بىرنەشە ايدىڭ الدىندا ەلورداداعى قازاقستان قارۋلى كۇشتەرى اسكەري-تاريحي مۋزەيىنىڭ كوشپەلى كورمە ۇيىمداستىرىلاتىن تومەنگى ەكسپوزيسيا زالىندا، قازاق تاريحىنا قاتىستى ومبى مۇراعاتىنان جەتكىزىلگەن، حVIII عاسىرعا ءتان قۇجات-حاتتاردى كورىپ كوزايىم بولعان ەدىك. وسىنداعى قۇندى جادىگەرلەر قاتارىنان قازاق حانى ابىلايدىڭ ءار جىلدارى جۇڭگو ەلىنىڭ يمپەراتورى سيانلۋنعا جازعان حات-حابارلارى ورىن الىپتى.
كورمە تورىندەگى 7 حاتتىڭ 5ء-ۋى ويرات-موڭعول تىلىندە جانە تود (توتە) جازۋىمەن جازىلىپتى. وسىنداعى تود جازۋىنىڭ تاريحىنا توقتالساق، بۇنى 1648 جىلى ويرات-موڭعول وقىمىستىسى زايا باندي دەگەن ادام جاساپتى. بۇل كىسى ىرگەلى ۇلىستىڭ سولقاناتىن (جوڭعار) قۇرايتىن موڭعولتەكتى تايپالاردىڭ تىلدىك ينتوناسياسىنا بەيىمدەپ، شىڭعىس قاعاننان بەرى پايدالانىپ كەلە جاتقان ۇيعىر-موڭعول جازۋىن رەفورمالاۋ ارقىلى تود جازۋىن ويلاپ تاپقان ەكەن.
بۇل جازۋدىڭ باستى ەرەكشەلىگى – تيبەت، سانسكريت، مانجۋ تىلدەرىندەگى ارىپتەردىڭ دىبىستالۋ ۇندەستىگىن تولىق ساقتاي الادى. سول سەبەپتى، حVIIIء-حىح عاسىرلاردا بۇل جازۋ قىتاي-موڭعول-قازاق قاتىناسىنىڭ حات الماسۋ قۇرالى بولعان سىڭايلى. بۇل جازۋدى قازىرگى قالماقيا رەسپۋبليكاسى 1924 جىلعا دەيىن كەرەكتەنسە، شىڭجاڭ ولكەسىندەگى موڭعولتەكتى حالىقتار كۇنى بۇگىنگە دەيىن قولدانۋدا.
ال قازاق حانى ابىلاي نە سەبەپتەن وردانىڭ ديپلوماتيالىق حات-حابارىن ويرات-موڭعول تىلىندە تود جازۋىمەن جۇرگىزدى. وعان تاريحشىلار جاۋاپ بەرە جاتار.
قازاق ورداسى جۇڭگو جانە ويراتپەن قاتىناس قاعازدارىن تود جازۋىمەن جۇرگىزگەنى جايلى قازاق عالىمى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ جازبالارىندا ايتىلادى. عالىم ءوزىنىڭ ءبىر ەڭبەگىندە: «مالايسارى باتىرعا جوڭعار قونتايشىسى قالدان سەرەن «تارحان» اتاعىن بەرگەنى جايلى قۇجات قالماق تىلىندە تود جازۋىمەن جازىلعان ەكەن. ونى باتىردىڭ ۇرپاقتارىنان الىپ تۋىسىم ابىلاي عابباسۇلىنا وقىتتىم» دەيدى. وسىعان قاراعاندا، قازاقتىڭ وردا ءمانساپتىلارى تود جازۋىن تولىق مەڭگەرگەن سىڭايلى.
تومەندە جاريالانىپ وتىرعان ەكى حاتتىڭ ماتىنىنە كەلەر بولساق، بۇل قۇجاتتار ىلگەرىدە رەسەيلىك مانجۋ-قىتايتانۋشىلار (ن.س.ياحونتوۆا، ت.ا. پان) تاراپىنان زەرتتەلىپتى. دەسە دە، ءبىز كورمەدەگى تۇپنۇسقا ءماتىندى بەيجىڭدەگى جۇڭگو حالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماگيسترى، ويراتتانۋشى ل.ەنحسارۋىل (ەنحسارۋۋل) جانە موڭعوليا عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح جانە ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى، ويرات ءتىلىنىڭ مامان س.اماربايىرلارعا جىبەرىپ، ولاردىڭ وقىعان نۇسقاسىمەن جوعارىداعى رەسەيلىك عالىمداردىڭ اۋدارماسىن سالىستىرا وتىرىپ، ءماتىندى قازاقشالادىق. اڭعارعانىمىز رەسەيلىكتەردىڭ اۋدارماسىندا قازاق حانىن تىم قوراش ءھام جالىنىشتى ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسقانى بايقالادى.
ءبىرىنشى حات
بۇل قۇجات تۋرالى انىقتامالىقتا: «مانج-قىتاي پاتشاسى سيانلۋنعا 1757 جىلى جازعان ابىلايدىڭ حاتى» دەلىنىپتى.
حاتتىڭ كونە ويراتشا، قازىرگى موڭعولشا جانە «ەپيستوليارنوە ناسلەديە كازاحسكوي پراۆياششەي ەليتى 1675-1821 گگ» اتتى ەكى تومدىقتا جاريالانعان ورىسشا نۇسقاسىن سالىستىرا وتىرىپ، ءبىزدىڭ تۇيگەنىمىز مىناۋ:
«ۇلىق مارتەبەلى پاتشانىڭ قۇزىرىنا ءۇشبۋ حات جولدايمىن. مەنىڭ بابام ەشيم (ەسىم) حان، يانگير (جاڭگىر) حاننان بەرى ءسىزدىڭ جارلىعىڭىز بىزگە جەتپەگەن ەدى. ەندى ءبىز ءسىزدىڭ جارلىعىڭىزدى ەسىتىپ، ونى قابىل الۋعا بەك شاتتاندىق. مەن، ابۋلاي (ابىلاي) ءوز ۇلدارىممەن ءھام قاراۋىمداعى بۇقارامەن سىزگە بودان بولدىق. ءسىزدىڭ تاراپىڭىزدان بولاتىن ءاربىر ۇلىق ءىلتيفاتىڭىزدى قابىل كورەمىز. جەتى باس (ادام)، ەلشى ون ءبىرمىز.
[قۇستۇمسىق قوس ءموردىڭ ىشىندەگى جازۋ]: «قازاق حانى ابىلايدىڭ ءمورى»، «ابىلايدىڭ كىشى ءىنىسى ابىلفەيىزدىڭ ءمورى».
ەكىنشى حات
بۇل قۇجاتتىڭ مۇراعاتتىق انىقتامالىعىندا: «قازاق حانى ابىلاي مانجۋ-قىتايلىق سين يمپەرياسىنىڭ پاتشاسى سيانلۋنعا تارباعاتاي گۋبەرناتورى ارقىلى ويرات تىلىندە 1774 جىلى جىبەرىلگەن حاتى» دەلىنىپتى.
بۇل قۇجاتتىڭ قازاقشا اۋدارماسى جوعارىداعى ءتاسىل بويىنشا جاسالدى. بۇنداعى ماتىندە: «ءتاڭىرىنىڭ جارىلقاۋىمەن زامان بيلەۋشىسى جوعارعى مارتەبەلى بوعدا يەمە باياندايمىن. كوكەيىمدەگى ويىم بۇل. ءبىزدىڭ قازاقتار اۋىزشا اقىلداسادى، جازباشا باياندايدى. ولار (باسقا) ادامدارعا ۇقساعانىمەن تاعى قۇلاندار سياقتى وزگەشە جۇرت. يەمنىڭ جارىلقاۋىمەن جايىلىمدى بولدىق. مال باسىمىز ءوستى. جاساعاننىڭ جارىلقاۋىمەن يەلىگىمنىڭ شىعىس شەكاراسى چورگوعا (شورعا) دەيىن، وڭتۇستىكتىگى شارابەلگە (سارىبەل) جەتتى. ورتاسى لەبسي (لەپسى) ويپاتىن مەكەن ەتۋدەمىن. بۇلدا ءتاڭىردىڭ بەرگەن سىيى. مەن تۇپكى ماقساتىم مەن بۇگىنگى جاعدايدى پايىمداي كەلە بودان بولدىم. بۇل ۇرپاق بولاشاعى ءۇشىن جاسالعان ءىس. مەنىڭ بولاشاق ءىزباسارلارىم ساقتاۋ ءۇشىن قىزىل ءمورلى بيلەۋشى تاڭباسىن بەرۋىڭىزدى وتىنەم» دەپ جازىلىپتى.
جوعارىداعى حاتتا ايتىلعان كەيبىر جەر اتاۋلارىنا توقتالساق:
- شورعا (چورگا) – شىعىس قازاقستان وبلىسى، تارباعاتاي اۋدانى قابانباي اۋىلدىق وكرۋگىنە قاراستى شاعىن ەلدىمەكەن. قازاق باتىرلارى 1750 جىلى تارباعاتاي ءوڭىرىن ويراتتاردان ازات ەتۋ ءۇشىن تاريحىمىزدا «80 كۇن شورعا سوعىسى» دەپ اتالاتىن شەشۋشى مايدان وسى جەردە وتكەن.
- سارىبەل (شارابەل) – قازىرگى الماتى قالاسىنان سولتۇستىك-شىعىستاعى سارىتاۋقۇم شولىنەن قاپشاعايعا دەيىن سوزىلىپ جاتقان كەڭ ولكە.
- لەپسى (لەبسي) – جەتىسۋدىڭ شىعىس بولىگىندە اعىپ جاتقان وزەن. جوڭعار الاتاۋىنان باستاۋ الىپ، وڭتۇستىكتە بالقاش كولىنە قۇيادى. الماتى وبلىسىنىڭ الاكول جانە سارقاند اۋدانى جەرىنەن اعىپ وتەدى.
بەكەن قايرات ۇلى
«Egemen Qazaqstan» گازەتىنەن الىندى
