ءبىز بۇل جولى سول «قارقارالىنىڭ» جالقى شۋماعىنداعى جالعىز عانا «سايعاق» دەيتىن ءسوزى اينالاسىندا اڭگىمە وربىتپەكپىز.
سوناۋ، ىلكى تاريح كەرۋەنىنەن بەرى قاراي مىڭ ۇرىس، مىڭ سوعىستى باسىنان وتكەرىپ كەلە جاتقان قازاق دەگەن حالىقتىڭ تاعى ءبىر الاساپىران كەزەڭگە تاپ كەلگەن تۇسىندا ءومىر ءسۇرىپ، تارعالاڭ تاعدىرىن انىمەن تاڭبالاپ كەتكەن اتاقتى ءماديدىڭ:
«اتىڭنان اينالايىن قارقارالى
سەنەن بۇلت، مەنەن قايعى تارقامادى.
سايىڭنان سايعاق قۇرلى سايا تاپپاي،
مەن ءبىر جان قۋعىن كورگەن ارقاداعى»، دەپ باستالاتىن زارلى دا شەرلى، زاپىران ءۇنى قاي قازاقتىڭ قۇلاعىنا جەتپەدى دەيسىز! ەرتەلى-كەشكى ىڭىلىن «قارقارالىنىڭ» اۋەنىنە قوسپايتىن قازاق تا كەمدە-كەم شىعار...
ءبىز بۇل جولى سول «قارقارالىنىڭ» جالقى شۋماعىنداعى جالعىز عانا «سايعاق» دەيتىن ءسوزى اينالاسىندا اڭگىمە وربىتپەكپىز.
بۇل كۇندە «سايعاق» دەسە كوپشىلىگىمىزگە جاپان تۇزدە ءۇيىر-ۇيىر بولىپ جايىلىپ جۇرەتىن اقبوكەن عانا ەلەستەيدى. جۋرناليستەر دە ءجيى قولدانادى. باسىندا ونى ورىستاردىڭ «سايگاك» دەيتىنىنە قاراپ بىزگە سو جاقتان كىرگەن جوق پا ەكەن دەگەن كۇمان بولعانى راس. ولاي دەيىن دەسەڭ موڭعولدار دا ونى «سايگا» دەپ اتايتىن كورىنەدى. بىلايشا «سايى» دا، «قاعى» دا سايكەسىپ بوكەننىڭ وسى ءتۇرىن «سايعاق» دەپ اتاۋعا كەلىپ تۇرعانداي. مۇمكىن ورىستار تۇركىلەردەن الدى ما ەكەن؟ ول ەندى مۇيىزدەرى التى سالالى، وسى تىلدەردە ور كيىكتەي ويقاستايتىن قاسقا عالىمداردىڭ جۇمىسى.
قازاق اسپانىنىڭ جارىق جۇلدىزى شوقان ءۋاليحانوۆ جوڭعار حوڭتايشىسى قالدان سەرەن باسقارعان قالىڭ جاۋ قازاق جەرىنە باسىپ كىرگەنى تۋرالى جازىپ وتىرىپ: «...شوشىنعان ەل سايعاقتىڭ ۇيىرىندەي دۇنيە-مۇلكى مەن مال جانىن تاستاپ تۇستىككە قاشتى. ورتا ءجۇز سامارقاند ماڭىنا، كىشى ءجۇز حيۋا مەن بۇقار بارىپ توقتادى» دەيدى. بۇعان قاراساق بوكەن-سايعاق، بەرتىندە عانا «سايعاق» اتانباعان سياقتى.
الايدا، «سايعاق» ءسوزىنىڭ وزگە دە ماعىنالارى بار ەكەنىن كوپ ەسكەرە بەرمەيدى ەكەنبىز. ەندەشە، نەگىزگى اڭگىمەمىزگە كوشەيىك.
قازاق «سايعاقتى» ءبىر نارسەنى ۇرۋعا ارنالعان قاتقان اعاش، سويىلدىڭ اتاۋى رەتىندە دە قولدانعان ەكەن. «ارىس» باسپاسىنان شىققان «قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگى» جانە «شىڭجاڭ حالىق باسپاسىندا» جارىق كورگەن «ءسوز ساندىق» تۇسىندىرمە سوزدىكتەرىندە سولاي تاڭبالانىپتى. ال، ساكەن سەيفۋللين 1916 جىلعى كوتەرىلىس تۋرالى جازعان «قازاق قوزعالىسى» دەگەن ماقالاسىندا «قولدارىندا، تاقىمدارىندا سايعاق. شوشايعان سايعاقتارىنىڭ ۇشتارى كۇنگە شاعىلىسادى» دەپ سۋرەتتەيدى. وعان اقىن زەينوللا اكىمجانوۆتىڭ «تاريحي شىنداققا سايكەسسىزدىك سەگىز سەرىنىڭ داستاندارىنا سەنىمسىزدىك تۋدىرادى» اتتى ماقالاسىنداعى: «...جاساعىنىڭ قاراسى كەمىگەنىنە نالىعان يساتاي جاۋعا ۇرەي تۋدىرۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ ايەلى نەسىبەلىدەن باستاپ، بەرىشتىڭ قىز-كەلىنشەكتەرىن ەركەكتەرشە كيىندىرىپ، قولدارىنا نايزا دا ەمەس، سايعاق ۇستاتىپ، ات-تۇيەگە مىنگىزىپ قۇمنىڭ ادىرلارىنان بوي كورسەتىپ شىعۋعا بۇيرىق بەرگەنىن كوتەرىلىس تاريحىن تياناقتى زەرتتەگەن قالامگەر بەرقايىر امانشين جازعان» دەگەن جولداردى قوسىڭىز. بۇل – ءبىر.
ەكىنشى، جوعارىدا اتالعان «قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگىندە» سايعاقتىڭ نەگىزگى ءبىر ماعىناسى تۋرالى: «زيراتتىڭ باسىنا بەلگى رەتىندە قويىلاتىن تاياق، دىڭگەك اعاش» دەپ تايعا باسقان تاڭباداي انىق جازىلىپتى. ەندى وسى ماعىناداعى قولدانىستى ادەبي ءسوز قورىمىزدان ىزدەپ كورەلىك.
قازاق ادەبيەتىنىڭ الىبى ءابىش كەكىلبايەۆ «ءبىر شوق جيدە» پوۆەستىندە زيرات باسىندا قۇران وقىپ وتىرعان قاريانى: «جيدە سايعاق شانشىلعان قىزىل تومپەكتىڭ قۇبىلا بەتىنە شي بارقىت بەشپەنت-شالبارى بار يمەك مۇرىن تارامىس شال جەر تىزەرلەي جۇگىنىپتى» دەپ سۋرەتتەيدى. جانە وسى شىعارمادا: «قۇم اراسىنداعى تەڭگەدەي قاتقىل ويپاڭداعى انادايدان-انادايدان اندىزداپ كورىنەتىن جيدە سايعاقتار كۇن جەپ قۋراپ بوزاراڭداپ كورىنەدى» دەيدى. بۇل دا شاعىن زيراتتاردى سۋرەتتەۋى.
ال، مۇحتار ماعاۋين «سار قازاق» رومانىندا جاقىنىن جەرلەپ جاتقان قارالى جالعىز تۋرالى ايتا كەلىپ: «جەرگە باسى جەتكەنشە ءيىلىپ، دوڭكيگەن ءقابىردىڭ دىمقىل توپىراعىن سىلادى. قاتارىندا ءدال وسىنداي، ءبىراق باسىلعان، كەبەرسىگەن، ۇستىنە سوياۋ-سوياۋ اق سوراڭ شىققان، قۇبىلا بەتىنە ارباق-سارباق سەكسەۋىل سايعاق شانشىلعان ۇلكەندى-كىشىلى تاعى ەكى ءقابىر بار ەكەن» دەيدى.
ورالحان بوكەي ولگەن بۋراسىنا «حايۋان بولسا دا پايداسى كوپ ءتيىپ ەدى...» دەيتىن ءابىش شال تۋرالى ايتا كەلىپ، «بۋرانى شال ۇمىتقان جوق-تىن. قاردىڭ شەتى تەسىلىپ، كۇن جىلىنا، نەمەرەسىن ەرتىپ نارىن قۇمىنا جاياۋ اتتانعان. تۇيەنىڭ شىبىن قونىپ، ساسي باستاعان دەنەسىن جەر قازىپ كومگەن. ارقالاي كەلگەن دىڭگەكشەسىنە «بۇل جەرگە پوەزعا سوعىلىپ ولگەن قارا بۋرا كومىلدى» دەگىزىپ جازدىردى دا، تۇيەنىڭ باسىنا سايعاق ەتىپ ورناتتى» دەپ ءتىپتى انىق جازادى.
ەندى جىرلارعا كەزەك بەرەلىك.
اتالعان سوزدىكتە سايعاقتىڭ وسى انىقتاماسىنا ماعجان جۇمابايەۆتىڭ «جىلقىشى»، «جىگەر شىركىن جەلىندى» ولەڭدەرىندەگى:
«بوران مىناۋ قابانداي،
قاتۋلانعان قابا الماي،
ءتۇبى قايىر بولسا يگى.
باسىندا، ولسە – سايعاق جوق،
ولىمىنە ايعاق جوق،
جىلقىشى سورلى نە كۇيدە؟» جانە:
«قولدى قاردان وق ءۇزدى،
ورداعا بايراق بايلاتپاي.
ولەر ءومىر، ءسوز قالار
مولاعا قويعان سايعاقتاي» دەيتىن جولدارىن قوسا كەلتىرەدى. ال، «جاۋىنگەر جىرى» ولەڭىندە اقىن:
«قازام جەتسە مايداندا،
باسىمدا نايزام – سايعاعىم.
قايراتتى، قايتپاس جان دوسىم –
ەرلىگىمە ايعاعىم» دەپ تاعى قولدانادى. ەندى ماعجاننان ءسال ارىرەك مىسال الساق، «سازداۋعا بىتكەن قارا اعاش، كىمدەرگە سايعاق بولماعان؟» دەيدى شالكيىز جىراۋ. شوپىق ۇلى قالنياز جىراۋ «ەر قارمىس» جىرىندا حاس باتىردىڭ ءسوزىن:
ۇستىمدەگى بوز شەكپەن،
«كەبىنىم» دەپ كيگەنمىن.
سولقىلداعان اق نايزا
باسىما سايعاق بولسىن دەپ،
وڭ قارىما ىلگەنمىن» دەپ توكپەلەيدى. ال، سول تامىردان ءنار العان اقىن سابىر اداي:
«ەر ولگەن جەردە سايعاق بار،
بايگىگە باستى بايلاپ بار.
...
كوكمويناق مىنگەن اۋىل-دى،
كۇمىستەن تۇرمان سالۋلى.
ەر ولگەن جەردە سايعاق بار،
سايعاققا تۇلپار تاڭۋلى» دەيدى ءوزىنىڭ «ەر ولگەن جەردە سايعاق بار» اتتى ماڭعىستاۋعا ارناعان جىرىندا. ال، بايان-ولگەيدەن كەلگەن اقىن باقىتبەك ءبامىش ۇلى «وسپان باتىر» پوەماسىندا:
«اڭىراپ قىردا سايعاق تۇر.
نامىسىمدى قايراپ تۇر،
قانىم بويدا قايناپ تۇر» دەپ سابىر اقىن جىرىمەن ۇندەسەدى. وسىلاي تىزە بەرسەك بۇرىنعى باي تىلىمىزدەن ءالى دە تالاي دەرەكتەر كەلتىرە بەرۋگە بولادى. وكىنىشكە قاراي، كەدەيدىڭ ەشكىسىندەي كەمىپ-اق قالعان بۇل كۇندەگى ادەبي ءسوز قورىمىزدان تابا قويمايتىن سەكىلدىمىز. تاپساق تا بوكەن-سايعاقتان ارى اسپايدى. ول ەندى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە...
ايتپاعىمىز، ءماديدىڭ «سايعاعى». «مەن ءبىر جان قۋعىن كورگەن...» دەگەن ءسوزى، ارينە «تۇراقتاتپادىڭ، تۇرعىزبادىڭ» دەگەن ءسوز عوي. تۇراقتاپ قالاتىن، ماڭگىلىك مەكەن، ول – زيرات بولسا، سول مىزعىماس توپمەشىككە شانشىلىپ، توپىراقپەن بىرگە توزاتىن بەلگى سايعاق ەمەس پە؟ قايران ەر! جارلىدان جازعىز تۋعان قايران ءمادي! قالاي ايتقان، قالاي شەرلەنگەن؟ شالعىنىنا اۋناپ ءوسىپ، اتىنان اينالعان اياۋلى قارقارالىسىندا مولاعا شانشىلعان قۋ اعاش قۇرلى تۇراق تاپتىرماعاندا كۇڭىرەنە شىققان كۇيىك-شەر مە ەكەن «قارقارالى». «كىر جۋىپ كىندىك كەسكەن قايران جەرلەر، كوزىمە ءبىر كورىنبەي قالدى-اۋ دەيمىن» دەگەن وكىنىش زارى كوكىرەگىنەن قايناپ شىققان ماحاببات جىرى ەكەن عوي تۋعان جەرىنە. سول ماحاببات، سايىنان سايعاق قۇرلى سايا تاپپاي كەتكەن پەرزەنتىنىڭ جۇرەگىنەن جارىپ شىققان سول شەرلى ءسوز، سول مۇڭلى ءان، سول باسىنان بۇلت ارىلماعان «قارقارالى» ەندى ءماديدىڭ بەيىتىنە قويىلعان ەسكەرتكىش-سايعاقتاي ماڭگىگە بىتە قايناپ بىرگە قالماق!
نەگە ەكەنىن، ءبىزدىڭ تۇيسىك، ءبىزدىڭ سانا وسىلاي قابىلداعىسى كەلەدى دە تۇرادى. بۇل ارينە، اركىمنىڭ جەكە قيالى، تانىم-تۇسىنىگىنىڭ ەركىندەگى شارۋا. «سايا ءتىرى تىرشىلىككە كەرەك ەمەس پە؟»، «قۋعىن كورگەن...» دەگەننىڭ ءوزى بوكەن-سايعاققا كەلىپ تۇرعانداي» دەگەن ۋاجدەر العا تارتىلسا ول پىكىرمەن دە سىڭارەزۋلەپ تالاسۋ بەركەرشىلىك.
وسى تۇسقا قىسقا ءبىر وقيعا قىستىرا كەتۋدىڭ رەتى كەلىپ تۇر. ويتكەنى، وسى اڭگىمەلەردى قوزعاۋىمىزعا تۇرتكى بولعان دا سول اڭگىمە ەدى.
انا التايدىڭ ار جاعى نە ءبىر ايتۋلى وقيعالار وتكەن كارى مەكەن عوي. قىتايداعى «مادەنيەت زور توڭكەرىسى» اتالاتىن الاساپىران كەزەڭىندە التايدىڭ ايۋداي-ايۋداي ءبىراز شالدارىنىڭ 15-20 جىل ومىرلەرى تارىمنىڭ تۇرمەسىندە وتكەنىن كوپشىلىك بىلسە كەرەك. مەرزىمدى ۋاقىتى تولىپ تۇرمەدەن بوساعان اركىم ءوز اۋىلىنا جەتىپ، زارىعىپ كورگەن تۋىسى، اۋىلداس، ەل ءىشى، تىرشىلىگى بار دەگەندەي وزدەرىمەن وزدەرى بولىپ كەتەدى. كەيىن زامانا كەلبەتى تۇزەلىپ، تۇرمەدەن شىققاندارىنا 10-15 جىل بولا باستاعاندا بارىپ بىر-بىرلەرىن قايتا ىزدەيدى. قانشا دەگەنمەن پالەن جىلى بىرگە وتكەن ادامدار عوي، ونىڭ ۇستىنە وزدەرىن ءومىر قۇندىلىقتارى وزگەرىپ سالا بەرگەن كەيىنگى ۋاقىتتىڭ وزىنە وگەي سەكىلدى سەزىنەتىن ولار ءبىرىن-بىرى الىستان كوكسەپ كەلىپ، اپتالاپ جاتىپ اڭگىمە سوعاتىن بولعان.
وسىدان جارتى جىل ىلگەرى اۋىلداعى بوشەي دەيتىن اعامىز سول قاريالار تۋرالى اڭگىمەلەپ وتىرىپ مىناداي ءبىر وقيعانى ايتتى: «ءومىرحان اتامىز دۇنيەدەن وتكەندە سوناۋ الىستاعى دۇرە دەگەن جەردەن كەلگەن ءبىر اقساقال: «تۇرمەدە كوپ دامدەس بولىپ ەدىك، ءبىر كەلىپ اڭگىمەلەسىپ اقتارىلىپ قايتارمىن دەپ ءجۇر ەدىم، ىشىمدە قالدى-اۋ... ۇلگەرمەگەنىم-اي...» دەپ قاتتى كۇيزەلدى. سودان ءقابىردىڭ باسىندا، «ومەكەم-اي، جارىقتىعىم! قانداي جاقسى ادام ەدى! ەندى مىنا سايعاق مەنەن دە ءبىر بەلگى بولسىن!» دەپ ارنايى كەسىپ اكەلگەن تالدىڭ بۇتاعىن بەيىت باسىنا شانشىدى. قيماستىق قوي...».
ءسوزدىڭ شىنى كەرەك، وقىعان شىعارمالاردان كەزدەستىرگەنىمىزبەن كوز توقتاتىپ، كوڭىلگە ءتۇيىپ، مانىنە بويلاي بەرمەگەن «سايعاق» ءسوزى سول كەزدە سانامدا كەنەت قايتا جاڭعىرىپ ەدى. ەمىس-ەمىس ەسىمە كەلە باستاعان. كەيىن قاعاز بەتىنەن قايتا ىزدەدىك. ال، ءبىزدىڭ اۋىلدا بەيىتتىڭ توپىراعىنا اعاش شانشۋ ءالى كۇنگە ساقتالىپ كەلەدى.
اتىڭنان اينالايىن اردا التاي، اياۋلى التاي، ارمان التاي! قۇراقتاي جەلكىلدەپ بالالىعىم قالعان، قۇر اتتاي ويناقتاپ جاستىعىم وتكەن جايلاۋ التاي، قايران التاي! قول-اياعىمىز بايلانىپ قۋعىن كورمەسەك تە، سايىنان سايعاق قۇرلى سايا تاپپاي ءبىز دە كەتكەن ەكەنبىز عوي...
P.S. ءبىر تاڭعالعانىمىز، كۇنى كەشە عانا قولدانىستا بولعان، ءتىپتى وسى كۇنى كوزى ءتىرى قالامگەرلەر شىعارمالارىندا كەزدەسىپ وتىرعان بەيىت بەلگىسىن «سايعاق» دەپ اتايتىنىمىز نەگە ەسىمىزدەن كوتەرىلىپ كەتتى ەكەن؟ مۇمكىن، ول كوشپەندى، جاۋگەرشىلىك زاماننىڭ قاجەتىنە جاراپ، ءقازىر ەسكى جادىلاردا عانا ساقتالىپ قالعان جادىگەر بولار؟ قازىرگى سايعاق ورنىنا «ساراي» سالىنعان زيراتتىقتارىمىزدا وعان ورىن دا قالمادى ما ەكەن...
ءمادي بابامىزدىڭ «سايعاعى» بالكىم، اعاش-سايعاق، مۇمكىن، بوكەن-سايعاق بولار. تاپ باسىپ ۇستاپ، تابانداپ تۇرىپ الماق ويىمىز جوق. ءبىز «قارقارالى» انىندەگى «سايعاق» ءسوزى ارقىلى ونىڭ ەسكى بەيىت باسىنداعى بەلگىدەي بولىپ بۇگىنگە جەتە جىعىلعان، ۇمىت بولىپ بارا جاتقان تاعى ءبىر ماعىناسىن ەسكە سالعاندايمىز.
ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلى،
«ەگەمەن قازاقستان»
