ادەبي ءتىل دەگەنىمىز – حالىقتىق ءتىلدىڭ ءداستۇرلى قالىپ-نورماسى مەن ستيلدىك تارماقتارى بار جانە تىلدىك ەلەمەنتتەر، ياعني سوزدەر جۇيەسىنىڭ قۇرىلىمدىق، قولدانىستىق جاعىنان جالپى زاڭدىلىقتارى اياسىنداعى تۇراقتى جوسىندارى بار بەلگىلى ارناعا، جۇيەگە تۇسكەن، وڭدەلگەن ءتۇرى بولىپ تابىلادى. ناقتىراق ايتقاندا، ادەبي ءتىل – كوركەم ادەبيەتتىڭ، عىلىمنىڭ، ءبىلىمنىڭ، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ، كەڭسەلىك-ىسكەرلىك قاتىناستاردىڭ ءتىلى. ول سول تىلدە سويلەيتىن حالىق وكىلدەرىنىڭ بارشاسىنا تۇسىنىكتى، ورتاق بولادى دا، قاي ەلدە تۇرعانىنا قاراماي، سول ءتىلدىڭ يەسى ساناتىنداعى حالىقتىڭ بارىنە بىردەي ۇلتتىق قاتىناس قۇرالى بولىپ سانالادى. ول – ءتول شىعارمالاردىڭ عانا ەمەس، ءار جانرداعى اۋدارما ەڭبەكتەردىڭ دە بىردەن-بىر قۇرالى.
كاكەش قايىرجان ۇلى
دەمەك، ادەبي ءتىلدىڭ قوعامداعى باستى مىندەتى – ادامدار اراسىنداعى قاتىناس قۇرالى بولۋ. ادەبي ءتىل دەگەن ۇعىمعا حانزۋ اعايىندار ءبىر كەزدە تىكە ادەبيەت ءتىلى (文学语言) دەگەن ءسوزدى بالامالاعان. كەيىنىرەك – نورمالى (ولشەمدى ءتىل) (标准语) دەپ قولداندى. ويتكەنى ءتىلدىڭ ادەبيلىگىنىڭ بىردەن-بىر كورسەتكىشى – ونىڭ نورمالىلىعى، سول نورمالىلىعى نەگىزىندە حالىقتىڭ بەلگىلى كەزەڭدەگى قوعامدىق، رۋحاني، مادەني ءومىرىنىڭ، وتە-موتە ءسوز مادەنيەتى ءوندىرىسىنىڭ قۇرالى بولا الۋى. نورما ۇعىمى – ادەبي ءتىلدىڭ ماندىك سيپاتى ءارى ۇلتتىق ادەبي ءتىلدى انىقتاۋداعى ەڭ نەگىزگى ماسەلە. عالىمدار ءتىلدىڭ زاڭدى نورمالىلىعىن، ءبىر ىزدىلىگىن ۇلتتىق ادەبي ءتىلدىڭ باستى بەلگىلەرىنە سانايدى. ءتىلدىڭ ستيلدىك تارماقتارىنىڭ سارالانۋى دا نورما ارقىلى جانە جالپى حالىقتىق بەيىمى نەگىزىندە ىسكە اسادى. ادەبي ءتىلدىڭ نورمالارى ءتىلدىڭ دامۋ بارىسىنداعى سان عاسىردىڭ جەمىسى. ال ءبىزدىڭ ادەبي دەيتىنىمىز، ادەبيلىكتىڭ ءوزى ءتىلدىڭ جۇيەلىك سيپاتىمەن، سۇرىپتالعان، سىمباتتالعان تۇراقتى نورمالارىمەن، سول حالىققا ءارى ورتاق، ءارى تۇسىنىكتى قاسيەتتەرىمەن انىقتالادى. قاي ءتىلدىڭ بولسىن، گرامماتيكالىق امالدارى، ياعني ءسوز تۋدىرۋ، ءسوز تىركەستەرىن جاساۋ، سويلەم قۇراۋ ەرەجەلەرى كوپ عاسىرلاردىڭ قارىم-قاتىناس تاجىريبەسىندە قالىپتاسقان. ولار ءتىل ءبىلىمىنىڭ فونەتيكا، لەكسيكا، گرامماتيكا سياقتى كوپتەگەن سالالارىنىڭ اياسىندا جەكە-جەكە تىلدىك بولشەكتەردىڭ ىشكى ءمانى، مازمۇنى مەن سىرتقى دىبىستىق، تۇلعالىق جاعىنىڭ سايكەستىكتەرى ارقىلى ۇعىنىلىپ، ايقىندالىپ وتىرادى. مۇنىڭ ءوزى ادەبي تىلدەردىڭ بارشاسىنىڭ وزىنە ءتان مورفولوگيالىق، سينتاكسيستىك داعدىلى ءجون-جوسىنى، سوز-سويلەمدەردىڭ قۇرىلىستىق، قۇرىلىمدىق، قولدانىستىق قاعيدا--جۇيەسى بولادى دەگەن ءسوز. تىلدەر ءۇشىن حالىقتىق ءداستۇر مەن ولاردىڭ ىشكى زاڭدىلىعىنىڭ ءوزى – نورما. تىلدەگى نورمالاردىڭ قاندايى بولسىن، قولدانۋ ماشىعىنان، داعدىسىنان تۋىپ قالىپتاسادى. ءسوز ورامدارى مەن تۇراقتى تىركەستەردىڭ جانە سويلەمشەلەر مەن سويلەمدەردىڭ بارشا جۇرتقا ورتاق زاڭدىلىقتارىن، قالىپتاسقان جۇيەسىن، نورماسىن بۇزۋدى ادەبي ءتىل كوتەرمەيدى.
ادەبي ءتىلدىڭ قالىپتاسۋ جولى ءار قالاي. كەي حالىقتاردىڭ ادەبي ءتىلى سول حالىقتىڭ بەلگىلى ءبىر عانا سويلەيتىن ءبىر ديالەكتىسىنىڭ نەگىزىندە قالىپتاستى. كەي حالىقتار وزدەرىنە ادەبي ءتىل ەتىپ بوتەن ءبىر حالىقتىڭ ءتىلىن مالداندى. بۇل ارينە سول حالىقتىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ جوقتىعىمەن، باسقا ءبىر ەلگە باعىنىشتى بولۋىمەن نەمەسە مادەنيەتىنىڭ مەشەۋ قالۋىمەن بايلانىستى بولدى. دەگەنمەن كوپ جاعدايدا ادەبي ءتىل بەلگىلى حالىقتىڭ بارلىق ديالەكتىسىن قامتي وتىرىپ نەمەسە جالپى حالىقتىق ءتىلدىڭ نەگىزىندە قالىپتاسادى. قازاق ادەبي ءتىلى سوڭعى تۇرگە جاتادى. دالىرەك ايتساق، قازاق ادەبي ءتىلى سويلەۋ ءتىلى مەن باي اۋىز ادەبيەتىنىڭ داستۇرىندە، جالپى حالىقتىق ءتىلىمىز نەگىزىندە قالىپتاسقان.
قازاق ادەبي ءتىلى – ورنەكتى، ۇلگىلى قالىپتاسقان نورماسى بار ءتىل. ول جالپى حالىقتىق انا ءتىلىمىزدىڭ كوركەم ادەبيەت پەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا، عىلىم سالالارى مەن ءىس قاعازدارىندا قولدانىلاتىن جۇيەگە، قالىپ-نورماعا تۇسكەن نۇسقاسى. قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ باستاۋ العان كەزەڭدەرىن انىقتاۋ الدىمەن قازاقتىڭ ءتول كوركەم ادەبيەتىنىڭ العاشقى نۇسقالارىمەن تىعىز بايلانىستى. قازاق كوركەم ادەبيەتىنىڭ العاشقى ۇلگىلەرى 5-8 عاسىرداعى ورحون-ەنيسەي، تالاس جازبالارى، 11 عاسىرداعى «قۇتادعۋ بىلىگ» (قۇتتى بىلىك)، «ديۋاني لۇعات ات-تۇرك» («تۇركى سوزدەرىنىڭ جيناعى»)، 13 عاسىرداعى كودەكس كۋمانيكۋس (لات. Codex Cumanءىcus)، 14 عاسىرداعى «وعىزناما» سياقتىلارعا سايادى. مىنە وسىلار – قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ باستاۋ العان ارناسى بولىپ سانالادى. قازاق حالقىنىڭ ءوز الدىنا ەل بولىپ قالىپتاسۋ كەزەڭىندەگى شاعاتاي نەمەسە ورتا ازيالىق تۇركى ءتىلى (15-19 عاسىر) قازاق قوعامىنىڭ ءار ءتۇرلى مادەني قاجەتىن وتەۋدە ۇلكەن رول اتقاردى. بۇل تۇستا سان عاسىردان قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتىنە قىزمەت ەتكەن جىراۋلىق ادەبي ءتىلىمىز الدە قاشان قالىپتاسىپ ۇلگەرگەن ەدى. سوندىقتان شاعاتاي ءتىلى كوشپەلى ءومىر سۇرگەن حالىقتىڭ شىن مانىندەگى بايىرعى ۇلتتىق ءتىلىنىڭ ورنىن باسا المادى. ارادا ءبىر مەزگىل شاعاتاي ءتىلىنىڭ ۇلتىمىزدىڭ مادەنيەتىنە قىزمەت ەتكەن ايرىقشا ءتۇرى «كىتابي ءتىل» دە ءومىر ءسۇردى. كەيبىر زەرتتەۋلەردە ەسكى قازاق ادەبي ءتىلى دەپ اتالاتىن بۇل ءتىل بەرگى داۋىرگە جاقىنداعان سايىن بىرتە-بىرتە قازاقىلانىپ، جالپى حالىقتىق جاڭا جازبا ادەبي تىلمەن استاسىپ كەتتى.
عالىمدار قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ تاريحىن ءتورت كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرادى.
ءبىرىنشى كەزەڭ: 15-17 عاسىرلار اراسى. مەنىڭشە بۇل كەزەڭدى كەمىندە ەكى عاسىر الدىعا، ياعني 13 عاسىرعا تامان جىلجىتۋعا بولاتىن سياقتى. سەبەبى، بۇل كۇندەرى جالپى حالىقتىق سويلەۋ تىلىنە نەگىزدەلگەن ءتول ادەبي ءتىلىمىز ساناتىنداعى جىراۋلىق ادەبي ءتىلىمىزدىڭ زاتىندا قاشان قالىپتاسقانى، ونىڭ نەگىزىن كىم قالاعانى تۋرالى ءداپ باسىپ ايتۋ قيىن. دەسە دە موڭعۇل بيلىگى تۇسىندا جاساعان «شىنا قىزدان تۋعان ۇل. سەنىڭ باباڭ شىڭعىس حان – مۇنى كورگەن باباڭمىن» دەپ تولعايتىن سىپىرا جىراۋدى، جوشى حاننىڭ قازاسىن كۇيمەن جەتكىزگەن، شىڭعىسحاننىڭ زامانداسى كەتبۇعانى، ولاردان دا ارعى اتى اڭىزعا اينالعان اپاي ءتوس تۇلعالار قورقىت، قوتان، جۇماعۇلداردى جىراۋلىق ادەبيەتتىڭ تاريحىندا ءىزى تۇسكەن وكىلدەرى دەۋىمىزگە ابدەن بولادى. ايتكەنمەن، 15 عاسىردا قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ حالىق بولىپ بىرىگە باستاۋى، ءبىر ورتالىققا باعىنعان قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ قالىپتاسۋىنا تاريحي قولايلى جاعداي ۇسىنعانى راس. سول كەزدەگى كوركەم پوەزيانىڭ كورنەكتى وكىلدەرى – جىراۋلار مەن اقىندار حالىق قولداناتىن تىلدىك جۇيە مەن ءسوز اسىلدارىن شىعارمالارىنا ەنگىزۋ ارقىلى اۋىز ادەبيەتى ءتىلىنىڭ نورمالارىن قالىپتاستىردى. ادەت-عۇرىپ زاڭدارىن جۇرگىزۋدەگى، قوعامدىق ءمانى بار ماسەلەلەردى شەشۋدەگى اقساراعات كەمەڭگەر بيلەردىڭ شەشەندىك ءسوز، تولعاۋلارىندا ماقال-ماتەلدەر، قاناتتى سوزدەر مەن فرازەولوگيالىق تىركەستەر قولدانىلا كەلىپ ادەبي ءتىلدىڭ سارالانۋىنا جاعداي جاسادى. بۇل مەزگىلدە ۇلتتىق اۋىز ادەبيەتىمىزدىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىندە كوسەمسوز ستيلىنىڭ اۋىزشا ءتۇرى دە قىزمەت ەتتى. ەل اراسىنا اۋىزشا تاراعان جىراۋلاردىڭ تولعاۋلارى، شەشەندىك سوزدەر نەمەسە بيلەر سوزدەرى وسى كەزدەگى ادەبي ءتىلدىڭ ۇلگىلەرى رەتىندە تانىلادى. بۇل تۇستا اۋىزشا ادەبي ءتىلدىڭ لەكسيكالىق قۇرامى نەگىزىنەن جالپى حالىقتىق ءتىل ەسەبىنەن تولىعىپ وتىردى. ءبىراق بۇل كەزدە حالىق ءتىلىنىڭ ءسوز بايلىعى تۇگەل اينالىمعا تۇسە العان جوق.
ەكىنشى كەزەڭ: 18-19 عاسىرلار. بۇل – قازاق پوەزياسىنىڭ مەيىلىنشە كوركەيگەن تۇسى. مۇنداعى ادەبي ءتىل ۇلگىلەرىنە اقتامبەردى، ءتاتىقارا، ۇمبەتاي، بۇحار جىراۋلار مەن شال، كوتەش اقىنداردىڭ شىعارمالارى جاتادى. وسى تۇستا، اسىرەسە، جىراۋلار ستيلىن ءتىل جاعىنان جيناقتاپ، تۇيىندەگەن ءىرى تۇلعا باسقا ەمەس، بۇقار جىراۋ ەدى. بۇقاردا جىرلانعان تاقىرىپ وتە اۋقىمدى بولدى. ونىڭ تۇسىندا بۇرىنعى كەزدەگى جاۋگەرشىلىك تاقىرىپتاعى ولەڭ-تولعاۋلار جالپىلىقتان ناقتىلىققا قاراي اۋىستى. كوبىنە جەكە جورىقتار، جەكە باتىرلار جىرلاندى. جالپى ەلدىك ارمان-مۇراتقا ءۇن قوساتىن الەۋمەتتىك-ازاماتتىق لەبىز، اقىل-وسيەت ايتۋ، ەرلىكتى-باتىرلىقتى دارىپتەۋ سارىنى كورنەكتىلەندى. كۇندەلىكتى تۇرمىس-سالت تاقىرىبىنداعى لەكسيكالىق توپتار دا قولدانىسقا ەنگىزىلدى. مىنە وسىنداي تاقىرىپ ءورىسىنىڭ ۇلعايۋىنا وراي ادەبي تىلىمىزدەگى سوزدىك قۇرامنىڭ اۋماعى دا كەڭەيدى. سوزدەردى اۋىسپالى ماعىنادا وبراز رەتىندە ەمەس، اتاۋ سەپتىگى ماعىناسىندا جۇمساۋ ءورىس الدى. اراب، پارسى تىلدەرىندە قابىلدانعان كىرمە سوزدەردىڭ قاتارى دا مولايدى.
ءۇشىنشى كەزەڭ: 19 عاسىردىڭ 2 جارتىسى. بۇل كەزەڭدە قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ دامۋ باعىتى ايقىندالدى. جازبا ادەبي ءتىلدىڭ قاي-قاي حالىقتىڭ ۇلت رەتىندە قالىپتاسۋىنا، ودان ءارى بىرىگىپ بىتە قايناسۋىنا ۇيتقى بولاتىن فاكتور ەكەندىگىن ەرتە تانىعان ۇلتىمىزدىڭ دانا كوكىرەك پەرزەنتتەرى ىبىراي التىنسارين، وتە-موتە اباي قۇنانباي ۇلى سونداي ۇيتقىلىق قاسيەتتى شاعاتاي تىلىنەن ەمەس، كەيىنگى ەسكى كىتابي تىلدەن دە ەمەس، سان عاسىردان قازاق پوەزياسىنا قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقان ءتول ادەبي ءتىل مەن حالىقتىڭ سويلەۋ تىلىنەن بايقاپ، قازاقتىڭ سول قولتۋما بايىرعى ادەبي ءتىلىن قازاقتىڭ ۇلتتىق جازبا ادەبي ءتىلىنىڭ ارقاۋى ەتتى ءارى ونى كوركەم ءتىل كەستەسىنە ءتۇسىرىپ، جاڭا ءوڭ بەرىپ، مايەگىن قالىڭداتىپ، قۋاتىن بارىنشا ارتتىردى. ءسوز كەستەسىندەگى ءاربىر تىلدىك ەلەمەنتتىڭ جالپىعا تانىس ورتاق ماندەرىمەن بىرگە ىشكى مۇمكىندىكتەرىن اشىپ، ادەبي كوركەمدەۋ تاسىلدەرىنىڭ تىڭ ۇلگىلەرىن جاسادى، سول ارقىلى ۇلتتىق جازبا ءتىلىمىزدىڭ نەگىزىن قالاپ، جالپى ادەبي ءتىلدىڭ اۋقىمىن كەڭەيتىپ، جاڭا ساپادا دامۋىنا جول سالدى. اباي قازاق ءتىلىن «وتكىردىڭ ءجۇزى، كەستەنىڭ ءبىزى. ورنەگىن سەندەي سالا الماس» دەپ وتە ءادىل باعالايدى. شىندىقتى ايتساق، جاڭا ساپاداعى وسى جازبا ادەبي ءتىلىمىزدى دۇرىس باعالاۋدىڭ دا جانە مەڭگەرۋدىڭ دە العاشقى ۇلگىسىن ۇلى اباي جاسادى. وسى ءۇشىن دە ءبىز اباي رۋحىنا ماڭگى باس يەمىز.
ءتورتىنشى كەزەڭ: قازان توڭكەرىسىنەن كەيىنگى مەزگىل. قازاقتىڭ قازىرگى ادەبي ءتىلى الدىمەن قازاقستان جەرىندە قالىپتاسىپ، بىرتە-بىرتە كورشى ەلدەردەگى، سونىڭ ىشىندە ەلىمىزدەگى قازاقتار اراسىندا دا بازار تاپقانى ءمالىم. بۇل تۇستاعى قازاق ادەبي ءتىلى حالىققا ءبىلىم بەرۋدىڭ، مادەني، رۋحاني مۇرالاردى جاساۋدىڭ قۋاتتى قۇرالىنا اينالىپ، قوعامنىڭ بارلىق سالالارىنا قىزمەت ەتتى. قازاقتان شىققان كوركەم ءسوز زەرگەرلەرىمەن قاتار، عىلىم، مادەنيەت، قوعام قايراتكەرلەرى دە ادەبي ءتىل نورماسىنىڭ تۇراقتالۋىنا، ادەبي ءتىل قىزمەتىنىڭ جان-جاقتى كۇشەيە تۇسۋىنە بەلسەنە ات سالىستى. سونىڭ ارقاسىندا قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ نورمالارى جۇيەگە كەلتىرىلىپ، تارتىپتەنۋمەن قاتار، ءسوز تۋدىرۋ، حالىق ءتىلىنىڭ قورىنداعى سوزدەردى سۇرىپتاپ قولدانۋ، باسقا تىلدەردەن ءسوز قابىلداۋ پرينسيپتەرى جەتىلدىرىلدى. قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى جازىلىپ، ەمىلە ەرەجەلەرى بەلگىلەندى. ەمىلە، ايتىلىم سوزدىكتەرى جانە تۇسىندىرمە سوزدىكتەر قۇراستىرىلدى. عىلىم سالالارىنىڭ تەرمينولوگيالىق سوزدىكتەرى، جالپى ماعۇلماتتىق انىقتامالار جانە ەنسيكلوپەديالار جاسالدى. ۇلتتىق ادەبي ءتىلىمىزدى ءسوز شەبەرلەرىمىز ونەر دۇكەنىندە شىڭداپ، وڭدەپ كوپتىڭ كوكەيىنەن ورىن الاتىنداي ەتىپ قالىپقا ءتۇسىردى. ول كۇنى بۇگىن حالقىمىزدىڭ ومىرىندەگى بۇكىل الەۋمەتتىك قىزمەتتىڭ نەگىزگى سالالارىنداعى قارىم-قاتىناس قاجەتىن تولىق قاناعاتتاندىرىپ كەلەدى.
بۇل ارادا ادەبي ءتىلدىڭ مىندەتىندەگى ەكى نەگىزگى قىزمەتتىڭ باسىن اشىپ العانىمىز ءجون. ادەبي ءتىلدىڭ ءبىرىنشى قىزمەتى – ادامداردىڭ ءوزارا ۇعىسۋىنا، پىكىر-وي اۋىسۋىنا مۇمكىندىك جاساۋ. بۇل عىلىم تىلىندە ادەبي ءتىلدىڭ كوممۋنيكاتيۆتىك قىزمەتى دەپ اتالادى. ەندى ءبىرى – ادامنىڭ سەزىمىنە اسەر ەتۋ. بۇل عىلىم تىلىندە ادەبي ءتىلدىڭ ەكسپرەسسيۆتىك-ەستەتيكالىق قىزمەتى دەپ اتالادى. جالپى حالىقتىق ءتىل سياقتى، ادەبي ءتىلدىڭ دە ءومىر ءسۇرۋ نىسانى ەكەۋ – ءبىرى اۋىز ەكى سويلەۋ ءتىلى، ەندى ءبىرى جازبا ءتىل. ادەبي ءتىل دەگەن ۇعىم مەن جازبا ءتىل، جازبا ادەبي ءتىل دەگەن ۇعىمدار بىر-بىرىمەن قارىم-قاتىناستى، بايلانىستى بولىپ كەلگەنىمەن، تەپە-تەڭ ءبىر ەمەس. جازبا ءتىل – تەك ادەبي ءتىلدىڭ دامۋ دارەجەسىنىڭ كورسەتكىشى. سول سياقتى ادەبي ءتىل ءۇشىن ستيلدىك-جانرلىق تارماقتارى بار دەگەن بەلگى دە ادەبيلىكتىڭ ەمەس، ادەبي ءتىلدىڭ دامۋ دارەجەسىنىڭ ساپالىق كورسەتكىشى بولىپ سانالماق. سوندىقتان قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ تاريحى وتە ارىدا، تامىرى دا تىم تەرەڭدە دەپ ۇلكەن سەنىممەن اشىق ايتا الامىز. قازىر ۇلتتىق ادەبي ءتىلىمىزدىڭ جازبا ءتۇرىنىڭ ءوزى كوركەم ادەبيەت ءستيلى، كوسەمسوز نەمەسە گازەت-جۋرنال ءستيلى، عىلمي ادەبيەت ءستيلى، رەسمي ءىس قاعازدار ءستيلى تورت-بەس ادەبي ستيلگە ءبولىنىپ ۇلگەردى. سونىمەن قاتار، اۋىز ەكى سويلەۋ ءتۇرىنىڭ دە قىزمەتى كوبەيىپ، ستيل ابدەن ورنىقتى. ادەبي ءتىلدىڭ جازبا تۇرىنە سايكەس جينالىستا، راديو مەن تەلەديدار الدىندا، ساحنادا، كينو قويىلىمداردا سويلەنەتىن اۋىز ەكى ءتۇرىنىڭ دە قىزمەتى كەڭەيە ءتۇستى. سويلەۋ ءتىلى نەگىزىندە قالىپتاسقان ۇلتتىق ادەبي ءتىلىمىزدىڭ جازبا جانە سويلەۋ وسى ەكى ءتۇرى ءار قاشان بىر-بىرىنە كەرەعار بولا المايدى. كىتاپ ءتىلىنىڭ ەلەمەنتتەرى باسپا ءسوز ارقىلى دىبىستىق سوزدەردىڭ بارلىق تۇرىنە ەنگەن. ولار بىر-بىرىنە ءالى دە ىقپال ەتىپ، قارىم-قاتىناس جاساپ وتىرادى. ءوزارا تىعىز بايلانىستا داميدى. ادەبي ءتىلىمىزدىڭ جازبا، اۋىز ەكى سويلەۋ ءتۇرىنىڭ ءار ەكەۋى دە قولدانۋشىنىڭ رەداكسياسىنان ءوتىپ وڭدەلگەن جاتىق بولۋعا ءتيىس. وكىنەرلىگى، بىزدە قازىر ءتىل ءداستۇرىن، نورمالارىن تولىق يگەرگەن ادەبي ءتىل كادرلارى تىم تاپشى بولىپ وتىر. قازاقستاننىڭ الماتىداعى «ارىس» باسپاسى 2007 جىلى باسىپ شىعارعان «ديالەكتولوگيالىق سوزدىك» جۇڭگو قازاقتارىنىڭ ديالەكتى دەپ؛ وكىم ءسۇرۋ، ميانزىسى ءتۇسۋ، سالاكەشتىك ىستەۋ، پو اتۋ، بوزەك قىلۋ، ءساپ سالۋ، پايلاقشى، جازىسى جوعارى، ءجىپ ۇشى دەگەن سياقتى ءبىر توپ ءسوزدى اتاپتى. ارينە، ولار بۇل سوزدەردى ءبىزدىڭ جاريا باسىلىمدارىمىزدان كەزىكتىرسە كەرەك. بۇدان ءبىزدىڭ ايماقتىق لەكسيكامىزدىڭ قانشاما بىلىققانىن بايقاۋعا بولادى. ۇلتىمىزدىڭ سانالى وكىلدەرى بۇل سوزدەردىڭ قازاق ءسوزى ەمەس ەكەنىن بىردەن پارىقتاي الادى. الايدا، قازىرگى تۇستا كەيبىر سوزدىك قورىمىزدا جوق سوزدەر مەن جەكەلەگەن جاساندى سوزدەردى مالدانىپ، ادەبي ءتىلىمىزدىڭ سيقىن كەتىرىپ جۇرگەن اعايىندارىمىز بارشىلىق. ونىڭ ۇستىنە وندايلاردىڭ قاتارى بارعان سايىن ۇلعايىپ بارادى. ءتىل مادەنيەتى – ازامات كەلبەتىنىڭ ايناسى. ول جەكە باستىق يناباتىڭا عانا ەمەس، ۇلت تاعدىرىنا، ۇرپاق كەلەشەگىنە ساياتىن كۇردەلى ۇعىم. ءوز انا ءتىلىن دۇرىس سويلەي نەمەسە جازا بىلمەيتىن ادامدى تۋعان حالقىنىڭ شىن مانىندەگى مادەنيەتتى، ءبىلىمدى ازاماتى دەپ ايتۋ قيىن. ءتىل مادەنيەتى ءتىل تازالىعىن دا قامتيدى. سوندىقتان وسى ارادا لەكسيكامىزدا جوق بولا تۇرا، ۇلتتىق باسپا سوزىمىزدە قولدانىستا جۇرگەن نەمەسە ۇعىم شاتىسقان ءبىراز سوزدەردىڭ باسىن اشا كەتۋ ارتىق بولمايتىن سياقتى.
- باياشات. بۇل ءسوز سوزدىك قورىمىزدا جوق، ونى باقۋاتتى، باي-باقىتتى، شات-شادىمان، ۋايىم-قايعىسىز دەگەن سوزدەردىڭ ورنىنا قولدانۋعا بولمايدى.
- ۋاكالاتان. مۇنداي ءسوز دە جوق، بۇعان اتىنان، وكىلدىك رەتىندە دەگەن سوزدەردى بالامالايمىز.
- قالايماقان. ادەبي ءتىلىمىزدىڭ نورماسىنا جات. وعان ماتىنگە قاراي الباتى، بەتالدى، ءتارتىپسىز، رەتسىز، ىبىرسىعان، قوقىعان، بىلىققان دەگەن سوزدەر بالامالانادى.
- قوپال. قازاقشا دورەكى، تۇرپايى، وعاش، ەرسى دەگەن ۇعىمدا تەرىس قولدانىلىپ جۇرگەن ۇيعۇر ءسوزى.
- ىلعار. بۇل دا جوق ءسوز، مۇنى وزات، وزىق دەگەن سوزدەردىڭ ورنىنا قولدانۋعا بولمايدى.
- ءتاسىر. ۇيعۇرشا ءسوز، ءبىز اسەر نەمەسە ىقپال دەيمىز.
- تايارلىق. مۇنى كەي اعايىندار دايىندىق، ازىرلىك، دايارلىق دەگەن سوزدەردىڭ ورنىنا جاڭساق قولدانادى.
- توسقىندىق. قازاقشا ءسوز ەمەس، ءبىز كەدەرگى، بوگەت، جولتوسپاي، ورالعى، توسقىن، توسقاۋىل دەپ تۇرلىشە ايتامىز.
- توسالعى. قازاقشا ءسوز ەمەس.
- تاقسى. ۇيعۇرشا ءسوز، قازاقشا تالەڭكە (تارەلكە)، تاباقشا دەپ ايتىلادى.
- ءناپ. پايدا، ولجا دەگەن سوزدەردىڭ ۇيعۇرشا بالاماسى.
- ىنكاس. ۇيعۇرشا ءسوز، بۇل ۇعىم قازاقشا اۋقىم، اۋان، اڭىس دەلىنەدى.
- كوكتات. كوكونىستىڭ ۇيعۇرشا بالاماسى.
- پۇشەك. ۇيعۇرشا ءسوز، قازاقشا ءمىن، شيكىلىك، كەمىستىك دەگەن ۇعىمدارعا تۋرا كەلەدى.
- تۇشتىق. بۇل ءسوز قازاق ادەبي تىلىندە جوق. ونىڭ ورنىنا لايىقتى، جارارلىق، تۇرارلىق دەگەن سوزدەر قولدانىلادى.
- جانقۇرال. تاپانشا، قول مىلتىق دەگەن ءسوزىمىزدى ۇيعۇر اعايىندار وسىلاي ايتادى.
- ناتايىن. سوزدىك قورىمىزدا جوق ءسوز. مۇنى ناعايبىل، ەكىتالاي دەگەن سوزدەردىڭ ورنىنا قولدانۋعا بولمايدى.
- قاراماققا. كەي اعايىندار لەكسيامىزدا جوق وسى ءسوزدى كورىنىستە، كورەر كوزگە، كولدەنەڭ كوزگە، بىلاي قاراعاندا دەگەن سوزدەردىڭ ورنىنا جاڭساق قولدانادى.
- قاراعاندا. جارتىكەش ءسوز. جەكە قولدانىلمايدى. نە جاعدايعا قاراعاندا، نە اۋارايىنا قاراعاندا، ت.ب تۇرىندە ايتىلادى.
- ۇرلىقشا. سوزدىك قورىمىزدا مۇنداي ءسوز جوق. ءبىراز ادامدار بۇل ءسوزدى جاسىرىن، بىلدىرمەي، ۇرلانا، باسپالاي دەگەن سوزدەردىڭ ورنىنا اعات قولدانادى.
- وڭايلىقشا. دەنى ساۋ ءسوز ەمەس. كەي ادامدار بۇل ءسوزدى وڭاي-وسپاق دەگەن ءسوزدىڭ ورنىنا پايدالانىپ ءجۇر.
- وتكىر. تىلىمىزدە بۇل ءسوز ءجۇزى تەز كەسەتىن دەگەن تۋرا ماعىنادا، وجەت، باتىل دەگەن اۋىسپالى ماعىنادا جۇمسالادى. جەدەل نەمەسە العىر دەگەن ۇعىمدا قولدانۋعا بولمايدى. كەي اعايىندارىمىز كۇنى بۇگىن «ميى وتكىر»، «سوقىر ىشەكتىڭ وتكىر ءتۇرى» دەپ تەرىس سويلەم قۇرايدى.
- ۇقساماعان. بۇل ءسوزدى كەي اعايىندار تۇرلىشە نەمەسە بىر-بىرىنە ۇقسامايتىن، سايكەس كەلمەيتىن دەگەن ماعىنادا اعات قولدانادى.
- استىندا. كەي اعايىندار حانزۋ، ۇيعۇر ءتىلىنىڭ اسەرىمەن «شارت استىندا»، «جاعداي استىندا» دەگەن سوزدەردى ءجيى قولدانادى، قازاق ۇعىمىندا جاعدايدىڭ دا، شارتتىڭ دا ءاستى-ۇستى بولمايدى. ءبىز ماتىنگە قاراي، «شارت ەتە وتىرىپ»، «شارتپەن» نەمەسە (بەلگىلى) «جاعدايدا» دەپ سويلەم قۇرايمىز.
- ساپتاس. ءبىر ساپتاعى، ءبىر ساپقا تۇرعان، قاتارلاس دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن ءسوز. كەي اعايىندارىمىز مۇنى مايدانداس سەرىك، جاۋىنگەر جولداس دەگەن ماعىنادا جاڭساق قولدانىپ ءجۇر. تىلىمىزدە ساپتاسۋ دەگەن ءسوز دە بار. مىسالى: ولار بىزگە قاراما-قارسى ساپتاسا قالىپتى (ءى.ەسەنبەرلين). وڭتۇستىك قازاقستاندا بىرلەسىپ تارى ءتۇيۋدى ساپتاسىپ تارى ءتۇيۋ دەيدى.
- مايسا. تىلىمىزدە قاۋلاپ وسكەن مايدا كوك ءشوپ مايسا دەلىنەدى. ۇيعۇر اعايىندار داقىل كوگىن، وركەن ساباقتى، ياعني كوك وسكىندى مايسا دەيدى. مۇنداي ۇعىمداردى شاتىستىرۋعا بولمايدى.
- راۋان. بۇل ءسوز قازاق تىلىندە دە، ۇيعۇر تىلىندە دە بار. ءبىراق، قازاقشادا ساۋلە، اراي دەگەن سوزدەردىڭ سينونيمى رەتىندە ۇستالسا، ۇيعۇر تىلىندە جاتىق، ىركىلىسسىز دەگەن ماعىنادا ۇستالادى. وسىنداي ۇعىمداردى شاتىستىرىپ الماۋىمىز كەرەك.
- ىس. ۇيعۇر تىلىندە ءتۇتىندى ىس دەيدى، ال قازاق تىلىندە ءتۇتىن مەن ىس ءبىر ەمەس. ىس – ءتۇتىن توزاڭىنان بايلاناتىن قارا داق. ءبىر نارسەنى ىس تۇتىپ قارايتقاندا «ىس باسىپتى» دەيمىز.
- كەش. ۇيعۇر اعايىندار ءتۇندى كەش دەيدى. ال قازاق تىلىندە كەش – ىمىرت جابىلىپ، قاراڭعى تۇسكەن ۋاقىت. ءتۇن – كۇننىڭ باتۋىنان تاڭنىڭ اتۋىنا دەيىنگى ارالىق.
- شىرعالاڭ. بۇل ءسوز شىم-شىتىرىق، شىتىرمان دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن ءسوز، قىرسىق، كەسىر-كەسەپات دەگەن اۋىسپالى ماعىنادا دا ۇستالادى. ءقازىر نەگىزگى ماعىناسىن ۇمىتىپ وتە بەيبەرەكەت قولدانىپ ءجۇرمىز.
- تەزدەن. بۇل تەزبە-تەز، تەزىنەن، تەزدەپ دەگەن ۇستەۋلەر ماعىناسىندا تەرىس قولدانىلىپ جۇرگەن ءسوز.
- قىجالات. بۇل ءسوز ءقازىر ۇيات، ۇيالۋ دەگەن ماعىنادا جاڭساق قولدانىلىپ ءجۇر، ءىس جۇزىندە بۇل ادەبي ءتىلىمىزدىڭ قورىنا تولىق كىرمەگەن ءسوز. ايماقتىق لەكسيكا رەتىندە الماتى ءوڭىرى مەن شينجياڭ قازاعى مۇقتاجدىق، ءزارۋ، قاجەت دەگەن ماعىنادا قولدانادى. قىجالات تارتۋ – تارىعۋ دەگەن ءسوز.
- قاتارلى. جاس جاعىنان شامالاس نەمەسە مارتەبە جاعىنان دارەجەلەس (مىسالى: سەن قاتارلى جىگىت)، كوپپەن بىردەي (مىسالى: جۇرت قاتارلى) دەگەن ۇعىمدا ۇستالادى. ءقازىر كوپ ادامدار ۇيعۇرشاعا ەلىكتەپ سياقتىلار، تاعى باسقا، تاعى ءبىر قاتار، تاعى-تاعىلار دەگەن ماعىنادا نەمەسە كوپتىك جالعاۋ رەتىندە جاڭساق ءارى وتە بەيبەرەكەت قولدانىپ ءجۇر.
- جىڭىشكەلىك. جىڭىشكە زاتقا ءتان قاسيەت. ءقازىر وعان «پەن» دەيتىن كومەكتەس سەپتىك جالعاۋى جالعانىپ، مۇقيات، ۇقىپتىلىق، قۇنىتتىلىق ۇعىمىندا تەرىس قولدانىلىپ ءجۇر.
- مال. بۇل ءسوز تىلىمىزدە ءتورت تۇلىك مال، ءۇي جانۋارلارى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى، كەيدە كىرىس (مىسالى: مالتاپتى)، بايلىق (مىسالى: مال ءبىتتى) دەگەن ۇعىمداردا جۇمسالادى. ءبىراق بۇيىم دەگەن ماعىنادا قولدانىلمايدى.
- كار. بۇل ءسوز تىلىمىزدە قاھار (كارىنە ءمىندى)، ىزبار (كارىن توكتى) دەگەن ۇعىمدا ۇستالادى. ۇيعۇر تىلىندە پارسىلىق كىرمە رەتىندە جۇمىس، شارۋا، كاسىپ دەگەن ماعىنادا جۇمسالادى. كاسىپورىندى ۇيعۇر اعايىندار «كارحانا» دەيدى.
- ءسات. بۇل ءسوز تىلىمىزدە سيىقسىز، سۇرىقسىز دەگەن ماعىنادا ەمەس، جاقسىلىق، قولاي، وڭتاي دەگەن ۇعىمدا جۇمسالادى.
- ءسال. بۇل ءسوز لەكسيكامىزدا نەمقۇرايدى، سۇلە-ساپا، دەل-سال، سالقى، سەلسوق دەگەن ماعىنادا ەمەس، ازعانا، شامالى، بولماشى دەگەن ۇعىمدا جۇمسالادى. مىسالى: ول ءسال شىتىندى.
- سايلام. بۇل ءسوزدى سايلاۋ دەگەن ءسوزدىڭ ورنىنا قولدانۋ دۇرىس ەمەس. جۇرناق جالعاۋ ارقىلى سايلاۋ دەگەن سوزدەن سايلاۋلى، سايلاۋىت، سايلاۋشى دەپ ءسوز تۋدىرا العىنىمىزبەن، سايلام دەگەن ءسوزدى تۇرلەندىرە المايمىز.
- قايتارما. بۇل ءسوز سىن ەسىم رەتىندە قولدانىلسا، قايتالاناتىن (مىسالى: قايتارما قارا داۋىل) نەمەسە قايىرىپ قويۋعا بولاتىن (مىسالى: قايتارما جاعا) دەگەن ماعىنادا ۇستالادى. سوندىقتان قىلعان قياناتقا قارسى قيمىلدى قايتارما «قايتارما شابۋىل، قايتارما سوققى ت.ب دەگەننەن كورى، قارىمتا (قارىمتا شابۋىل، قارىمجى سوققى) دەگەن دۇرىس. حالقىمىزدا «بارىمتاعا قارىمتا» دەگەن ۇعىم ەجەلدەن بار.
- اياق. ۇيعۇر اعايىندار اياق كيىمدى «اياق» دەيدى، ال قازاق تىلىندە «اياعى جامان ءتوردى بىلعار» (ماقال)، «اياعىم سۋ» دەگەن سياقتى ورامدار تۇرىندە بولماسا، بۇل ءسوز جەكە تۇرىپ اياق كيىم ماعىناسىن بىلدىرە المايدى.
- اشباقا. قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىندا جوق ءسوز. كەي ادامدار مۇنى ۇيعۇر ءتىلىنىڭ اسەرىمەن قوماعاي، تاماقساۋ، اشقاراق، اشكوز، قۇلقىنى جامان دەگەن ماعىنادا جاڭساق قولدانىپ ءجۇر.
- ەستەمە. ءسوز جاسامدىق قىزمەتى وتە ءونىمدى جۇرناق – ما (مە)، با (بە)، پا (پە) اففيكسى ارقىلى ەتىستىكتەن جاسالعان تۋىندى زات ەسىمدەردىڭ ۇلكەن توبى جۇرتقا بەلگىلى. ايتالىق، اۋدارما، كىرىسپە، باسپا، سەرپپە، بۇرمە، كەسپە، وپپا، قىدىرما، قارما، تۇيمە، كىرمە، كومبە، ت.ب. قازاق تىلىندە ەستە دەگەن بۇيرىق رايلى ەتىس (ەتىستىك) جوق. ەندەشە ەستەمە دەگەن ءسوز تۋىندى زات ەسىم بولا المايدى.
- ورتاق. بۇل – كوپ رەتتە زات ەسىمنىڭ الدىندا انىقتاۋىش رەتىندە قولدانىلاتىن ءسوز (سىن ەسىم). مىسالى: ورتاق وگىز، ورتاق مۇلىك، ورتاق مىندەت دەيمىز. كەيدە يەلىك ەتىس، (ورتاق بولۋ)، ءىشىنارا جاعدايدا زات ەسىم بولىپ جۇمسالادى. ءبىراق قازاق ءتىلىنىڭ سويلەۋ داعدىسى بويىنشا ەتىستىكتەرمەن تىركەسە المايدى، ياعني ۇستەۋ رەتىندە ۇستالمايدى. سوندىقتان ورتاق ۇيرەنۋ، ورتاق قۇلشىنۋ، ورتاق كۇرەسۋ، ورتاق گۇلدەنۋ دەي المايمىز.
- قارار. ادەبي تىلىمىزدە قاۋلى، ۇيعارىم، شەشىم دەگەن ۇعىمدا ۇستالاتىن ارابتىق كىرمە ءسوز، ءبىز ۇيعۇر اعايىندارشا «جىلدىق» پەن «وقۋ كەزەگىن» قارار دەي المايمىز.
- زاماناۋي. «ي» دەيتىن اراپتىق كىرمە جۇرناقتار جالعانعان سىن ەسىمدەر قازاق تىلىندە وتە ساناۋلى. ال «ۋي» دەيتىن جۇرناق قازاق تىلىندە مۇلدە جوق. سوندىقتان «زاماناۋي» دەي المايمىز. بۇل ۇعىمدى كەلگەن ورنىنا قاراي وسى زامانعى نەمەسە زامانالىق دەگەن ءجون.
- ءتۇرلى. تىلىمىزدە ءار الۋان، ءار قيلى دەگەن ماعىنادا ۇستالاتىن بۇل ءسوزدى ءبىرتالاي قالامگەرلەرىمىز حانزۋدىڭ ءمالىم ءبىر ولشەۋ سوزىنە بالامالاپ تەرىس قولدانىپ ءجۇر. قازىرگى قازاق باسىلىمدارىندا ءجيى كەزىگەتىن «ءبىر تۇرلىلەر» مەن «بۇل تۇردەگى» دەگەن سوزدەر وسىنىڭ مىسالى.
- ۇقىق. ۇقىق پەن بيلىك مۇلدە بولەك ەكى باسقا ۇعىمدار، ۇقىق بارلىق ادامدا بار، سول سەبەپتى كىسىلىك ۇقىق دەگەن ۇعىم قالىپتاسىپ وتىر. ال بيلىك – لاۋازىم يەلەرىنىڭ قولىنداعى نارسە. قولىنداعى بيلىكتى تەرىس پايدالاندى دەگەن ۇعىمدى «ۇقىعىن بەتالدى قولداندى» دەۋ قيسىنسىز.
- مايدان. تىلىمىزدە سوعىس بولعان جەر، الدىڭعى شەپ مايدان (سوعىس مايدانى ەمەس) دەلىنەدى. ونى الاڭ، كەڭىستىك، ءورىس دەگەن ماعىنادا قولدانۋعا بولمايدى. سوندىقتان ناق مايدان دەگەن ءسوز دە ادەبي تىلىمىزگە جات. كەي اعايىندار ۇستان، تۇرعى دەگەن ۇعىمدارعا دا وسى مايدان دەگەن ءسوزدى اعات قولدانادى.
- سەرىكتىك. بۇل ءسوز – جولداستىق، دوستىق دەگەن سياقتى، سەرىك (جولداس) بولۋشىلىق، سەرىكتىككە (دوستىققا) جاراۋشىلىق دەگەن ماعىنادا ۇستالاتىن سىن ەسىم، مۇنى اتاۋ تۇلعالى زات ەسىم رەتىندە قولدانۋ دۇرىس ەمەس. سوندىقتان قازاقستاندا سەرىكتەسۋ جولىمەن قۇرىلعان ەكونوميكالىق تۇلعالار – كومپانيالار سەرىكتەستىك دەپ ايتىلادى. بۇل وتە انىق نارسە. قاۋىمداستىقتى «قاۋىمدىق»، دوستاستىقتى «دوستىق» دەپ ايتۋعا قايتىپ بولادى؟!
- جەكە. بۇل ءسوز لەكسيكامىزدا سىن ەسىم تۇرىندە وقشاۋ، وڭاشا، جالعىز دەگەن ماعىنالاردا ۇستالادى. ونى جالعاۋ-جۇرناقسىز وسى تۇرعان بويىندا زات ەسىم تۇرىندە جۇمساۋ ءجون ەمەس. سوندىقتان وزات جەكەلەر دەمەي، وزاتتار نەمەسە وزات ادامدار دەيمىز. سول سياقتى جەكەگە تابىنۋ دەمەي، جەكە ادامعا، ياكي جەكە باسقا تابىنۋ دەيمىز.
- جالعاستى. سوڭعى كەزدەرى بۇل ءسوزدى ودان ءارى دەگەن ۇعىمدا نەمەسە ۇزدىكسىز، تولاسسىز، ۇنەمى، دەگەن سىن ەسىم تۇرىندە وتە بەيبەرەكەت قولدانىپ ءجۇرمىز. ادەبي تىلىمىزدە بۇل ءسوزدى سىن ەسىم نەمەسە ۇستەۋ رەتىندە قولدانۋدىڭ ۇلگىسى جوق.
- كەڭ. تىلىمىزدە بۇل ءسوز ۇلكەن (كەڭ ءۇي)، اۋماقتى (كەڭ دالا)، جومارت (الاقانى كەڭ)، بەرەكەلى (ەتەك-جەڭى كەڭ)، سابىرلى (مىنەزى كەڭ)، اشىق جارقىن (كەڭ پەيىل)، ەگجەي-تەگجەيلى (كەڭ اڭگىمەلەسۋ)، جان-جاقتى (كەڭ پايدالانۋ) دەگەن سياقتى سان- سالالى ماعىنالاردا ۇستالعانىمەن، ۇيعۇر تىلىندەي قالىڭ، كوپ دەگەن ۇعىمدا قولدانىلمايدى. ياعني كەڭ بۇقارا، كەڭ وقىرمان دەي المايمىز.
- ساۋعا. تىلىمىزدە سوعىستان تۇسكەن ولجادان نە اۋلانعان اڭنان بەرىلەتىن سىي ساۋعا دەلىنەدى. بۇل ءسوز بۇرىن اراشا سۇراۋ، ءبىر جولعا اشۋىڭدى قي دەگەن ماعىنادا دا قولدانىلعان. ءبىراق تارتۋ، سىيلىق، بازارلىق دەگەن ۇعىمدا قولدانۋدىڭ مىسالى ەشقانداي دەرەكتەن كەزىكپەيدى.
- بوستىق. بۇل ءسوز لەكسيكامىزدا بوساڭدىق، قايراتسىزدىق جانە بەكەرشىلىك دەگەن ماعىنالاردا جۇمسالادى. مۇنى تاريحتا ءتۇرلى سەبەپپەن زەرتتەلمەي قاعا بەرىس قالعان قۇبىلىستار نەمەسە ماتەريانىڭ ءومىر ءسۇرۋ فورماسى – كەڭىستىك دەگەن ۇعىمداردا قولدانۋ دۇرىس ەمەس.
- بوز. بۇل ءسوز تىلىمىزدە اقشىل، قىلاڭ ءتۇس ۇعىمىندا ۇستالادى. كەي وڭىرلەردە سور جەردى بوز تاتىر دەپ اتايتىن داعدى بولسا دا، تىڭ جەردى بوز جەر دەيتىن ءداستۇر جوق.
- ءراسىم. تىلىمىزدە بۇل ءسوز سۋرەت دەگەن ۇعىمدا ەمەس، ءمۇراسىم، سالت دەگەن ماعىنادا ۇستالادى. باسپاسوزدە سۋرەتتى «ءراسىم»، سۋرەتحانانى «ءراسىمحانا» دەپ قولدانۋ پارىقسىزدىق.
- كەسكىن. تىلىمىزدە بۇل ءسوز باتىل، شورت دەگەن ۇعىمدا ەمەس، ءپىشىن، بەينە، كەسپىر، الپەت، تۇرپات، ۇسقىن، ءتۇر دەگەن ماعىنادا جۇمسالادى. بىلاي دەۋىمىزدىڭ سەبەبى، بىرىنشىدەن قىن (كىن)، عىن (گىن) جۇرناقتارى نەگىزىنەن ەتىستىككە جالعانىپ زات ەسىم تۋدىراتىن جۇرناقتار. مىسالى: تاسقىن، توسقىن، قاشقىن، بوسقىن، جوسقىن، كوشكىن، ازعىن، ت.ب. سوندىقتان كەسكىن – سىن ەسىم ەمەس، زات ەسىم، زات ەسىمگە ءسوز تۋدىراتىن جۇرناقتار جالعانادى (كەسكىن – كەسكىندى، كەسكىنسىز، كەسكىندەمە)؛ سىن ەسىمگە فورما تۋدىراتىن جۇرناقتار جالعانادى (كوك – كوكشىل، كوگىلدىر). ەكىنشىدەن، ءسوز زەرىگەرلەرىمىزدىڭ شىعارمالارىنان «كەسكىن»ء-دى باتىل، شورت دەگەن ماعىنادا قولدانۋدىڭ ۇلگىسى كەزىكپەيدى. قايتا بەت-الپەت، كەلبەت، كورىك، تۇرپات، بەينە ۇعىمىندا قولدانۋدىڭ مىسالى كوپ. الايىق، قىز كەسكىنى وزگەرمەگەن (شايمەردەنوۆ). پيەساداعى ءتورت كوممۋنيستىڭ جەكە وزىنە ساي كەسكىندەرى ساقتالا بەرمەگەن (م.قاراتاييەۆ). ۇشىنشىدەن، ادەبي ءتىلىمىزدىڭ سوزدىك قۇرامىن بارىنشا قامتىپ، جەكە سوزدەرگە قاتىستى ۇعىمداردى ورنىقتىرۋ ءارى ولاردىڭ قولدانىلۋ ورىستەرىن ءدال انىقتاپ ادەبي نورماسىن دۇرىس ايقىنداۋ ءۇشىن قىزمەت اتقاراتىن تۇسىندىرمەلى انىقتامالاردىڭ جانە باسقا دا سوزدىكتەرىمىزدىڭ ءبارى كەسكىن دەگەن ءسوزدىڭ باتىل، شورت دەگەن ماعىناسى دا بار دەپ ەسەپتەمەيدى. بۇعان قاراعاندا كەي سوزدەردىڭ ۇعىمى تۋرالى داۋ كوتەرگىسى كەلگەن ادام مەيلى ول كىم بولسادا، سۋبيەكتيۆ قيالىن نەگىز ەتپەي، كىتابي نەگىزىن تابۋعا قۇلشىنۋى كەرەك سياقتى، سوندا عانا ول عىلمي بولادى.
- سۇقپات. سۇقپات پەن سۇحبات ءبىر ماعىنادا ەمەس. سۇقپات – تۇرەپەت، سۇرەپەت، سىقپىت (وتە جامان تۇرمەن كورىنۋ). مىسالى: ۇستاپ الىپ كەمپىردى سۇقپاتىنا كەلتىردى (الپامىس باتىر). ال سۇحبات – اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ وتىراتىن وتىرىس. مىسالى:
جىگىتتەر، ويىن ارزان، كۇلكى قىمبات،
ەكى ءتۇرلى نارسە عوي سىر مەن سىمبات.
ارزان، جالعان كۇلمەيتىن، شىن كۇلەرلىك
ەر تابىلسا، جارايدى قىلسا سۇحبات. (اباي).
- شىراق. ادەبي تىلىمىزدە شىراق پەن شام ءبىر ۇعىمدا ۇستالمايدى ءارى ولاردىڭ قولدانىلۋ كولەمى دە بىردەي ەمەس. شام – قاراڭعىدا ءۇي ءىشىن، كوشەنى جارىق قىلاتىن قۇرالداردىڭ جالپى ەسىمى. قازاق تىلىندە شام ءسوزى كوپ قولدانىلادى. مىسالى: ەلەكتر شام، جول شام، ماي شام؛ شام جاق، شامدى ءوشىر دەگەن سەكىلدى. ال، شىراق – ورتاسىنا جۇمىر بىلتە سالىپ جاسالعان ماي شام. سونىمەن بىرگە ولگەن ادامنىڭ باسىنا جاعىپ قوياتىن جارىقتى دا شىراق دەيمىز. شىراقشى (مازار قاراۋشى) دەگەن ءسوز وسىدان شىققان. ءقازىر ۇيعۇر ءتىلىنىڭ اسەرىمەن شىراق دەگەن ءسوزدى شام دەگەن ءسوزدىڭ ورنىنا بەتالدى قولدانۋشىلار كوبىرەك توبە كورسەتىپ ءجۇر.
«اۋە تولقىنى» جۋرنالىنىڭ 2010 جىلعى 2-سانىنان
كاكەش قايىرجان ۇلى 1941 جىلى شينجياڭ ولكەسى، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى، تارباعاتاي ايماعى، تولى اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. شينجياڭ ولكەلىك پارتكوم كەڭسە ىستەر مەڭگەرمەسىنىڭ اۋدارماشىلار باسقارماسى، شينجياڭ حالىق راديوسىنىڭ قازاق رەداكسياسى، شينجياڭ تەليەۆيزياسى قازاق ءبولىمى سەكىلدى ورىنداردا قىزمەت ىستەدى. شينجياڭ تەليەۆيزياسى قازاق رەداكسياسىنىڭ العاشقى مەڭگەرۋشىسى بولدى. اۋدارماشى «كاليلا مەن دەمينا»، «وسىزامانعى شەتەل جازۋشىلارىنىڭ اڭگىمەلەرىنەن»، «ساكيا مۋني»، «قۇران حيكايالارى» (قازاقستان «جالىن» باسپاسى كوشىرىپ باسقان) جانە «چيڭ اۋلەتى ساراي جىلنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر» (قاھارمان مۇقانۇلىمەن بىرگە اۋدارعان)، «جۇڭگو تاريحىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر» (ابدىلدابەك اقىشتاي، شادىمان اقىمەت قاتارلىلارمەن بىرلەسىپ اۋدارعان) سىندى اۋدارمالارى جارىق كورگەن. «قۇران حيكايالارى» ولكەلىك قوعامدىق عىلىم سالاسى بويىنشا 3 رەتكى تاڭداۋلى كىتاپتاردى ساراپتاۋدا 1 دارەجەلى سىيلىق العان.
«ءسوز ساندىق» اتتى قىمباتتى قازىنا 2010 جىلى «ۇلتتار» باسپاسىنان قايتالاي باسىلۋمەن قاتار، 2014-جىلى قازاقستاننىڭ ونەر باسپاسىنان مەملەكەتتىك باعدارلاما اياسىندا جارىق كورگەن.
6alash ۇسىنادى
