نۇعىمان مانايەۆتىڭ ءمۇعالىم تاڭداۋى تۋرالى قىزىقتى تىڭ دەرەك
«قازاق» گازەتىنىڭ 1917 جىلعى ءبىر نومىرىندە نۇعىمان مانايەۆتىڭ ءوزى اشقان مەكتەپكە وقىتۋشى (ءمۇعالىم) الۋ تۋرالى قۇلاقتاندىرۋى باسىلعان. «قازاق» گازەتىندە الۋان ءتۇرلى جارنامالار مەن حابارلاندىرۋلار، حاتتار، جارنامالارعا (يعلان) دا ورىن بەرىلىپ وتىرعان. وسىدان عاسىر بۇرىنعى جارنامالاردىڭ مازمۇنى مەن ۇلگىسىن دە زەردەلەپ كورۋ ارقىلى، سول كەزەڭدەگى ۇلتىمىزدىڭ زاماناۋي وركەنيەتكە ۇمتىلىس جاساۋداعى قۇن كوزقاراسى مەن ەكونوميكالىق تانىمىنا دا باعا بەرۋگە بولار ەدى. ايتالىق دەپ وتىرعانىمىز «قازاق»، «ايقاپ» باستاعان ۇلتتىڭ ءتول باسپاسوزىندە باسىلعان ءىرى-ىرى باسماقالادان تارتىپ شاعىن جارنامالارعا دەيىن ءار تۇرعىدان قاراپ زەرتتەۋدىڭ ءوزى بىزگە حح عاسىر باسىنداعى قوعامدىق جاعداي مەن ۇلت قايراتكەرلەرى كۇن سايىن قۇبىلعان زامانا اعىسىنا قانداي ۇستانىمدا بولعانىنا تاريحي، شىنايى باعا بەرۋگە جول اشادى.
بىردە تاعى دا «قازاقتى» اقتارىپ وتىرىپ، عالىم، اعارتۋشى، مەملەكەت قايراتكەرى نۇعىمان مانايەۆ جازعان ءبىر قۇلاقتاندىرۋعا كوزىمىز ءتۇستى. قۇلاقتاندىرۋدىڭ مازمۇنى تومەندە:
ەكى ءمۇعالىم كەرەك
«قازاقتا» جازىلعان «تالاپ» مەكتەبىنە ءھام تاعى ءبىر «قازاق» ەملەسىمەن وقىتا بىلەتىن ەكى ءمۇعالىم كەرەك. جالۋنيا ايعا 100 سوم. پاتەر، تاماق بىزدەن. «قازاق» باسقارماسى ۇناتقان ءمۇعالىم بىزگە جارايدى. وقۋ ءبىرىنشى سەنتيابردەن.
ادرەس: سەلو مارفينو، استراح. گۋب.لاۆكا ياكۋبوۆا.
نۇعىمان مانايەۆ.
ەندى وسى حاتتىڭ مازمۇنىنا توقتالايىق.
- «قازاقتا» جازىلعان «تالاپ» مەكتەبى:
نۇعىمان مانايەۆ ۋفاداعى (بۇگىندە باشقۇرتستان استاناسى) اتاقتى عاليا مەدرەسەسىنەن ءبىلىم الىپ، 1916 جىلى تۋعان اۋىلىنا كەلىپ، «تالاپ» اتتى مەكتەپ اشادى. سول مەكتەپ تۋرالى «قازاق» گازەتىندە ماقالا جاريالانعانىن مەڭزەپ وتىر. قازاق ىشىندەگى اقجولتاي جاڭالىقتاردىڭ ءبارىن قالت جىبەرمەيتىن «قازاق» گازەتى نۇقاڭنىڭ اعارتۋ ءىسىن قولداپ، جاڭادان اشىلعان مەكتەپتى تانىستىرىپ وتكەن. ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەندە وقىتۋشى جەتىسپەستىگىنەن اعارتۋشى نۇعىمان مانايەۆ وسى حابارلامانى جازعان.
- «قازاق» ەمىلەسىمەن وقىتا بىلەتىن.
مۇندا قازاق ءسوزى تىرناقشاعا الىنعانىنا قاراعاندا، احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ توتە جازۋىنىڭ قولدانىسقا ەنىپ، ءاقپارات-باسپاسوزدىڭ باستى جازۋى بولىپ قالىپتاسا باستاعان كەزەڭى مەڭزەلىپ وتىر. ياعني، ول كەزدە مەدرەسەدەن وقىعاندار شاعاتايلىق ۇلگىدەگى ءقادىم جازۋىن قولدانسا، ال، احمەت باستاعان قازاق كوشباسشىلارى جاڭا جازۋدى كۇللى قازاق بالاسىنا ۇيرەتۋدى الدەقاشان باستاپ كەتكەن بولاتىن. وسىعان قوسا، ورىسشا وقىعانداردىڭ ءوزى «توتە جازۋ» مەن قادىمشەگە كەلگەندە ىركىلىپ قالاتىن ەدى. بۇل تۋرالى زيالىلار سول كەزدىڭ وزىندە زامانداستارىن جانە جەتىلىپ كەلە جاتقانداردى كوبىرەك تىلگە الىپ، سىن تەزىنە سالىپ وتىرعان. ال، نۇعىماننىڭ «قازاق» ەمىلەسىمەن وقىتا بىلەتىن ءمۇعالىم كەرەك دەپ وتىرعانى دا سول «قازاقتى» شىعارىپ وتىرعان احاڭنىڭ جازۋىنىڭ قىر-سىرىن تولىق بىلەتىن ادامعا ءزارۋ ەكەنىن كورسەتىپ وتىر. وسى تۇرعىدان العاندا، بۇگىنگى تاڭداعى جارنامالاردا ورىسشا نەمەسە اعىلشىنشا جاقسى بىلەتىن ادامدى تالاپ ەتەتىن كومپانيالار سياقتى، اۋىلدا اشىلعان مەكتەپتىڭ وزىندە قازاق جازۋىن ياعني توتە جازۋدى جاقسى مەڭگەرگەن مۇعالىمدەردىڭ ءقادىرى ارتا باستاعانىن بايقاۋعا بولادى.
جالۋنيا ايعا 100 سوم. پاتەر، تاماق بىزدەن.
جالۋنيامىز ايلىق ەڭبەكاقى. ءجۇز سومى سول كەزدەگى اۋىل وقىتۋشىسىنىڭ ءبىر ايلىق جالاقىسى. وسى ارادا ءبىر قىزىقتى دەرەك ەسكە تۇسەدى. «قازاق» گازەتىن قارجىلاندىرۋ ءۇشىن احاڭدار قۇرعان «ازامات» سەرىكتىگىنە كۇللى قازاق دالاسىنىڭ جەر-جەرىنەن بايلار بالەن ءجۇز سومنان باستاپ، ون سومعا دەيىن جىبەرىپ وتىرعانى تۋرالى اقپاراتتار دا «قازاقتىڭ» بەتىندە كوبىرەك كەزدەسەدى. ۇلتتىڭ دامۋى ءۇشىن ۇيىسا بىلگەن سول كەزەڭنىڭ بايلارى ءبىر عانا گازەتتىڭ شىعىنى ءۇشىن، اتاق، بوداۋ تىلەمەستەن، قوراسىنداعى مالىن ساتىپ، نەشە ءمۇعالىمنىڭ ايلىعىنا بارابار كەلەتىن اقشانى قازاعىنىڭ «قازاعى» ءۇشىن سالىپ وتىرعان. بۇگىنگى شىقبەرمەس شىعايبايلارمەن سالىستىرعاندا انە سولار ناعىز زيالى، ءيمانجۇزدى، ارداقتىلارىمىز ەدى. «ماديار» دەگەن بۇركەنشىك ەسىم قولدانعان ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ «قازاقتىڭ» الدەبىر سانىندا، شىعىستاعى زايساننان، ارعى بەت تارباعاتايداعى بايلاردان (تاڭعىت ۇكىرداي باستاعان)، بۇگىنگى وزبەك جەرىندەگى نامانگان، جيزاق ولكەلەرىنەن، سىبىردەگى قالتالىلاردان، ورالدىڭ مىرزالارىنان، ت.ب. جاقسى-جايساڭداردان «ازامات» سەرىكتىگىنە جينالعان قاراجاتتىڭ ارقاسىندا، بۇعان دەيىن تاتار مەن ورىستىڭ باسپالارىنان باسىلىپ تۇرعان «قازاق» گازەتىنىڭ ەندى ءوزىنىڭ تاۋەلسىز باسپاحاناسى بولعانىن، شىعارۋشى رەداكتورلاردان سىرت، 20 ادامدى جۇمىسقا الىپ، مايراعاي دا تايراعاي بولىپ جاتقانىن، بۇعان دەيىن جەتىسىنە (اپتاسىنا) ءبىر رەت شىعاتىن گازەت ەندى جەتىسىنە ەكى رەت شىعا باستاعانىن، گازەت تيراجىنىڭ كوبەيىپ، جازىلۋشىلار مولايعانىن ايتىپ، الاش بالاسىنان ءشۇيىنشى سۇراعان جازباسى بار ەدى. قاراڭىزشى، سول كەزدە «قازاق» گازەتىنىڭ تارالعان ايماعى بۇگىنگى قازاقستان دەپ اتالاتىن مەملەكەتتىڭ سىرتىنا دەيىن شىعىپ كەتكەن بولاتىن. بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلدىڭ باس ءباسپاسوزى سانالاتىن «ەگەمەن قازاقستان» مەن «قازاق ادەبيەتى»گازەتىن احاڭنىڭ «قازاعى» شاڭ قاپتىرىپ كەتەتىن ەدى.
تاعى ءبىر قىزىقتى دەرەك، «بوسقىن قىرعىزدارعا جاردەم» اتتى قىر بالاسىنىڭ (ءاليحان بوكەيحان) ۇندەۋىنەن كەيىن، احمەت بايتۇرسىن ۇلى باستاعان توپ ءوز قالتالارىنان وتىز سومنان اقشا شىعارعانى دا سول «قازاقتا» تۇر. ەندى قاراڭىز، ۇلت تاعدىرىنىڭ ۇلى جولىنداعى قات-قابات ءىرى ىستەردى تىندىرىپ ءجۇرىپ، احاڭ باستاعان كوشباسشىلار پاتشالىق ورىس اسكەرىنىڭ قىسىمىنان جۇڭگو اسىپ قىزىلسۋعا كەتكەن قىرعىز باۋىرلارىنا ءوز ەڭبەك اقىلارىنىڭ ۇشتەن ءبىرىن جىبەرگەن. ءبىر وقىتۋشىنىڭ ايلىعى ءجۇز سوم بولسا، احاڭ ءوزى باستاپ وتىز سومدى بوسقان قىرعىزدارعا جاردەم بەرەتىن كوميسسياعا ۇسىنعان. وعان ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ: ««ويان قازاق» كىتابىمدى قايتا شىعارىپ، ساتامىن، ساتىلىمنان تۇسكەن اقشانى بوسقىن قىرعىز باۋىرلارىما جىبەرەمىن!» دەپ تاعى دا وسى «قازاقتا» جالپاق جۇرتقا جار سالعانىن قوسىڭىز. نەدەگەن باۋىرمالدىق، ۇلتشىلدىق، بەرەكەشىلدىك، بىرلىكشىلدىك. بۇلار تۋرالى جاعداي جار بەرسە الداعى كۇندەردە ءتۇپنۇسقانى سىلتەي وتىرىپ جازۋعا تىرىسامىز.
قۇلاقتاندىرۋداعى پاتەر، تاماق بىزدەن دەۋىنە دە ءمان بەرگەن ءجون. قوناقجايلى ءبىر قازاقتىڭ ءۇيىن سۇراپ الىپ، ساۋساعىنان بال تامعان ءبىر انانىڭ داستارقانىن ەندى كەلەتىن ەكى مۇعالىمگە جايدى ما، جوق، «تالاپ» مەكتەبىندە وقىتۋشىلار جاتاتىن جاتاق جانە اسحانا بولدى ما، ونى دا سول كەزەڭگە كوز جۇگىرتۋ ءۇشىن زەرتتەي ءتۇسۋ قاجەت.
«قازاق» باسقارماسى ۇناتقان ءمۇعالىم بىزگە جارايدى. الاقانداي جارنامادا جازىلسا دا وسى ءبىر اۋىز سويلەم سول كەزدەگى ۇلت كوشباسشىلارىنىڭ اراسىنداعى سىيلاستىق پەن تاتۋلىقتى بىلدىرەتىن ۇلى ءسوز دەۋگە تولىق نەگىز بار. سەبەبى، بۇل جەردە «قازاق» گازەتى كۇللى ساۋاتتى قازاقتىڭ دەڭگەيىنە كەسىم ايتا الاتىن ۇلكەن ولشەۋىش قۇرال بولعانىنا كوز جەتەدى. ياعني، بۇل سوزدەن: «احاڭ ۇناتقان كىسىنى، ءبىز دە ۇناتامىز» دەگەن ۇعىمدى كورىپ تۇرعاندايمىز.
ءاليحان، ءمىرجاقىپ، احمەتتەر وسى كەزەڭدە شىققان ءاربىر كىتاپقا عىلىمي سىن باعا بەرىپ وتىرعانى ءبىر بولەك اڭگىمە. دەيتۇرعانمەن، الەكەڭ، ءمىرجاقاڭ، احاڭدار ايتقان ءاربىر ءسوزدى سول كەزدەگى اعارتۋشى زيالىلار ءبىر اۋىزدان ماقۇلداپ وتىرعانى بايقالادى. ارينە، ءتىل-جازۋ ماسەلەسىندە، باسقا دا ساياسي تاڭداۋلار تۋراسىندا پىكىر الا-قۇلالىعى، عىلىمي پىكىر-تالاستار دا كوبىرەك ءومىر سۇرگەن. دەگەنمەن، ۇلت ۇستازىنىڭ جانىنان تابىلعان، «الاش تۋى استىندا كۇن سونگەنگە سونبەۋگە» انتتاسقان توپ قيىن كۇندە دە ءبىرىن-بىرى ساتقان جوق، اتتىرعان جوق.
اتالعان جارنامادا «قازاق» باسقارماسى ۇناتقان كىسى بىزگە دە جارايدى دەۋى، جوعارىعا باعىنۋ، ۇلت كوشباسشىسىنىڭ تاڭداۋىنا قۇرمەت ەتۋ دەگەن جوعارى سانالى كىسىنىڭ ويىن كورسەتۋدە. اسىرەسە، ۇستازدىق، وقۋلىق جازۋ، ادىستەمە، ت.ب. جاقتاردان الاش بالاسىن مويىنداتىپ ۇلگىرگەن تاجىريبەلى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ تاڭداپ بەرگەن تالىمگەرىندە ءمىن بولمايتىنىنا سەنگەن كىشىلىك پەن كىسىلىك قاسيەت بىردەي كورىنىپ تۇر. قازاقتا «جار تاڭداساڭ كارىگە تاڭدات، ات تاڭداساڭ جاسقا تاڭدات» دەگەن اتالى ءسوز بار. اعارتۋ سالاسىندا كوپتى كورگەن، «كىسى بولار كىسىنى كىسەسىنەن تانيتىن» احمەتتەردەن ءوتىپ قايدا بارامىز دەگەن سارىن مەنمۇندالاپتۇر نۇعىمان مانايەۆتىڭ جازباسىندا.
ال، ەڭ سوڭعى جازىلعان مەكەن-جايعا قاراپ، سول كەزدەگى استراحان ايماعىنداعى نۇعىمان اشقان «تالاپ» مەكتەبىنىڭ ورنىن كورۋگە دە بولادى. اۋەلگى اتى قاجى تارحان، اۋىزشا اشتارحان بولىپ ايتىلىپ، ورىستار كەلگەننەن كەيىن استراحانعا وزگەرگەن وسى ءبىر كيەلى القاپتىڭ اتى اتالسا-اق، تەك قانا ايمادەت ەرلەر عانا ات بايلاعان التىن اتاعاشتى التىن وردادان بەرگى تۇتاس تاريح كوز الدىمىزدان كولدەنەڭدەپ وتە شىعادى. جالپى، ۇلتتىق اعارتۋدا ەلىمىزدىڭ وسىناۋ باتىسى، ورال، اشتارحان ايماقتارىنان شىققان ەرلەردىڭ ەڭبەگى ەرەن. جالعىز پارشا حاتىنان «جاڭالىق اشتىرىپ» وتىرعان نۇعىمان مانايەۆ تا سول توپىراقتىڭ تۋماسى ەدى. وقىرمانعا و كىسىنىڭ (احمەت بايتۇرسىن ۇلى III جاقتىڭ سىپايى ءتۇرىن و كىسى دەپ كورسەتكەن. – ءا.ا) ءومىر دەرەگىن كەلتىرە كەتەيىك:
نۇعىمان سارسەن ۇلى مانايەۆ (17.09.1894، اتىراۋ وبلىسى، قۇرمانعازى اۋدانى جانباي اۋىلى - 1942) — عالىم، اعارتۋشى، مەملەكەت قايراتكەرى. ۋفاداعى "عاليا" مەدرەسەسىن بىتىرگەن (1916). بەيىمبەت مايلينمەن بىرگە "ساداق" اتتى قازاق وقۋشىلارىنىڭ قولجازبا جۋرنالىن ۇيىمداستىرىپ، قوسىمشا رەداكتورى بولعان. "ايقاپ" جۋرنالىندا ماقالالارى، 1915 جىلى "اياقتالماعان روماننان ءۇزىندى" كوركەم تۋىندىسى جاريالانعان. مەدرەسەدەن كەيىن تۋعان اۋىلىندا ۇستازدىق ەتىپ، "تالاپ" مەكتەبىنىڭ نەگىزىن سالادى. بولاشاق مۇعالىمدەر دايارلايتىن قىسقا مەرزىمدى كۋرستار ۇيىمداستىرعان.
"يمان يسلام" (ت.جاروكوۆپەن بىرگە) كىتابى، "جاستار اراسىندا"، "ازامات" شاعىن پەسالارى بار. شاڭگەرەي بوكەيەۆ ولەڭدەرى، سپانديار كوبەيەۆتىڭ "قالىڭ مال" رومانى جايلى زەرتتەۋلەرى ۇلتتىق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنا قوسىلعان سۇبەلى ۇلەس بولىپ تابىلادى.
قازاققا ءبىر ءوزى مىڭ كىسىدەي ەڭبەك ەتكەن ۇلداردىڭ ءبىرى ن.مانايەۆ وسى ادام. نۇعىمان مانايەۆتىڭ «يمان-يسلام» اتتى وقۋلىعى 1916 جىلى ۋفادا جارىق كورگەن. بۇل كىتاپ بۇگىنگى تاڭدا ورتالىق عىلىمي كىتاپحانانىڭ سيرەك كىتاپتار قورىندا تۇر.
ادىلەت احمەت ۇلى، اقىن، «الاش» مۇرالارىن زەرتتەۋشءى
