احاڭ مەن ءمىرجاقاڭنىڭ جۇبايلارىمەن بىرگە جازعان حاتى تۋرالى
بيىل الاشتىڭ ۇلت ۇستازى، تەڭدەسسىز عالىم – احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ تۋعانىنا ءجۇز ەلۋ جىل. ءبىر جارىم عاسىر دەگەنىڭىز ءبىر ۇلتتىڭ ەلدىك قۇرىپ، ەگەمەندىك الۋىنا، ەسەيىپ، الپاۋىت ەل بولۋىنا قاپتال جەتەتىن ۋاقىت. وتكەن تاريحىن تۇگەندەپ، ۇلت رۋحىنىڭ شىراقشىسى بولعان ءبىرتۋار تۇلعالارىن ۇلىقتاپ، ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرىپ وتىرعان ۇلتتار وزىپ-اق كەتتى. ال، بىردە باتىسقا ەلىكتەپ، بىردە شىعىسقا جالتاقتاپ وتىرعان ەلدەر «جاھاندانۋدىڭ» قازانىندا قويىرتپاقتالىپ قايناپ بارادى. ونىڭ سوڭىن ويلاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى.
بيىلعا دەيىن بارىنشا جيناپ-تەرىلگەن قۇندى مۇرالارىمەن بىرگە، بۇعان دەيىن جۇرتقا بەيتانىس بولىپ بارا جاتقان، تاريحتىڭ سان قاتپارىندا قالىپ قويعان احمەتكە تيەسەلى ءاربىر پاراق قاعاز بەن ءاربىر سويلەم ءسوزدىڭ ءوزى باعا جەتپەس بايلىق. ۇلت ۇستازىنىڭ وسىنداي جاۋھار مۇرالارىن اياق جەتكەن جەرگە دەيىن بارىپ ىزدەپ تاۋىپ، سانا جەتكەن جەرگە دەيىن زەردەلەپ ۇلت يگىلىگىنە ۇسىنۋ – بارشامىزدىڭ كەزەك كۇتتىرمەس مىندەتىمىز.
بيىل احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولۋ بايلانىسىمەن، م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى عالىمنىڭ اكادەميالىق تولىق جيناعىن شىعارۋ جۇمىسىن قولعا الدى. احاڭ باستاعان الاش ارداقتىلارىنىڭ كىتاپتارىن ءتۇپنۇسقادان وقىپ، ءوز الىمىزشە زەرتتەپ جۇرگەنىمىزدەن بولار، ءبىزدى دە ۇسىنىس ەتىپ، اتالعان ابىرويلى ءارى سالماعى اۋىر جۇمىستىڭ توبىنا قوسىپ قويدى. ونسىز دا قالت ەتكەن ۋاقىتتا سيرەك كىتاپتار مەن قولجازبالار قورىنا كىرۋدى ادەتكە اينالدىرعان ءبىز ءۇشىن احاڭنىڭ ءبىر جارىم عاسىرلىق مەرەي جىلى تابىستارعا تولى باستالدى. بۇل تۋرالى بۇعان دەيىنگى جازبالارىمىزدا ازدى-كوپتى ايتقان ەدىك. جاساعان يەمىز قۋات بەرىپ، قولىمىزعا تىڭ دۇنيەدەر ءتۇسىپ جاتسا، ارينە تاعى دا جازا تۇسەرمىز.
مەن احاڭنىڭ تولىق جيناعىن شىعارۋ جۇمىسى بارىسىنداۇلتتىق كىتاپحانا مەن ورتالىق عىلىمي كىتاپحانانىڭ ەسىگىن بىركىسىدەي توزدىردىم. جورتقاندا جولىم بولىپ، بىرنەشە تىڭ ماتەريالعا دا قول جەتكىزدىم. ولار تۋرالى الداعى ۋاقىتتارداجازىپ، احاڭنىڭ سۇيىكتى ەلى – قازاعىنان ءشۇيىنشى سۇرايتىن بولامىز. سونداي ساپارلاردىڭ بىرىندە مەن «قازاق» گازەتىنەن ءبادىريسافا مەن عاينيجامال انالارىمىزدىڭ كوزىندەي مۇرانى تاۋىپ الدىم.
ءبادىريسافا كىم، عاينيجامال كىم ەستى وقىرمان ءبىلىپ وتىر. ءبادىريسافا – احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ قۇداي قوسقان، اياۋلى جارى. نەگىزگى ەسىمى الەكساندرا يۆانوۆناا. احاڭ اياۋلى جارىن يسلام دىنىنە كىرگىزىپ، ءبادىريسافا مۇحاممەدسالىققىز دەپ ەسىم-سويىنا دەيىن وزگەرتىپ العانى ايتىلادى. ال، عاينيجامال انامىز الاشتىڭ كوشباسشىسى، قالامگەر، قايراتكەر ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ جۇبايى. قازاقتىڭ ەڭ سۇيىكتى ادامدارى بولعان احمەت پەن ءمىرجاقىپتىڭ كۇرەسكە تولى كۇردەلى ومىرىندە جاندارىندا بولعان، وسىناۋ تەكتى تۇلعالارعا قانداي ەسكەرتكىش قويساق تا جەتەدى. بۇل تۋرالى ۇزاق تولعانباي، قۋانىشتى اقپاراتتى اسىعا كۇتىپ وتىرعان اعايىنعا التى-اق جولدان تۇراتىن مۇرانى كورسەتەلىك.
«قازاق» گازەتىنىڭ 1917 جىلعى 23-اقپان كۇنگى نومىرىندە احمەت پەن ءمىرجاقىپ، سۇيىكتى جۇبايلارى ءبادىريسافا مەن عاينيجامالدىڭ ەسىمىن قوسىپ، سۇيگەن جارى قايتىس بولعان رايىمجان اتتى تۇلعاعا جانە ونىڭ جاس قالعان بالالارىنا كوڭىل ايتۋ حاتىن جازعان. حات مازمۇنىندا قايتىس بولعان كىسى ەسىمى – راحيما. ارتىندا قالعان ەرى، احاڭداردىڭ رۋحتاس دوسى – رايىمجان. ەندى حاتتىڭ وزىنە كوز جۇگىرتەلىك:
رايىمجان مىرزاعا ءھام سۇيىكتى اناسىنان جاستاي ايىرىلعان بالالارىنا كوڭىل ايتىپ، مارقۇمنىڭ اللا تاعالا جايىن جانناتتان ءناسىپ ەتسىن دەپ تىلەيمىز! راحيما حانىم رايىمجان مىرزاعا لايىق جار-جولداس ەدى. ءبىز تىلەكتەس دوس-جارلارىڭىز قايعىڭىزعا ورتاقپىز!
ءبادىريسافا
احمەت
عاينيجامال
ءمىرجاقىپ
(«قازاق» گازەتى 1917 جىلعى 23-اقپان كۇنگى № 219)
كوڭىل ايتۋ حاتى مىنە وسىنداي شاپ-شاعىن. شاعىن بولسا دا شاناعىنا مىڭ جىلدىق مۇڭ مەن زاردى سىيدىرعان قوس ىشەكتى دومبىراداي قازاقتىڭ قوس ءدۇلد ۇلى جانۇياسىمەن بىرگە كۇيزەلە، كۇڭىرەنە وتىرىپ، اۋعان تۇيەنى باسقانداي دوسىنا «قازاقتى» وقيتىن الاش جۇرتى الدىندا كوڭىل ايتادى. بۇل دا بولسا احاڭ مەن ءمىرجاقاڭنىڭ جانە ولاردىڭ جان جارى بولعان سۇيىكتى انالارىمىزدىڭ تەكتىلىگى، بىلىمدىلىگى، قارالى ءولىم الدىنداعى ىزەتتىلىگى دەمەسكە شارا جوق.
ەندى وسى حاتتا كوڭىل ايتىلعان ادام – رايىمجان مارسەكوۆ، قايتىس بولعان راحيما سول كىسىنىڭ جارى دەۋگە تولىق نەگىز بار. «راحيما حانىم رايىمجان مىرزاعا لايىق جار-جولداس ەدى»، - دەۋىنە قاراپ، احاڭ مەن ءمىرجاقىپ وتباسىنىڭ راحيما اتتى اناعا بەرىپ وتىرعان باعاسى تەگىن ەمەس دەپ قارايمىز.
ال، رايىمجان تۋرالى مىنانى ءبىلۋىمىز كەرەك:
رايىمجان مارسەكوۆ (1877 جىلى سەمەي وبلىسى، وسكەمەن ۋەزى، ايىرتاۋ بولىسىندا تۋعان، قايدا، قاشان قايتىس بولعانى تولىق ءمالىم ەمەس) — الاش قوزعالىسىنىڭ اسا كورنەكتى قايراتكەرى، الاش قوزعالىسىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى، زاڭگەر، پۋبليسيست، قازاقتىڭ مۇددەسىن كوزدەپ، قامىن جەگەن ۇلت ويشىلى ەدى.
رايىمجان مارسەكوۆ الاش سەركەلەرىمىن بىرگە
ەندى ويشىلدىڭ جارى راحيما تۋرالى دەرەكتى وقىرمان تولىقتىرادى دەگەن ويدامىز.
«قازاق» گازەتىندە مۇنداي جەدەل كوڭىل ايتۋ حاتتارى ۇشىراسىپ وتىرادى. دەگەنمەن، احمەت پەن ءمىرجاقىپتىڭ وتباسى اتىنان جازىلعان كوڭىل ايتۋ حاتى وسى عانا. اتالعان گازەتتە كوڭىل ايتۋ حاتتارى عانا ەمەس، راحمەت ايتۋ حاتتارى (ءتاڭىر جارىلقاسىن) دا، الاش ازاماتتارىن ەل ىشىندەگى تىڭشىلاردان ساقتانۋعا شاقىراتىن حاتتار، الىستاعى اعايىننىڭ، الىس ورىس شارلەرىندەگى ستۋدەنتتەردىڭ جاعدايىن ايتىپ تۇراتىن حاتتار، ءتىل جانە ەملە تۋرالى سۇراق-جاۋاپ حاتتار، جاڭا كىتاپ تۋرالى حابارحاتتار، قۇلاقحاتتار، جارنامالار، قىزمەتكەر ىزدەۋ حاتتارى، ت.ب. الۋان جانرداعى حات-حابارلار بارشىلىق. وسى تۇرعىدان العاندا «قازاقتى» ءبىزدىڭ قازاق ەلى ءالى تولىقتاي زەرتتەگەن جوق.
اڭگىمەمىزگە ورالساق، وسىدان 105 جىل بۇرىن الاشتىڭ ەڭسەگەي ەرلەرى، ەسىل انالارى قول قويىپ جازعان جارتى بەتتىك حاتتا تالاي سىر جاتىر. وسى حات ارقىلى ءبىز احمەت پەن ءمىرجاقىپقا، ءبادىريسافا مەن عاينيجامالداي ونەگەلى ارۋلارعا، رايىمجان مارسەكوۆ پەن جۇبايى راحيما مارقۇمعا تاۋەلسىز ەلدىڭ كوزىمەن قايتادان وي جۇگىرتە قارايتىن بولدىق. سونداي-اق، عاسىر بۇرىنعى ۇلت ينتەلەگنگتسياسىنىڭ كوشىن باستاپ تۇرعان، ءومىرىنىڭ التىن ۋاقىتتارى جازىقسىز تۇرمەدە وتكەن ەرلەردىڭ، جانە «تۇرمەدەن بويى، جالادان قولى» بوساعان ۋاقىتتاردا، دوس-جار بولىپ وتكەن وتباسىلاردىڭ بەرەكەسى مەن تاتۋلىعىنا قايتالاي ۇڭىلە قاراعانىمىز ءجون.
ارقا سۇيەر ازاماتتارى، قازاقتىڭ بىرەگەي ارىستارى قۋعىن-سۇرگىن كورگەندە، اقىرعى تاعدىرى جالعىز وقپەن شەشىلگەندە وسى اياۋلى جارلارى قانداي ەرلىك ىستەدى، قانداي كۇردەلى ءارى ۇرەيلى كۇيدە بولدى؟ بۇل بۇگىنگى ءاربىر جاس ويلانۋعا، ۇلگى الۋعا ءتيىستى ءىس. قوي ۇستىنە بوز تورعاي جۇمىمرتقالايتىن زاماندا، ايعا جەتپەي اجىراسىپ، جىلعا جەتپەي سوتتاسىپ، اي مەن كۇننىڭ امانىندا جەتىمدەر مەن جەسىرلەردىڭ سانىن كوبەيتىپ وتىرعان زامانداستارىمىزدىڭ ساناسىنا ساۋلە قۇياتىن تاريح بۇل.
الاش ارىستارىنىڭ جان جۇبايلارى تۋرالى زەرتتەۋدىڭ ءوزى بۇگىنگى تاڭدا نەشەلەگەن عالىمدى ومىرگە اكەلەتىن ۇلى تاقىرىپ. ءبىر عانا تەلجان شونان ۇلىنىڭ جارى شاحزادا حانىمدى دا «وتان ساتقىنى» دەپ، عازيز كەۋدەسىنە مىلتىقتىڭ ءدۇمىن تىرەپ اتا سالعان تاريحقا كەكتەنبەي قالاي تۇراسىڭ؟! الاشتىڭ احمەتىنىڭ جارى، اياۋلىسى ءبادىريسافا ۇلتى باسقا، ءدىنى باسقا بولسا دا حاقتىڭ جولىن قابىلداپ، احاڭنىڭ دۇعاگويى، تىلەكشىسى، مۇرالارىن قورعاۋشىسى بولۋى، احاڭ اتىلىپ كەتكەن سوڭ قيىن كۇندەردە قاشىپ-پىسىپ ءجۇرىپ، جارىق دۇنيەمەن قوشتاسۋى – قانشاما اسقاق ماحابباتتىڭ، سەتىنەمەس سەرتتىڭ بەلگىسى ەمەس پە!؟
ءسوزىمىزدىڭ دايەگى رەتىندە گۇلنار ءمىرجاقىپ قىزى اپامىزدىڭ اناسى مەن اكەسى تۋرالى كولەمدى ەڭبەگىنەن الىنعان مىنا ءبىر ءۇزىندىنى دە وقىرمانعا بەرە كەتەلىك. ۇرپاق ساناسىن سىلكىندىرەتىن وسىنداي ۇلى ماحاببات يەلەرى ەدى عوي ءبىزدى قاناتتىعا قاتىرمايمىن، تۇمسىقتىعا شوقىتتىرمايمىن دەپ ءجۇرىپ، جاندارىن قۇربان ەتكەن:
عاينيجامال دوسىمبەكوۆا - دۋلاتوۆا.
عاينيجامال جاحاڭنىڭ (ءمىرجاقىپ) ءسۇيىپ قوسىلعان جارى، قىزىلجارلىق سىزدىق وتەگەن ۇلى دەگەن وقىعان كىسىنىڭ قىزى. عاينيجامال دا وقىعان، قاتارىنىڭ الدى، سۇلۋ قىز بولعان. ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ تۇرمەدە وتىرعاندا گوركييدىڭ ايەلى ە.پەشكوۆاعا حات جازىپ، جارى عاينيجامالمەن كەزدەسۋگە رۇقسات الىپ بەرۋگە كومەكتەسۋىن سۇرايدى. ەكى ايدان كەيىن كەزدەسۋگە رۇقسات قاعاز كەلىپتى. 1934-جىلى عاينيجامال سوسنوۆەس ارالىنا ۇلكەن قيىندىقپەن جەتەدى. قاسىندا ۇلى الىبەك بولعان. جاحاڭ ءوزىنىڭ اۋىر جاعدايىن سەزگەننەن بە، عاينيجامالعا ەلگە قايتۋعا كەڭەس بەرەدى. 1935-جىل قايعى ۇستىنە قايعى جاماعان جىل بولدى. جاحاڭنىڭ ۇلى الىبەك اۋرۋدان قايتىس بولادى. جاحاڭنىڭ ۇلى الىبەك قايتقاندا (الماتىدا) احاڭ – احمەت بايتۇرسىنوۆ (ءوزى دە ارحانگەلسكىدەن ايداۋدان ورالعان كەزى) عاينيجامالعا كەلىپ، قاتتى تولقىپ وتىرىپ:«گايا، شىراعىم، قايعىڭا ورتاقپىن. مەزگىلسىز سولعان گۇل ءۇزىلىپ ءتۇستى…ارتى تەك قايىرلى بولسىن. قالعانداردىڭ، ءمىرجاقىپتىڭ اماندىعىن تىلەيىك. اقىرىن سۇرا. الىبەكتىڭ قايتىس بولعانىن ءمىرجاقىپقا ەستىرتىپ، حات جازباڭدار. ءوزى اۋىرىپ جۇرگەندە قينالىپ قالار. ارتىمدا ۇل-قىزىم بار دەپ ءۇمىتى ۇزىلمەي ءجۇرسىن» دەپ جۇرەگى قاق ايرىلىپ، كوڭىل ايتقان ەكەن. كوپ ۇزاماي 1935-قاراشا ايىندا م.دۋلاتوۆ تۋرالى نكۆد-دان قارالى حابار كەلگەندە احاڭ:«اينالايىن، عاينيجامال، نە ايتارىمدى دا بىلمەي وتىرمىن!» دەپ ەگىلگەن ەكەن. ەكى كوزى جاسقا تولىپ، ەڭكىلدەپتى. ( گ.دۋلاتوۆا «شىندىق شىراعى»»كىتابىنان). نكۆد حابارلاماسىندا «م.دۋلاتوۆ لازارەتتە اۋرۋدان كوز جۇمدى» دەلىنگەن. م.دۋلاتوۆ نەبارى ەلۋ جاسىنىڭ وتىز جىلىن قۋعىن سۇرگىندە وتكىزگەن. ءومىرىنىڭ سوڭعى جەتى جىلىن تۇرمەدە، سوسىن سوسنوۆەس ارالىندا وتكىزگەن ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ ۇزاق ازاپتى كۇندەردەن كەيىن 1935-جىلى بۇ دۇنيەدەن وتكەن. ءمىرجاقىپتىڭ سۇيكتى جارى عاينيجامالدا كوپ ۇزاماي، قايتىس بولعان. ارتىندا گۇلنار اتتى قىزى قالدى. سول گۇلنار دۋلاتوۆا حح-عاسىردىڭ باس كەزىندەگى الاش تاريحى مەن قازاق ءومىرىن بەينەلەگەن تاماشا «شىندىق شىراعى»، «الاشتىڭ سونبەس وتتارى»اتتى ەستەلىك كىتاپتار جازىپ قالدىردى.
ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ جارى عاينيجامال، قىزى گۇلنارمەن
ءيا، الاقانداي حاتتان الاش بالاسىن ءتىپتى ادامزات ساناسىن سان ويعا جەتەلەيتىن تاقىرىپتار تۋىنداپ وتىر. وسى تۇرعىدان العاندا احاڭدى ارداقتاعاننىڭ، الاشتى تانىعاننىڭ ءجونى وسى دەپ، ولاردان قالعان مۇرانى قويىرتپاقتاپ قايتا-قايتا شىعارا بەرگەننەن گورى، سارعىش تارتقان مۇرالارداعى ءار ءسوزدىڭ بايىبىنا بارىپ، قايراتكەلەر ەڭبەگىندە كورسەتىلگەن تاريحي تۇلعالارعا عىلىمي تۇرعىدا باعا بەرۋىمىز، جانە ولاردى ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرىپ، ۇلتتىق ماقتانىش ارقىلى رۋحىمىزدى وياتۋىمىز كەرەك.
ادىلەت احمەت ۇلى، اقىن، «الاش» مۇرالارىن زەرتتەۋشى
