتاۋ يەسى بولعاننان كەي̆ءىن دە، ولاردىڭ وتاۋىنىڭ باي̆-باقىتتى تۇرمىس وتكىزۋىن، تاتۋ- ءتاتتى، باقىتتى جۇباي̆ بولۋىن تىلەپ، «وتاۋ» با- تالارىن دا بەرىپ وتىرعان:

وتاۋلارىڭ ۇلگاي̆ىپ وردا بولسىن،
اتا-سالتقا ۇرپاگىڭ جورگا بولسىن.
وتاۋدىڭ ءىشى-سىرتى ىرىسقا تولسىن، دەنساۋلىقتارىڭ ءارقاشان قۇرىش بولسىن.
اق شىناردان ءبۇر كەتپەسىن،
كوكتەمەدەن گۇل كەتپەسىن.
تاڭعى شولپان ساۋلەسىندەي̆،
اقشا جۇزدەن نۇر كەتپەسىن.
تىلەك بولسىن اللادان،
ارىندارىڭ اسسىن ارقادان.
ءبىرىڭ اي̆، ءبىرىڭ كۇن بولىپ،
باقتارىڭ جانسىن الدىدان!!!
بۇل باتالار جاس وتاۋداعى جاس جۇباي̆لارعا
قاراتا اي̆تىلادى، ولاردىڭ قۇتتى مەشىن، باقىتتى وتاۋلارىنا ارنالادى. بۇنى ەستىگەن جاس جۇباي̆لار قۋانىپ قانا قالماي̆، تەرەڭ ەستەتيكالىق اسەر، مورالدىق تاربيە الادى. وتباسى بولۋدىڭ، ءوز الدىنا ءومىر ءسۇرۋدىڭ تاماشا جولىن ءۇي̆رەنەدى. ءسوي̆ءتىپ، باقتارى جانعان جاس جۇباي̆لار ءبىرىنىڭ قادىرىنە ءبىرى جەتىپ، ىنتىماعى جاراسقان جارقىن وتاۋ، ادەمى وتباسى بولۋعا تىرىسادى. مۇنداي̆ ىزگى اسەردىڭ تۋۋىنا سسبەپ بولعان قۇدىرەتتى كۇش وسىناۋ باتا سوزدەرىنىڭ قاسيەتىندە جاتىر.
باتا سوزدەرى ەلدى ماقتاپ، ەسىرتۋ ءۇشىن اي̆- تىلماي̆دى. قاي̆تا جوعارىداعىداي̆ تاربيەلىك ءمان، ۇمىتكەرلىك رۋحقا باۋلۋ نەگىزىڭدە اي̆تىلا- دى. سوزگە شەشەن، دۋالى اۋىزدى، العىر وي̆لى، تاپقىر-تالعامدى، دارىندى دا ءبىلىمدى ادامدار ءساتى تۇسكەن ، ءمورتى كەلگەن جەردە ىڭعاي̆ىنا قاراي̆ باتا بەرىپ وتىرادى:
كوشتەرىڭ كولىكتى بولسىن،
جولدارىڭ كورىكتى بولسىن.
قونىستارىڭ قۇتتى بولسىن،
بوساعاسى مىقتى بولسىن،
ىرگە تىنىش، ءورىس كەڭ بولسىن! -دەپ كوشى-قونعا دا ءسات تىلەپ، تىلەك ءبىلدىرىپ، جىلى سوزبەن شۋاق توكسە، سوعىمعا دا مىناداي̆ باتا بەرىپ استى قادىرلەي̆ءدى:

سوعىم شۇيگىن بولسىن،
ۇلدارىڭ ءتۇيعىن بولسىن.
كۇندەرىڭ جايلى بولسىن،
وشاق مايلى بولسىن.
قازان توق بولسىن.
ۋاي̆ىم جوق بولسىن،
داستارقان كەڭ بولسىن.
پىيعىل وعان تەڭ بولسىن،
ۇرپاق تۇلەپ ۇشار تۇي̆گىن بولسىن!!!
قازاق حالقى استى، قارا شاڭىراقتى، باستى،
جاستى قادىرلەي̆ءتىن حالىق. جوعارىداعى باتادا «ءدام دانەكەر» دەگەن زاڭدىلىق بوي̆ىنشا دوس- تىقتى، مەي̆ىرىمدىلىكتى قاستەرلەگەنى اي̆تپاساق تا تۇسىنىكتى.
جولعا شىققان جولاۋشىعا دا ،ەرەكشە تىلەك بار. «اۋىلدان قىرىق قادام شىققان جان ءمۇسا- ءپىر» دەپ ءۇي̆ىنە كەلسە، سۋسىن بەرەدى، تورىنە شىعارىپ، كۇتىپ، باتاسىن الادى، نە باتا بەرەدى:

جورتقاندا جولىڭ بولسىن!
جولداسىڭ قىزىر بولسىن!
اداسقاندا جالت سالىپ ءجۇرسىن!
سۇرىندىرمەي̆ الىپ ءجۇرسىن!
مىڭ ءبىر پالە، ءجۇز ءبىر قاتەرگە،
كەزىكتىرمەي̆ قاعىپ ءجۇرسىن!!! – دەپ جولاۋشىنىڭ بارار جەرىنە امان-ەسەن جەتىپ، ولجالى اۋىلىنا ورالۋىنا باتا بەرىپ، اق جول تىلەي̆ءدى. قانداي̆ جاراسىمدىلىق، بەرەكە- بىرلىك. ادەمى قارىم-قاتىناس، مەي̆ءىر، شاپاعات دەسەڭىزشى!
قازاق حالقى مەي̆ماندوس حالىق. ءۇي̆گە قوناق كەلسە «قۇت قونادى»، «ىرىس تاسيدى» دەپ سەنە- ءدى. ءسوي̆ءتىپ ءۇي̆گە كەلگەن قوناقتىڭ كىم ەكەندىگىنە
قاراماستان كەڭ داستارقان جاي̆ىپ، تورىنەن ورىن سىي̆لاپ، اعىل-تەگىل كۇتىپ الادى.
قازاق ءۇي̆ىنە كەلگەن قوناقتى جاقسى كۇتىپ قانا قوي̆ماي̆، ونىڭ رۋحاني كوڭىل-كۇي̆ءىن دە كوتەرىپ، ساۋىق-ساي̆ران، وي̆ىن-كۇلكى، جىر-دۋمانعا بولەپ، داستارقاندى ءان مەن سانگە اي̆نالدىرادى. «اۋىلدىڭ التى اۋىزى»، «قىدىرماننىڭ قى- رىق اۋىزى» دەگەن وي̆ىن سالتى ەسكىدەن باستا- لىپ، كۇنى بۇگىنگە دەي̆ءىن جالعاسىپ كەلەدى. كەل- گەن قوناق تا «اق داستارقان»، «اتا داستارقان» دەپ الدىنا قوي̆ىلعان تاعامداردان تامسانا ءدام تاتىپ، اۋىز ءتيىپ سىباعانى جوعارى باعالاي̆دى. ءۇي̆ يەلەرى قوناقتان داستارقانعا باتا سۇراي̆دى. باتا سۇراۋ دا، باتا بەرۋ دە قازاق سالتىندا، قوناق جولىندا زاندى دا ،ورىڭدى ادەت-عۇرپ. سونداي̆ داستارقان باتالارىنىڭ ءبىرى مىناۋ:
وركەندى بول، قوي̆لى بول،
اشىق-جارقىن وي̆لى بول.
قاراعىم، اسىڭ داي̆ىن مۇندا كەلسەم،
وتە بەر، اي̆دان امان، جىلدان ەسەن!!!
بۇل باتالار سان ءۇي̆دە، سان داستارقاندا، سان
ادامعا قاي̆تالانىپ اي̆تىلىپ، تالاي̆ وتباسى، تا- لاي̆ ادامنىڭ مەرەي̆ءىن ءوسىرىپ، ومىرگە جىگەرلەن- ءدىرىپ كەلە جاتقان اق نيەتتەن تۋعان جۇرەك جار- دى سوزدەر، دوستىق-قاي̆ىرىمدىلىقتىڭ كۋاسى. قوناققا جاي̆سىز، قۋ ، قولى تارتىق، ساراڭ مىنەزدى ءۇي̆لەردىڭ قوناق كۇتۋگە تارتىق قىلىعىن باتاگوي̆ بابالارىمىز بەن دۋالى
اۋىزدى شەشەندەرىمىز ازىل-وسپاقپەن مىنەپ-شە- نەپ، ولاردى مەي̆ماندوستىققا باۋليدى. مىنا باتالار سونى دالەلدەي̆ءدى:

اق لاقتىڭ ءمۇي̆ءىزى اپىرىق تا جاپىرىق،
قانداي̆ قاتىن ساۋدى ەكەن ،
ءباي̆گە اتىنداي̆ قاتىرىپ.
كوكە، جاسىق لاقتى ،
سوي̆گانىڭشا قويا بەر،
كوجەڭدى بەر ودان دا ،
كوتەرە-كوتەرە ساپىرىپ.
بۇل تاماققا وكپەلەۋدەن نەمەسە ءۇي̆ءدى الىم-
سىمباۋدان ەمەس، قاي̆تا ءۇي̆ يەسىنىڭ اش كوز، قىتىمىر، قوناققا جاي̆سىز جامان مىنەز-قۇلقىن وزگەرتۋ ءۇشىن اي̆تىلعان باتا دەپ تانۋ قاجەت.
ءبىز جوعارىدا باتا سوزدەردىڭ ەرەكشەلىگى جانە ونىڭ تۇرلەرى مەن قولدانۋ اياسى تۋرالى ايالدادىق.
ەڭدى تومەندە باتا سوزدەرى مەن العىس ءسوز- دەرىنىڭ پارقى جانە ۇقساستىعى تۋرالى توقتالا- مىز.
العىس پەن باتا سوزدەرىنىڭ پارقى بار ما؟
ارينە، بار. باتا – العىس اي̆تۋدىڭ، تىلەك ءبىل- ءدىرۋدىڭ ءبىر ءتۇرى. ءبىراق، ەكەۋىندە مىناداي̆ پارىق بار. العىس كوبىنەسە الەۋمەتكە، حالىققا كومەگى تيگەن، جاقسىلىق كورسەتكەن كىسىگە ريزا بولعان- دا، كەي̆دە توپتى جەردە، كەي̆دە جەكە جەردە اي̆تى- لادى.
ال باتا ءسوزى كوبىنەسە داستارقان باسىندا، اس- تۇزعا، ءدام-تاعامعا، شاڭىراققا نەمەسە اقسارباس قوي̆، كوك قاسقا تاي̆عا، توي̆-تومالاققا قاراتا اي̆تىلادى. كەي̆دە تۇتاس اۋىلعا، نە قوناق ءوزى قونىپ وتىرعان ،وتباسى مۇشەلەرىنە قاراتا بەرەدى. كەي̆دە العىس سەكىلدى جاقسىلىققا، جاقسىلىق ىستەگەن ادامعا قاراتا كوپتى كورگەن قاريالار ءومىر تاجىريبەسىنە ءسۇي̆ەنە وتىرىپ جاقسى تىلەك اي̆تادى، اق باتاسىن اقتارادى. بۇل جاعىنان باتا العىسقا ۇقساپ كەتەدى. ءبىراق العىس از سوزبەن اي̆تىلىپ، جاقسى لەبىز ناقتى بىلدىرىلەدى. مىسالى، «جانىڭا جاماندىق بەرمەسىن، قاراعىم»، «مارتەبەڭ ءوسسىن»، «مىڭ جاسا»، «راحمەت»، «جاسىڭ ۇزاق بولسىن»، «ۇرپاقتى بول»، مىنە، بۇل العىستار قازاق حالقىنىڭ مەي̆ءىرىم تۇسكەن ادامعا اي̆تاتىن، اق جول تىلەپ ارناي̆تىن سوزدەرى. مۇنداي̆ العىس سوزدەر كوپ رەتتە كوڭىل ءدان ريزا بولىپ، مارقاي̆ىپ وسكەن مەزگىلدە اي̆تىلادى.
ال باتا-تىلەككە كەلسەك، باتا كوبىندە ەمەن- جارقىن اشىق اي̆تىلسا دا ،كەي̆ تۇستاردا جاسى- رىن، استارلاي̆ اي̆تىلاتىن كەزدەرى دە ،كوبىرەك ۇشىراي̆دى. العىستا ونداي̆ استىرتىن ماعىنا بولماي̆دى. العىس تەك تۋرا ماعىنادا عانا جاق- سى ادامدارعا قاراتا قولدانىلادى. ال باتا جاقسى ادامدارعا دا، جامان ادامدارعا دا ار- ناي̆ى اي̆تىلادى. باتا جامان مىنەزدى ادامدارعا بەرىلگەندە، كەرى ماعىنادا اي̆تىلادى دا، ماز- مۇنىڭدا قارعىس جاتادى. العىس كوبىڭدە قارا ءسوز تۇرىندە نەمەسە ولەڭ جولدارىنىڭ بىر-ەكى تارماعى سەكىلدى تۇراقتى تىركەستە كەلسە، باتا
ولەڭ سەكىلدى پوەزيا تۇرىندە كەلەدى. بۋىن، بۋ- ناق، ۇي̆قاس، ىرعاق، شۋماق بولادى. كەم دەگەندە ەكى تارماقتى بولىپ كەلەدى. بۇل جەردەگى بۋناق، بۋىن ۇي̆قاستاردىڭ ولەڭ جولدارىنداي̆ بىركەلكى بولىپ كەلۋى شارت ەمەس. تەك وي̆ بۇتىندىگى مەن ءتىل كوركەمدىگى ءۇي̆لەسىمدى دە جاندى كەلۋى، مازمۇ- نىنىڭ تەرەڭ اي̆تىلۋى باستى شارت ەتىلەدى.
ءبىز الگىندە باتا جاعىمسىز ادامدارعا قولدا- نىلعاندا كەرى ماعىنادا قولدانىلادى دەگەن ەدىك. ەڭدى سونى ءبىر مىسالمەن دالەلدەي̆ كەتەي̆ىك. مەدەۋ دەگەن شەشەن ءبىر باي̆دىڭ توي̆ىنا بارعان- دا باي̆ ونى كەمسىتىپ، جامان لاشىققا تۇسىرەدى دە، كارى ەشكىنىڭ باسىن تارتادى. ال مەدەۋدەن جاس جامال باي̆ مەن قاسىم زاڭگىنى قۇرمەتتەپ- قوشەمەتتەپ باي̆دىڭ ءوز ءۇي̆ىنە تۇسىرەدى. ولاردى اسپا-توك كۇتىپ جاتقانىن، ادامداردى الالاپ ءبولىپ وتىرعان نيەتتەرىن سەزگەن مەدەۋ، ادامدى باي̆لىعىنا، شەنىنە قاراي̆ ءبولىپ اكەلگەن باي̆- دىڭ توي̆ تاباعىنا:

بۇل توي̆عا جامال مەنەن قاسىم كەلدى، «جەتپىستىڭ جەتىسىنە جاسىم كەلدى.
بۇل توي̆دا مەنەن ۇلكەن تاعى كىم بار،
ءمۇي̆ءىزىن شاپقان كارى ەشكىنىڭ باسىن بەردى.
سىي̆ ەمەس تارتقان تاباق قورلاۋگا تەڭ،
ءتاڭىرى وعان ءتۇسىرسىن «جاسىندى »ەندى.
قورلىققا شىدار مەدەۋ مەن ەمەسپىن،
باي̆ەكە، ءوزىڭ كەمىر باسىندى ەندى! –دەپ باتا بەرىپ ءجۇرىپ كەتكەن ەكەن.

مىنە، مۇندا باتا العىس بولماي̆، اي̆ىپتاۋ بو- لىپ كەلگەن. بۇل باتا -قازاقتىڭ ۇلكەندەردى قۇر- مەتتەۋ سىڭدى جاقسى سالت-داستۇرلەرىنە قاي̆شى قاراۋلىعىن، ناداندىعىن اشكەرەلەۋگە ارنال- عان. ەگەر باتا كەرى ماعىنا السا، قارعىسقا اي̆نا- لادى دا كەتەدى. ازىرشە، العىس پەن باتا سوزدەردى وسى بەلگىلەرىنە قاراي̆ پارىقتاۋدى ءجون كوردىك.
ەندى قارعىس قاقىندا ايالداي̆ىق.
قازاق حالقى جاماندىققا، بۇزاقى ادامدارعا نازالانعاندا قارعىس جاۋدىرادى. ماسەلەن، «كوكشەشەك بول»، «كوگالا كەلىپ، اتىڭ ءوشسىن»، «بارعانىنان كەلمە»، «جالعىزىڭنان جاي̆را» دەپ، نالەت جاۋدىرادى. ءدامىن قىزعانىپ بەرەكەنى قاشىراتىن دۇنيە قۇمارلاردى «ءدامىڭدى يت جەسىن»، «ءدام اتسىن»، «باسىڭ استا قالسىن»، «اسقا جارىل»، «يتاياعىڭدى جالاعىر» " دامگە تاپسىردىم"-دەپ سىباي̆دى. ال اسىن ءىشىپ، اياعىن بىلعاي̆تىن توعىشارلاردى «ءدام-تۇز اتقىر»، «ىشكەنىڭ بوي̆ىڭا قونباعىر»، «ارامتاماق قاي̆ىرشى»، «جارىماي̆ قال»، «ءىشىڭ كەپكىر» دەپ قارعاي̆دى... «اي̆نالاي̆ىن، قۇلىنىم، وي̆ناي̆ عوي̆، انشەي̆ءىن كۇلىڭ ءۇي̆ءىلىپ قانا قالسىن»، دەي̆ءتىن جىمسىما قارعىستار بولادى. دۇنيەدەگى قارعىستىڭ ەڭ جامانى – «جىمسىما قارعىس». سىرتى ماقتاۋ، مۇسىركەۋ سياقتى بولعانىمەن، ىشكى استارى تولعان – ۋ.
قازاقتا قارعىستى قاي̆تارۋدىڭ دا قارىمدا- رى بولعان. مىسالى، «قارعىس قارا تاسقا، قارا
تىلەگى دالاعا كەتسىن»، «قارعىسى قارا باسىنا كو- ءرىنسىن»، «تىلەگەنى ءوز باسىنا كورىنسىن»، «جاعىڭا جىلان جۇمىرتقالاعىر»، «اۋزىڭا قارا قان تول- سىن» دەپ، ورىنسىز كورگەن قارعىستى قارعىسپەن قاي̆تارادى. «ءجۇي̆ەلى قارعىس ءجۇي̆ەسىن تابادى، ءجۇي̆ەسىز قارعىس يەسىن تابادى» دەگەن حالىق ماقالى دا، ءجۇي̆ەسىز اي̆تىلعان قارعىستى قاي̆تارۋ- دىڭ مىقتى دالەلى.
قازاق حالقى جانى كەي̆ىگەندە الدىنداعى باعىپ جۇرگەن مالىنا دا قارعىس جاۋدىرادى. مىسالى، «ارام قاتقىر»، «قاسقىر جەگىر»، «پالە كەلگىر»، «اق بولعىر» دەپ جالپى ءتورت ءتۇ- لىك مالعا قاراتا قارعىس قولدانسا، ءار تۇلىكتىڭ باس-باسىنا قارعىس اي̆تادى. «تۋلاق بوپ قال، تۋ- لاق بولعىر» دەگەن قارعىستى جىلقى تۇلىگىنە، «بوزداپ قال، بوزداپ قالعىر» دەپ ءتۇي̆ە تۇلىگىنە، «كەبەنەك كەلسىن، كەبەنەك كەلگىر» دەپ ەشكى ءتۇلى- گىنە، «قاراسان كەلسىن، قاراسان كەلگىر» دەپ سيىر تۇلىگىنە ال «توپالاڭ كەلسىن، توپالاڭ كەلگىر» دەگەن قارعىستى قوي̆ تۇلىگىنە قاراتا قولدانادى.
قاراپ وتىرساڭ، مالعا قولدانعان قارعىس پەن ادامعا قاراتقان قارعىستىڭ وراسان زور پارقى بار. مالعا قاراتا قولدانىلعان قارعىستاردىڭ ءبارى اۋرۋ-ىندەت توڭىرەگىندە ايتىلادى، ولارعا سانا-سەزىمگە قاراتپايدى، تەك اۋرۋ تىلەۋمەن شەكتەلەدى. مالعا قاراتقان قارعىستارداعى تاعى ءبىر وزگەشەلىك – قارعىستاردى قوسارلاپ اي̆تۋ ارقىلى ءسوزدىڭ ەموسيالىق ءمانىن كۇشەي̆ءتىپ وتىرعان.
قازاقتار جەتى قازىنانىڭ ءبىرى دەپ تانيتىن يت ەكەش ءيتتى دە تىنىشسىز بولعاندا، «ۇلىپ قال، ۇلىپ قالعىر»، «ابالاپ قال، ابالاپ قالعىر» دەپ قارعاي̆دى. مۇنداي̆ اۋىر سوزبەن سىباۋ، قارعاۋ قازاق ومىرىندە ەسكى داۋىردەن قازىرگە دەي̆ءىن جالعاسىپ كەلە جاتقان، ءبىر ءتۇرلى ءسوي̆لەۋ ماشىعىنا اي̆نالعان ءۇي̆رەنشىكتى ادەت.
قازاق تابيعاتتىڭ جاعىمسىز تارتاڭ كۇندە- رىنە دە قارعىس اي̆تادى. «ىزىنداعان كۇنىڭ قۇ- رىسىن»، «سىركىرەگەن جاڭبىرىڭ بار بولعاي̆»، «قاپ-قارا ءتۇنىڭ قۇرىسىن»، «قاپتاعان توپان سۋىڭ قۇرىسىن»، «سىلكىنگەن جەردىڭ بەتىن ارى قىلسىن» دەي̆ءدى. مۇندا قازاق حالقى ءوزىنىڭ قا- راپاي̆ىم باقىلاۋ تاجىريبەسىنە ءسۇي̆ەنە وتىرىپ، ەكولوگيالىق تەڭدىكتى تىم ەرتەدەن-اق قورعاعان. جاراتىلىستىڭ ادەمى قالپىن، تابيعاتتىڭ سۇلۋ كوركىن، ونداعى الۋان ءتۇرلى قۇستار مەن وسىمدىك- تەرگە بەت الدى سوقتىقپاۋ كەرەك ەكەندىگىن ءتۇ- ءسىندىرۋ ءۇشىن تورعاي̆ اۋزىنان مىناداي̆ قارعىس بەرەدى:
تورعاي̆ دەگەن اتىم بار،
ءبىر جاپىراق ەتىم بار.
جۇمىرتقامدى شاقساڭدار،
اكەڭ جاۋعا كەتكەندە،
شەشەڭ ءولىپ، جەتىم قال! – دەپ جاراتىلىس ءدۇ-
نيەسىنە بەت الدى سوقتىقپاۋدى قاتاڭ زاڭ رەتىن- دە تۇسىندىرەدى. تابيعاتتى قاپتاعان اسكەر، قا-لىڭ قورعاۋشى قوي̆ماي̆-اق، قاپ-قاپ قۇجات شى- عارىپ شىعىندالماي̆-اق، سىم تەمىرمەن قورشاپ قورعاماي̆-اق تورعاي̆ اۋزىڭداعى سەستى سوزبەن-اق سەسكەندىرە بىلگەن عوي̆. وسىمدىكتەردى سىندىرىپ، جاسىل تىرشىلىكتى بۇلدىرگەن، گۇلدەردى ءۇزىپ، اعاش بۇتاقتارىن سىندىرعان سوتقار بالالاردى «كوكتەي̆ سول»، ‘جەر جاستانعىر» دەپ قارعاي̆دى.
مىنە، بۇل جاڭا زامانىمىزدا دا ەكولوگيالىق تەڭدىكتى قورعاۋ، كۇللى ادام بالاسىنىڭ باستى سانالى قيمىلىنا اي̆نالىپ وتىر.
قازاق قارعىستارى مازمۇن جاعىنان سان الۋان، فورماسى جاعىنان كۇردەلى بولىپ كەلەدى. ءتۇرى جاعىنان دا ومىردەگى بارلىق قيمىلداردى تۇگەلدەي̆ قامتىپ، جاماندىق اتاۋلىنىڭ بارىنە قاراتا اي̆تىلا بەرەدى. اۋەلى ءۇي̆رەنۋدەن بەزىپ، ونەر ءبىلىمدى ۇمىتىپ، ەس-اقىلى بۇتىندەي̆ وي̆ىنعا اۋعان بالالاردى «وي̆ىنىڭ وسىلسىن، وي̆ىنىڭ وسىلعىر»، «بەس تاستىڭ استىندا قالعىر»، «وي̆ىنىڭ قۇرىسىن، وي̆ىنىڭ قۇرعىر» دەپ بار زەي̆ىن-زەردەسى وي̆ىنعا اۋعان، دالا بەزەر «كوك شەشەكتەردى» قارعاي̆دى. كەي̆ءبىر ار-نامىسىن سا- تىپ، ۇجدانىنان اي̆رىلعان نامىسسىز قىزداردى دا قاتتى تىلمەن قارعاپ، جاماندىقتان ءبىرجولا- تا تيىلۋدى تىلەي̆ءدى.
«ءجۇزىڭ كۇي̆ءىپ ءجۇز قارا بولعىر». «باي̆ىڭ ءولىپ، باعىڭ سونگىر». «اك بەتىڭ تىلىنگىر»، «الباستى باسىپ، اي̆عىر تىستەگىر»، «كۇن تيمەسىڭە، دىم تيمەسىن».كەي̆دە باۋكەسپە ۇرى، ەلگە كۇن بەرمەگەن قاراقشىلاردى:
باسقان ىزىڭە ءشوپ شىقپاسىن،
ۇرلاعان قولىڭ كەم بولسىن،
ۇرلاگانىڭ ۇراعا تىقسىن.
قازاق وسىلاي̆شا ۇرىنىڭ جەر-جەبىرىنە جەتىپ جەكسۇرىن سوزبەن جەزدەي̆ قاقتايدى، ار الدىندا اي̆ىبىن بەتىنە باسادى، تىرىدەي̆ ولتىرەدى.
بۇدان قازاق حالقىنىڭ ۇرلىققا، جاماندىققا قاس، ادال حالىق ەكەندىگىن تۇسىنۋمەن بىرگە ،ۇرىنى ءسوز توزاعىنا لاقتىرىپ، ءتىل ۋىمەن تاربيەلەي̆ بىلگەن دانالىعىن دا تانۋعا بولادى.
قازاقتىڭ قارعىس سوزدەرىنىڭ مازمۇنىندا وسىنداي̆ اۋىسپالى تاربيەلىك ماعىنا، قورقىتۋ سىندى سەس جاتادى. ال قارعىستار فورمالىق جاقتان دا سان الۋان بولىپ كەلەدى. كەي̆دە قارا ءسوز تۇرىندە دە كەزىگەدى: «وڭباي̆ كەت»، «ادامدىقتان ازعان اي̆ۋان»، «ءومىردىڭ جەگى قۇرتى، جۇرتتىڭ سەلدەي̆ اققان كوز جاسى مەن جوسىپ اققان قىزىل قانى اتسىن سەنى» دەپ كەلسە، كەي̆دە ولەڭ تۇرىندە ۇي̆قاسىپ، ۇندەسىپ كەلەدى.
وندا 1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9 ءتىپتى ودان دا كوپ تارماقتار توبىن شوعىرلاڭدىرىپ اي̆تۋ ارقى- لى جاسالادى:
1. جەتپەي̆ جەلكەڭ قيىلسىن!
2. سار مەي̆ءىز بولىپ قاتىپ قال! سارى توسەك بولىپ جاتىپ قال!
3. مالىڭ باعۋسىز قالسىن، تۇندىگىڭ اشۋسىز قالسىن،
اسىڭ ءىشۋسىز قالسىن!
4. اسپاننان قۋراي̆ ءتۇسسىن،
جەلكەڭدى تۋراي̆ ءتۇسسىن،
اكە-شەشەڭ اڭىراپ قالسىن،
اق لاعىڭ دالادا ماڭىراپ قالسىن!
5. قارا كۇي̆ەدەي̆ قاراي̆ىپ قال،
ينە كوزىندەي̆ تاراي̆ىپ قال،
سارى تاپ بوپ سارعاي̆ىپ قال،
ءۇي̆ ارتىندا بۇلاق بار،
بۇلاققا قاراپ جىلاپ قال!
6. تاۋدان ءقۇلاعان تاستاي̆ بول،
يت مۇجىعان باستاي̆ بول،
تۇقىمىڭ تۇزداي̆ قۇرىسىن،
جەلكەندى قارا تاس باسسىن،
ينە جۇتقان يتتەي̆ بول،
ك...كە تۇسكەن بيتتەي̆ بول!
7. مەنىڭ اق باي̆تالىمنان جەگەن ەگىڭ،
قان بوسىن.
ءۇي̆ءىندى قۇي̆ىن قۇلاتىپ،
اۋزى-باسىڭ شاڭ بول- سىن.
ەل ەت جەسە، سەن دەرت جە،
ەل جال شاي̆ناسا،
سەن تال شاي̆نا،
ەل جىلىك جەسە،
سەن بۇلىك جە،
ەل موي̆ىن جەسە،
سەن سوي̆ىل جە،
ەل نان جەسە،
سەن قان جە!
سەگىز تارماق نەمەسە ودان دا كوپ تارماقتار:
ورتا جولدا اتىڭ ءولسىن،
ورتا جاسىندا قاتىنىڭ ءولسىن،
قيا جولدا اتىڭ تۋلاسىن،
جارىم تۇندە ءۇي̆ءىڭ شۋلاسىن،
ەڭىستە تارتپا اي̆ىلىڭ ءۇزىلسىن،
ورگە شىققاندا ءتوس اي̆ىلىڭ ءۇزىلسىن،
جەتە بەرگەندە جەلكەڭ ءۇزىلسىن،
تاياي̆ بەرگەندە تاقىمىڭ قيىلسىن،
وتىرا بەرگەندە ورىنىڭ وي̆ىلسىن،
تىستەي̆ بەرگەندە ءتىسىڭ ۇگىلسىن،
اساي̆ بەرگەندە القىمىڭا تىعىلسىن،
تۇندىگىڭ اشىلماي̆،
كۇلىڭ شاشىلماي̆،
مالىڭ قاي̆رىلماي̆ قالسىن!
قازاق حالقى جاعىمسىز ادامدارعا قاراتا
وسىنداي̆ قارعىستار قولدانادى،ولاردىڭ بوي̆ىن- داعى بارلىق كەرەعارلىقتى قارعىس ارقىلى جەرلەيدى، ومىردەن مۇلدە ءوشىرۋدى كوزدەيدى.
قورىتا كەلگەندە، قازاق قارعىستارى سوناۋ ەستە جوق ەسكى داۋىردەن باستالادى. مىسالى: «قورقىت اتا كىتابىندا» دولى قارشار قورقىت اتانى قۋىپ جەتىپ، باسىن قىلىشپەن شابۋعا اي̆نالعاندا «قولىڭ سىرەسسىن» دەپ قارعاي̆دى. وسى كەزدە دولى قارشاردىڭ قولى كوتەرىلگەن بوي̆ىندا سىرەسىپ، تۇسپەي̆ قالادى. مۇندا ۇلكەن ءمان، عاجاي̆ىپ سىر بار. قورقىت اتاعا دولى قارشاردان انشەي̆ءىن جان ساۋعالاتۋ ءۇشىن قارعاپ وتىرعان جوق. قورقىت اتا تۋ باستا بامسى باي̆راققا باتا بەرىپ، ات قوي̆عاندا دانا-داڭعىل، اقىلگوي̆ اتا، دۋالى اۋىزدى شەشەن بەي̆نەسىندە بەي̆نەلەسە، دولى قارشاردى قارعاپ قولىن سىرەستىرگەندە كيەلى، اۋليە اتا بەي̆نەسىندە بەي̆نەلەي̆ءدى. ءسوي̆ءتىپ قورقىت اتا وبرازى ودان ءارى قۇدىرەتتى كۇشكە يە، كەرەمەت يەسى تۇلعاسىندا جاراستىق تاۋىپ، جاعىمدى بەي̆نەسى ودان ءارى ارتا تۇسەدى. بۇدان ءبىز سوناۋ اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىندە باتا مەن قارعىستى ەگىز، قاتار قولدانۋ ارقىلى ادام وبرازىن جاساپ، حاراكتەر اشۋدىڭ ادەمى كوركەمدىك كىلتى رەتىندە پاي̆دا- لانعاندىعىن تولىق اڭعارامىز.
قازاق حالقى ءوزىنىڭ ۇزاق تىرلىگىندە الۋان ءتۇر- ءلى شارۋاشىلىقپەن شۇعىلدانىپ، تالاي̆-تالاي̆ ءومىر سوقپاقتارىن باسىنان وتكىزدى. جاۋگەرشى- لىك زاماندا قۇسالى دا ،قارالى كۇندەر، تاۋقى- مەتتى تۇرمىس كەشىردى. وسىنداي̆ ەل تاعدىرىنا كۋا بولار وقيعالار حالىقتىق ءتىل ونەرى ارقىلى وبرازدى كورىنىس تاۋىپ، قازاق قارعىستارىنان دا باي̆قالىپ وتىردى. ەل تاريحىنا باي̆لانىستى مۇنداي̆ قارعىستار ءۇش ءتۇرلى جاعداي̆دا قول- دانىلعانى انىق. ءبىرى – ەلدى جاۋ شاۋىپ، جەرىن، مال-مۇلكىن توناپ، قىرعىن تۇزاعىن قۇرعان باس- قىنشى جاۋعا، ولار تۋعىزعان سوعىس الاپاتتا- رىنا قارعىس اي̆تقان. بۇل قارعىستار وتە ءزارلى تىلدەن تۋىپ، جاۋدى جەتى قات جەر استىنا جاستاندىرادى . مىسالى: «قىز جىبەك» جىرىندا تولەگەندەي̆ اردان جارالعان ازامات پەن سۇلۋلىق ءشۇعىلاسىنان تۋعان قىز جىبەكتەي̆ ارۋدىڭ ءمولدىر ماحابباتىن جىلانداي̆ ءزارلى قاستاندىقپەن اراسىنا ءتۇسىپ بۇزعان، ماحابباتگىڭ اق پەرىشتەلەرىن بىر-بىرىنەن اي̆ىرعان، تولەگەندى اتىپ ولتىرگەن بەكەجانداي̆ جەندەتتەردى، كەۋدەسىنەن كۇنى ءسونىپ، اق ماحاب- باتى قارا تۇنگە اي̆نالعان قىز جىبەكتەي̆ شەرلى ارۋ كوز جاسىن سەلدەتە وتىرىپ قارعاي̆دى:
– ادىرا قالعىر بەكەجان،
كورمە دۇنيە جارىقتاڭ.
ەكى كوزىڭ قىزارىپ،
ءىشىپسىڭ يتتەي̆ قىزىل قان.
ءتاڭىرىڭ سەنى قارعاسىن،
ابجىلان ارباسىن.
ءتاڭىرىم مەنى جاراتسا،
قاتىن-بالاڭ زارلاسىن.
باسىڭا قيىن ءىس ءتۇسىپ،
قاسىڭا ادام بارماسىن.
دۇنيەدەن كورگەن قىزىعىڭ،
اجالىڭا ارنالسىن.
جاماندىق الىپ جاعاڭنان،
الدى-ارتىندى قارماسىن.
جيعان-تەرگەن دۇنيەڭ،
شايان بوپ شاعىپ قيناسىن!!!
راس-اۋ.
مىنا قارعىستى تولەگەندى ولتىرگەن
قانىشەر، جەندەت بەكەجان ەمەس، بۇگىنگى كۇننىڭ
وقىرمانى ءبىز ەستىگەندە دە ،جۇرەگىمىز تۇرشىگەدى. جانىڭا ۋ قۇي̆ىپ جىبەرگەندەي̆ ساي̆ء-سۇي̆ەگىڭ سىر- قىراي̆دى. جانىڭ تالىپ-تالىپ اۋىرادى. تولە- گەندەي̆ ارىستى قانعا بوياعان بەكەجانعا ءوزىڭ دە ،قوسا قارعىس اي̆تاسىڭ. اق تا پاك ماحابباتىنان اي̆ىرىلعان جازىقسىز بەي̆كۇنا جىبەك قىزعا، نازىك، شەرلى ارۋعا اياۋشىلىق بىلدىرەسىڭ. كوزىڭنەن دە ءمولت-مولت جاس توگەسىڭ.
مىنە، قازاق قارعىستارىندا وسىنداي̆ شيەلە- نىسكەن ۇلكەن-ۇلكەن قاقتىعىس، تارتىس جاتادى.
مۇڭدا ارسىزدىق پەن كۇن شۇعىلاسىنداي̆ ىزگىلىك ورتاسىنداعى قاي̆شىلىقتىڭ سيپاتى اشىلىپ جاتىر. ءبىز بۇدان تەك قارعىس اي̆تۋدىڭ سيپاتىن عانا ءتۇسىنىپ قوي̆ماي̆، قاي̆تا وتكەن زامانداعى ەل تاريحىن، باستان وتكىزگەن ءومىر تاۋقىمەتتەرىن دە ارىدان تانيمىز.
ال قارعىستىڭ ەكىنشى ءبىر ءتۇرى – ادامدار جاي̆ نازالانعاندا، نەمەسە بىرەۋدەن جازىقسىز ءجابىر كورگەندە، وت الىپ قوپاعا تۇسكەندە سوعان قاراتا قارعىس اي̆تادى:
ماعان قىلعان قاستىعىڭ،
قارا باسىڭا كورىنسىن.
شاڭىراعىڭ شارتىلداپ،
ورتاسىنان ءبولىنسىن.
ۇرپاقتارىڭ ءومىرى،
ورنى تولماي̆ وكىنسىن!
قارعىستىڭ ءۇشىنشى ءتۇرى – جاس ۇرپاقتاردى جاماندىقتان جيرەندىرىپ، بەزدىرۋ ءۇشىن «قار- عىس ەستيسىڭ» دەپ قورقىتۋ ماقساتىندا اي̆تىلا- دى. وعان جوعارىدا اي̆تقان تورعاي̆دىڭ قارعىسى دالەل بولا الادى.
قازاقتىڭ العىستارى مەن قارعىستارى وسى- لاي̆شا تۋدى،تەكتەرى مەن تۇرلەرى بارعان ساي̆ىن كوبەي̆ءدى، ەل تاريحىمەن بىرگە سان عاسىر سارابى- نان ءوتتى، اۋىزشا ساقتالىپ بىزگە جەتتى.
ءبىز قازاقتىڭ العىستارى مەن قارعىستارىنان تەك ءتىل ونەرى قۇدىرەتىن تانىپ قانا قالماي̆، قاي̆تا ءبىر ۇلتتىڭ ۇلتتىق سالت-سانا، عۇرىپ-ادەت، كۇللى تىرشىلىك ادەتتەرىنە باي̆لانىستى تاريحىن دا اڭعارامىز.
ءسوز ونەرىن قادىرلەي̆ بىلگەن قازاق حالقى شە- شەن-شەجىرە، اقىل-وي̆لى ادامداردى، اقىندىق ونەردى جوعارى باعالاي̆ ءبىلدى. جاقسى، ءتاتتى ءسوي̆- لەۋمەن بىرگە اششى قارعىس تا اي̆تتى.ءسوي̆ءتىپ، العىس سوزدەرى ەلدىڭ كەۋدەسىندە كۇن ورناتىپ قۋاندىرسا، قارعىس ارقىلى سەس كورسەتىپ، جاماڭدىق اتاۋلىدان ساقتاندىردى.، قارعىس ەستىمەۋگە، ەل كارىنە قالماۋعا، ىنتىماقتى بولۋعا شاقىرادى.
قارعىس اي̆تىلعان، اۋىزدان شىققان زاماڭ- دا، كوككە ءۇش شىعىپ، جەرگە ءۇش رەت تۇسەدى ەكەن. سول مەزگىلدە قارعىس ءجۇي̆ەسىن تاۋىپ جاماندىق- قا تيەدى. ءجۇي̆ەسىز اي̆تىلعان قارعىس بولسا، قاي̆تا اي̆نالىپ كەلىپ اي̆تقان يەسىن تابادى ەكەن. سون-
دىقتان قارعىس اي̆تۋدان اللا ءوزى ساقتاسىن. باتا ءتۇبى – ماي̆، قارعىس ءتۇبى – قان ەكەنىن ەستەن شى- عارماڭىزدار، اعاي̆ىن.