«ومىردە اششى شىندىق دەگەن بار. بىرەۋگە تيەتىن، كوڭىلىن قالدىراتىن، ۇركىتىپ-قورقىتاتىن ونداي شىندىقتى ايتۋعا جۇرتتىڭ ءبارى بارا بەرمەيدى»،- دەيدى جازۋشى تولەن ابدىك. جۇرتتىڭ ءبارى بولماسا دا باسىن بايگەگە تىگىپ، سول شىندىقتى اشىق ايتىپ جۇرگەندەر كوپ.
- مانسابى ءۇشىن قاجەت كەزدە ۇلتىن ساتقان باسشىلار،
باسشى ەتىگىن مۇرتىمەنەن شوتكەلەگەن قوسشىلار،
انا ءتىلىن مۇشكىل حالگە الىپ كەلگەن قاسقالار،
شوۆينيزم تابانىنا سالىپ بەرگەن قاسقالار،
تىلگە قارسى اعىمدارعا جارىق بەرگەن قاسقالار،
ءبىلىپ ءجۇرسىن، ولارعا ەرتەڭ تاريح سوتى باستالار! – دەيدى سولاردىڭ ءبىرى مۇحاڭ (مۇحتار شاحانوۆ). ءوز انا ءتىلىن ساتۋ - ءوز ۇلتىن ساتۋ. قازاق ءتىلىن ۇبت-دان الىپ تاستاۋ دا – ۇلتقا، انا تىلىمىزگە قارسى جاسالىپ جاتقان شابۋىلدار. وسىعان قارسى تۇرۋعا ۇلتتىق مىنەزىمىز بەن جىگەرىمىز جەتپەي جاتىر. بۇل جەردە بىرەۋدىڭ باسىن جارىپ، كوزىن شىعارۋدىڭ كەرەگى جوق. بار بولعانى ۇلت بولىپ ۇيىسىپ، ءبىراۋىزدان بىرلىك كورسەتىپ، ب ا ق جانە الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى انا ءتىلىمىزدى قورعاۋعا ءۇن قوسۋعا ءتيىسپىز. ءبىتتى.
***
ليەۆ تولستوي دەگەن ورىستىڭ شالى ايتقانداي، «ءتىل – ۇلتتىڭ جان-دۇنيەسى». بىزدىڭشە – يممۋنيتەتى. سول يممۋنيتەتتى نىعايتقاننىڭ ورنىنا ءولتىرىپ جاتقانداردى ساتقىن دەمەي كىم دەيمىز؟.. مەنىڭ ويىم ايتادى: جاھاندانۋ زامانىندا ءبىر عانا ءتىلدىڭ ۇستەمدىگى ورنايدى. ءقازىر سول ۇستەمدىك ءۇشىن قازاق ەلىندە اعىلشىن ءتىلى مەن جۇڭگو ءتىلى (قاراعاندىداعى №39 مەكتەپ-گيمنازيادا 1ء-شى سىنىپ وقۋشىلارىنا جۇڭگو ءتىلى جۇرە باستاپتى) سوعىسىپ جاتىر. وسى اپاتتان امان قالامىز دەسەك – ول كىم بولسىن مەيلى (دەپۋتات، مينيستر، اكىم، اۋلا سىپىرۋشى، قايىرشى جانە ت.ب.) ءوز حالقىنىڭ وتكەنىنە، بۇگىنىنە جانە ەرتەڭىنە نەمقۇرايدىلىقپەن، ساتقىندىقپەن قاراۋدى دەرەۋ توقتاتۋى كەرەك!!!
***
«ءتىلدى بىلگەنمەن، تاربيە وڭباسا ول دا قاسىرەت. قازاق ءتىلىن ءبىلىپ تۇرىپ، قازاقتى مەنسىنبەسە، وزگەنى ءپىر تۇتىپ، ءوز ۇلتىنا كۇلىپ قاراسا، ءتىلىن سۋسىلداتىپ تۇرىپ، ۇلتىن توناسا، ۇرپاعىنىڭ نەسىبەسىنە قول سالسا، جەمقورلىق جاساسا، پاتريوتتىق سەزىمى قارا باسىنان اسپاسا، ءتىپتى ۇلتقا دەگەن جاناشىرلىعى ولسە، وتاندى قورعاۋعا كەلگەندە سۋجۇرەكتىك تانىتسا – ونداي ءقازاقتىڭ قاجەتى قانشا؟»،- دەيدى ساياساتتانۋشى بەرىك ءابدىعالي ۇلى.
راسىندا دا قازاق ءتىلىن بىلسە دە، بيىك مىنبەدەن ادەيى سويلەمەيتىن (دۇرىسى سويلەگىسى كەلمەيتىن) اق جاعالىلار دا، دەپۋتاتتار دا بار. ولاردى باسپاسوزدە، الەۋمەتتىك جەلىلەردە جابىلا سىناعاننان تۇك شىقپايدى. بىرىنشىدەن، ۇلتتىق پارتيانىڭ قىزمەتىن اتقارىپ وتىرعان (ەرلان ءقاريننىڭ ءسوزى) قازاق ءباسپاسوزىن ولار وقىمايدى. ەكىنشىدەن، كوسموپوليتيزم قاناتىن كەڭگە جايدى. تۋعان ۇلتىنىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىن مەنسىنبەيتىندەر جاھاندانۋعا جاق. ءبىراق سولاردىڭ ۇستانىمىن انا تىلىنە قاراي بۇرۋعا ءسال دە بولسا ىقپال ەتە الامىز با؟ اكەسى مەنسىنبەگەن ءتىلدى ەرتەڭ بالاسى دا مەنسىنبەيدى عوي. تراگەديانىڭ كوكەسى وسى بولماق.
***
«ءوز ۇلتىن ساتۋ» دەگەندى كەيبىرەۋلەر جەرىڭنىڭ بايلىعىن توناۋ، شەتەلگە قاشۋ، سوعىستا جاۋ جاعىنا شىعىپ كەتۋ دەپ تۇسىنەدى. ول دا ساتقىندىق. الايدا، تۋعان ءتىلىن ساتۋ – رۋحاني قىلمىس، كەشىرىلمەس كۇنا! ساتقىندىقتىڭ زورى! «قاسيىن دەسەڭ – قان شىعادى، قاسىمايىن دەسەڭ – جان شىعادى» دەپ جۋرناليستيكاداعى ۇستازىم تالعات باتىرحان اعام ايتپاقشى، بۇگىنگى كۇننىڭ قانى سورعالاعان اششى شىندىعىنىڭ ءبىرى – قازاقشا سويلەسۋ ۇيات سانالاتىن زامان تۋدى. قازاق ەلىنىڭ ءمينيسترى مەن دەپۋتاتىن بىلاي قويعاندا، اۋلا سىپىرۋشىنىڭ دا ءتىلى – ورىسشا. «قايدا بارساڭ – قورقىتتىڭ كورى» دەگەندەي، قايدا بارساڭ ەكى قازاق ورىسشا شۇلدىرلەسىپ تۇرادى. ءتىپتى، بۇعان ەتىمىز ءولىپ، ءجاي نارسەدەي قارايتىن بولدىق. قاسىرەتتىڭ قاسىرەتى وسى ەمەس پە؟..
***
ۇلتى نەمىس، جانى قازاق گەرولد بەلگەر بىلاي دەپتى: «بۇگىندە قازاق تىلىندە سويلەيتىندەردىڭ سانى ءوستى. ءبىراق كوبىنىڭ ءتىلى - مۇكىس». ونىسى راس. ورىسشا ويلايتىنداردىڭ قازاقشاسى قىزىق... قوسىلدى دەگەن ءسوزدى قوسىلىندى دەيدى ولار. مۇكىستىك تە – قۇبىلىس. ءبىر جولى استاناداعى Kcell كومپانياسىنىڭ كەڭسەسىنە باس سۇقتىم. ماعان قىزمەت كورسەتكەن قازاقتىڭ قىزى قوشتاساردا: «سىزگە ءبىزدىڭ ماماندىقتارىمىز حابارلاسادى» دەدى. «ماماندار» شىعار دەپ تۇزەسەم دە: «جو-جو-جوق! ماماندىقتىلار!» دەدى داۋلاسىپ. سالعىلاسىپ جاتپادىم. بۇعان نە دەيسىڭ؟.. بەلگەر اعامنىڭ «ءتىلى مۇكىس» دەگەنى سول...
***
قازاق سىنىبىنا بالاسىن وقىتۋعا بەرگەن اكە-شەشەلەرى قازاق مۇعاليمانىڭ ءتىلىن تۇسىنبەيدى. سوندا اكەسى مەن شەشەسى تۇسىنبەگەن ءتىلدى بالاسى قالاي تۇسىنبەك؟.. ەمحاناداعى دارىگەر، دۇكەندەگى ساتۋشى، اۆتوبۋستاعى كوندۋكتور قازاقشا تۇسىنبەيدى. بۇل – تىلدىك اپاتتىڭ ءبىر بەلگىسى. سويلەمەسەك – ءتىل ولەدى. «كرەاتيۆنىي» قازاقتار وسىنى ويلامايدى. بىردە اقش-قا جولىم ءتۇستى. تاريحي تاعدىرى قازاققا ۇقساس ءۇندىس تايپالارىنىڭ بىرىنە باردىق. ءبىز كورگەن تيۋلاليپتەردىڭ ۇلكەن قاسىرەتى – جويىلۋعا از قالعان انا ءتىلى. تايپاداعى 3 مىڭعا جۋىق ادامنىڭ 7ء-ۋى (ونىڭ ءوزى وقىتۋشىلار) عانا انا ءتىلى – ءلاشفۋسيدتى بىلەدى ەكەن. ءولىپ بارا جاتقان ءتىل ءدىني جانە مەرەكەلىك راسىمدەردىڭ تىلىنە اينالىپتى. وعان سەبەپ، اقش ۇكىمەتى ءۇندىس بالالارىن ينتەرنات-مەكتەپتەرگە كۇشپەن ورنالاستىرىپ وقىتىپ، ءوز تىلدەرىندە سويلەگەندەرىن دۇرە سوعىپ جازالاپ وتىرعان. ولار ۇيالعانىنان ەمەس، قورىققانىنان ءتىلىن ۇمىتقان. ال بىزدىكى نە؟؟؟
تولەن تىلەۋباي، جۋرناليست.
