(بۇيرا ۇلى مەن مالاباي ۇلى كىم؟)
«ۇلى ادام» دەپ اتاۋعا قاي قىرىنان دا لايىقتى ۇلت ۇستازىمىز احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ الاشتىڭ مىڭ جىلدىق مۇراسىنا قوسىپ كەتكەن ۇشان-تەڭىز ەڭبەكتەرىنىڭ ءقايسىبىرىن قولعا الىپ، پاراقتاي باستاعان كىسىنى دانىشپاننىڭ شاراپاتى شارپىماي قويمايدى. ابايى، احمەتى مەن ءاليحانى بار وسى قازاقتى كىمنەن كەم دەۋگە بولادى؟! بۇگىنگى جاھاندانۋ تاسقىنىنا جۇتىلىپ كەتپەي، ءوزىنىڭ دارا جولى بار ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعاباعدارشام بولارداي كەڭ داڭعىلدى وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن الاش وردا توڭىرەگىندە بولعان الىپتار جازىپ كەتتى. ءعىلىم-بىلىم، ساياسات، باسەكەلەستىك جانە ۇلتتىق مۇددە، ت.ب. جاقتاردان تىنباي ەڭبەكتەنىپ، ۇرپاقتىڭ ۇرپاعىنا جەتەتىندەي عاجاپ تا قازىنالى مۇرالاردى قالدىرعان دا انە سولار ەدى. بيىل الاشتىڭ ۇلت ۇستازى، اقىن، ادەبيەت زەرتتەۋشى عالىم، تۇركىتانۋشى، پۋبليسيست، پەداگوگ، اۋدارماشى، قوعام قايراتكەرى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولىپ وتىر. سوڭعى دەمى شىققانشا قايمانا قازاعىنا ەڭبەك ەتكەن ەگەي تۇلعانىڭ رۋحاني مول مۇرالارى تاۋەلسىز ۇرپاقتىڭ ساناسىندا جاڭعىرىپ، ۇلت ءىسىنىڭ شىنايى يگىلىگىنە تولىقتاي قايتارىلاتىن مەزگىل جەتتى.
وتكەن جازبامىزدا احاڭنىڭ ءار ەڭبەگىندەگى ءار ءارىپتىڭ تەڭدەسسىز باعالى ەكەنىن ايتىپ، عالىمنىڭ وتكەن عاسىر باسىنداعى ساۋاتسىز ۇلكەندەرگە ارناپ جازعان «ساۋات اشقىش» (1926) اتتى وقۋلىعىنىڭ مۇقاباسىنداعى بىرنەشە ءسوزدى زەردەلەپ، وقىرمانعا ويماقتاي وي ايتقان بولاتىنبىز. بۇگىنگى جازبامىزدا دا اتالعان وقۋلىقتىڭ ىشىنەن كەزدەسكەن ەكى ولەڭنىڭ اۆتورى توڭىرىگندە احمەتتىڭ ءىزىن جالعاپ، اماناتىن ارقالاپ وتىرعان سىزبەن سىر بولىسەمىز.
احمەت بايتۇرسىن ۇلى ءوزى جازعان، ءوزى سوزىمەن ايتقاندا تارتىپتەگەن وقۋلىقتارىندا اۆتورى ءوزى بولماعان ادەبي ۇلگىلەرگە تۇگەل ەسكەرتپە بەرىپ وتىرعان. ءوز وقۋلىعىنا قازاقتىڭ تاريحي كونە رۋحاني مۇرالارىنان تارتىپ، باقسى سارىنى، جىرشى سوزدەرى، ءجون سۇراسۋ، جۇمباقتاسۋ، شەشەندىك سوزدەر، قالجىڭ-قاعىتپالارعا دەيىن ەنگىزىپ، قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتىندە كەزدەسەتىن ءار جانرداعى الۋان مازمۇنداردىڭ ەندىگى كەزەكتە كىتابي تۇرعىدا ۇرپاقتار ساناسىنان وشپەۋى ءۇشىن ولشەۋسىز ەڭبەكتەر جاساعان. بۇدان سىرت، وزىنەن بۇرىن ءومىر سۇرگەن ابايدان، ىبىرايدان؛ ءوز تۇرعىلاستارى: ءاليحاننان، ءمىرجاقىپتان، جۇسىپبەكتەن، ماعجاننان، ءتىپتى، بۇگىنگى جۇرت ساناسىندا بۇلىڭعىر تارتا باستاعان قازاقتىڭ سول تۇستاعى اعارتۋشى، قالامگەرلەرىنەن ۇزىندىلەر الىپ وتىرعان. ءۇزىندى الىنعان اۆتورلاردىڭ قاجەتىنە قاراي بىردە شىن ەسىمدەرىن، بىردە بۇركەنشىك ەسىمدەرىن قوسىپ كورسەتۋدى داستۇرگە اينالدىرعان. باسقا وقۋ قۇرالدارىندا دا ۇنەمى كەزدەسىپ وتىراتىن وسى ءبىر تاماشا عىلىمي ءداستۇردى احاڭنىڭ «ساۋات اشقىشىنان» دا كورە الامىز. ايتالىق «ساۋات اشقىشتا»: التىنسارى ۇلىنىڭ كىتابىنان، بەكەت، ازامات، اساۋ تۇلپار، بۇيرا ۇلى، شورمان جىيعانىنان، ابۋباكىر ديۋبايەۆتەن، «قىرىق مىسال» (وزىنىكى)، ەلدەس، اگىرانوم، قوي ايدار ۇلى، قىر بالاسى، تەل-جان، سارسەمبى ۇلى، جاعىپار، ع. سۇلتان ۇلى جانە ماعىجان قاتارلى كوپتەگەن قازىنانىڭ كەلۋ قاينارىن مەڭزەيتىن ەسىمدەردى كەزدەستىرۋگە بولادى. وتكەن عاسىر باسىندا قالام ۇستاعان ءاربىر قايراتكەردىڭ بارىندە بۇركەنشىك ەسىم بولعانى بەلگىلى. ءتىپتى، كەيبىر بەلگىلى تۇلعالار قالام اتتارىن بىرنشە رەت وزگەرتكەنى بايقالادى. بۇل تۋرالى زەرتتەپ جۇرگەن عالىمدار بار. الداعى ۋاقىتتا مۇمكىندىگىمىز بولسا، احاڭ وقۋلىقتارىندا كەزدەسەتىن بۇركەنشىك ەسىمدەردىڭ قۇپياسىن اشىپ، «ەل بۇگىنشىل، مەنىكى ەرتەڭ ءۇشىن» دەپ ءوزى ايتقانداي، «ەرتەڭگى ەلىنە» «تاپسىرلەپ بەرۋگە» تىرىسامىز.
جوعارىدا اتى اتالعان، قازاقتىڭ باسىنان وتكەن اۋىر كۇندەردە، اسپاننان بوراعان وق پەن جەردە جۇرىلگەن سانا توڭكەرىسى اراسىندا احاڭداردىڭ جانىنان تابىلعان بىرنەشە تۇلعانىڭ جازعان-سىزعان، جيناقتاعان جازبالارىن ۇلت ۇستازى ءوزىنىڭ وقۋلىقتارىنا ەنگىزىپ وتىرعانى بايقالادى. سولاردىڭ قاتارىندا مالاباي ۇلى راقىمجان دا بار. «ىزدەگەنگە سۇراعان كەزىگىپتى» دەگەندەي، مالاباي ۇلىنىڭ كىم ەكەنىن ىزدەپ وتىرىپ، ءبىز بۇيرا ۇلى دەگەن تاريحي تۇلعانىڭ دا كىم ەكەنىن انىقتاپ الدىق. «ءبىر جوق ءبىر جوقتى تابادى» دەگەن وسى دا. ەندەشە، مالاباي ۇلىنان بۇرىن، سۋساپ وتىرعان وقىرمانعا بۇيرا ۇلىنىڭ كىم ەكەنىن ايتا كەتكەنىمىز ارتىق بولماس.
«ساۋات اشقىشتىڭ» 36 بەتىندە «جاتىرسىن نەگە ۇيىقتاپ» (ءتۇپنۇسقا بويىنشا الىندى. ءا.ا.) اتتى ولەڭ بار. ولەڭ ءسال ۇزاقتاۋ بولعاندىقتان، قىسقاشا ءۇزىندى بەرە كەتەيىن.
جاتىرسىن نەگە ۇيىقتاپ قارا شەكپەن؟
جارىق جاز قايتا كەلدى بىلتىر وتكەن.
قاراشى، اناۋ سەنىڭ كورشىلەرىڭ،
ءالى ءجۇر قىزمەتىندە ەرتەڭگى ەتكەن.
.........
تاپ-تاقىر شارباعىڭ تۇر بوسقا جايناپ،
كەتكەندەي شولانىڭ تۇر پەرى جايلاپ.
اتىڭدى الداقاشان بورىش الدى،
اقىردا جاياۋ قالدىڭ سورىڭ قايناپ.
.........
قار جاۋىپ شانامەن جۇرت ءجۇرىپ جاتىر،
بازارعا نە ساتاسىن جالقاۋ پاقىر.
اربالاپ استىق ساتىپ كورشىلەرىڭ،
قاراشى، پايدا كورىپ وڭىپ جاتىر.
(بۇيرا ۇلى )
ويلى وقىرمان ولەڭنىڭ مازمۇنىن ءتۇسىنىپ وتىر. «جۇرت ەڭبەكتە، ەرتە تۇر، كەش قايت، قاراشەكپەن، ۇيقىدان ويان، ەل قاتارلى تىرلىك ەت» دەيدى ارينە. ۇلتتى وياتۋ ماقساتىندا ۇرانداعان ۇلىلى-كىشىلى عاجاپ تۋىندىلار سول كەزەڭدە مولىنان جازىلدى ەمەس پە؟! «تولقىننان تولقىن تۋىپ، تولقىندى تولقىن قۋىپ»، ءبىز وسى شۋماقتارداعى «شولان» اتتى سوزگەدە توقتالا كەتكەن ەدىك: شولان – 1. (رەس.، ورىن.؛ گۋر.، ەسب.) اۋىز ءۇي. شولانعا ەسىك سالىنعان جوق (ورىن.، اد.).2. (قوست.، وب.) اس-سۋ ساقتايتىن بولمە. ەت شولاندا (قوست.، وب.). شولاندا قاماۋدا وتىرعان بورانبەكتى تىسقا شىعارىپ تاستاڭدار دەپ بۇيىردى (س. سەيف.، شىع.، V، 2).
مىنەكي، قازاق جەرىنىڭ سولتۇستىك ايماقتارىندا قولدانىلاتىن «شولان» ءسوزىنىڭ سوزدىكتەردەگى ماعىناسى وسى. دەگەنمەن، وسى ورايدا قازاق ەلىنىڭ شىعىسى مەن ارعى بەتتەگى ءور التاي قازاقتارى اراسىندا قولدانىلاتىن «توشالا ءۇيدىڭ» دە توبەسى كورىنە باستاعان سياقتى. توشالا ءۇي – فورماسى كيىز ءۇي سياقتى، ءبىراق كيىزدەن ەمەس، كىرپىشتەن جيىپ، جوعارعى جاعىن سىرعاۋىل اعاشتارمەن سۇيىرلەپ كەلىپ، توبەسىنەن شاڭىراقتان ءسال كىشىرەك دوڭگەلەك تەسىك قالدىرىپ، سىرعاۋىلدىڭ سىرتىن قامىسپەن جاۋىپ، ونىڭ سىرتىن توپان قوسىلعان لايمەن سىلاپ جابادى. سوعىم سويىلعاننان كەيىن توشالا ءۇيدىڭ ىشىنە كولدەنەڭ اعاشتاردان ارسا جاساپ، قىستىق ەتتى جانە وزگە دە سۋىقتا ساقتاۋعا ءتيىستى اس-تاعامداردى سول ۇيدە ساقتايدى. ەندى وسى توشالا مەن شولاننىڭ قانداي جاقىندىعى بار دەگەندە، ەكەۋىنىڭ دە ەت سەكىلدى ماڭىزدى تاعامداردى ساقتايتىن بولمە بولعانى-اق وسى ەكى اتاۋدى تۋىستاستىرا تۇسەتىندەي. ونىڭ ۇستىنە، توشالانى اۋىز ەكى تىلدە شوشالا دەپ اتايتىنى بەلگىلى. ەندى قازاقتىڭ شولاندى شوشالا دەپ اتاۋى، شوشالانى ىقشامداپ شولان دەپ اتاۋى، ۇزاق ۋاقىتتىق دىبىستىق وزگەرىستەر نەگىزىندە، بىرتە-بىرتە تەرىستىكتە شولان، شىعىستا شوشالا (توشالا) اتالىپ كەتۋى دە ابدەن مۇمكىن.
ەندى وسى ولەڭنىڭ اۆتورى بۇيرا ۇلى كىم ەدى دەگەنگە توقتالا كەتەيىك. حح عاسىر باسىندا كوپتەگەن قايراتكەرلەر بۇركەنشىك ەسىم قولدانۋمەن بىرگە، كوپ جاعدايدا اتى-جوندەرىن تولىق جازباي اكەسىنىڭ ۇلى دەپ قولدانعانى دا ەسكەرۋگە تۇرارلىق ءىس. التىنسارى ۇلى، قۇنانباي بالاسى، اباي وعلى، ومار ۇلى، شونان ۇلى، ت.ب. بولىپ جازىلۋى سول كەزدە كوزگە ەش سولەكەت كورىنبەيتىن. ءتىپتى، تەكتى اتانىڭ بالالارىن اۋىل اراسىندا ۇلكەندەر اتتارىن اتاماي-اق «بالەنشەنىڭ ۇلى»، «تۇگەنشەنىڭ تۇقىمى» دەپ اتاۋى قازاقى ءسوز سالتتا عاسىرلار بويى ساقتالعان ادەت ەمەس پە؟!
سونىمەن، بۇيرا ۇلى دەگەن اتپەن احاڭنىڭ وقۋلىعىنا ەنگەن اتتى ىزدەۋگە كىرىستىك. «قازاق» گازەتىنەن (1913) بەرگى ءبىرتالاي باسىلىمداردى اقتارا وتىرىپ، ىزدەگەن تۇلعامىز احاڭنىڭ زامانداسى، رۋحتاس، مۇراتتاس ازاماتتارىنىڭ ءبىرى – ەلەۋسىز بۇيرا ۇلى ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك.
ەلەۋسىز بۇيرين (1874، باتىس قازاقستان وبلىسى، جاڭاقالا اۋدانى — 1933، تاجىكستان رەسپۋبليكاسى، دۋشانبە) — العاشقى قازاق جۋرناليستەرىنىڭ ءبىرى، اقىن، قوعام قايراتكەرى.
مىنەكي، العىشقى قازاق جۋرناليستەرىنىڭ ءبىرى، سىندارلى كۇندەردە احمەتتىڭ ماڭىنان تابىلعان بۇيرا بالاسى ەلەۋسىز مارقۇمنىڭ دەرەگىن ءبىز ۇلت ۇستازىنىڭ «ساۋات اشقىشىن» پاراقتاپ وتىرىپ، ساپ ەتە تۇسكەن ويدىڭ جەتەگىمەن، اقىرى تاپتىق.
ەندەشە بىزگە احاڭنىڭ وقۋلىعىنداعى «جاتىرسىڭ نەگە ۇيىقتاپ» اتتى ولەڭىمەن وي سالعان، قازاقتىڭ سۇيىكتى ۇلدارىنىڭ ءبىرى بۇيرا بالاسى ەلەۋسىز تۋرالى مالىمەتتى دە وقىرانعا قوسا بەرەلىك.
بوكەي ورداسىنداعى جاڭگىر حان مەكتەپتەرىنىڭ بىرىندە وقىعان. وسىنداعى مەكتەپتە التى كلاستىق ورىسشا ءبىلىم العان ول قازان قالاسىنا وقۋعا بارىپ، سونداعى مۇعالىمدەر سەمينارياسىن بىتىرەدى (1896). سەميناريادان كەيىن استراحان قالاسىنا كەلىپ، مەكتەپتە ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن ساباق بەرەدى. وسىندا ءجۇرىپ ءتۇرلى قوعامدىق-ساياسي ءومىردىڭ قىر-سىرىنا بويلايدى، العاشقى قالامگەرلىك قابىلەتىن سىناپ بايقايدى. ەلدى مادەنيەتكە، وركەنيەتكە جەتكىزۋگە شاقىراتىن كوشباسشى قۇرال — باسپا ءسوز ەكەندىگىن اڭعارىپ، جاڭا سيپاتتاعى گازەت شىعارۋعا بەل بايلايدى. بۇل ماقساتىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن قازاق زيالىلارى — ش.بوكەيەۆ، ع.قاراشيەۆ، ب.قاراتايەۆ، م.شومبالوۆ، س.مەڭدەشوۆتەرمەن بىرىگىپ، 1911 ج. وردادا “قازاقستان” دەگەن گازەت شىعاردى. 1911 — 13 جىلدارى گازەتتىڭ رەداكتورى بولىپ تۇردى.
ول “قازاقستان” ءسوزىن تۇڭعىش رەت رەسمي تىلگە ەنگىزدى.
1920 جىلدارعا دەيىن بۇيرين تۋعان جەرىندە ءتۇرلى قىزمەتتەر اتقارعان. 1921 جىلى مامىردا كەڭەستەردىڭ بوكەي گۋبەرنيالىق ءبىرىنشى سەزىنە دەلەگات بولىپ قاتىسقان. 1920 جىلداردىڭ ورتا شەنىندە ادۆوكات، كەيىنىرەك قازاق اكسر اعارتۋ حالكومىندا قىزمەت ىستەيدى. 1930 — 32 جىلدارى الماتى قالاسىنداعى ورتالىق مۋزەيدە عىلىمي قىزمەتكەر بولادى.
1932 جىلى ەلدە ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ العاشقى تولقىنى باستالىپ، قازاق زيالىلارى ۇستالا باستاعان سوڭ، بۇيرين كۇزگە سالىم تاجىك اكسر-نە، دۋشانبە قالاسىنا قونىس اۋدارادى. سوندا تاجىك اكسر-نىڭ ورتالىق ارحيۆ باسقارماسىنا ينسپەكتور بولىپ قىزمەتكە ورنالاسادى. الايدا بۇيرين نكۆد-نىڭ قۇرىعىنان قۇتىلا المايدى. 1933 جىلى 16 ساۋىردە قىزمەتىنەن قۋىلىپ، كوپ ۇزاماي اشتىقتان دۇنيە سالادى.
ماقالانى جازىپ وتىرعان مەن ءوز باسىم ەلەۋسىز بۇيرا ۇلى سىندى وسىنداي كەمەڭگەر تۇلعالاردى بۇگىنگى جىمىلە جۇرت تۇگەل بىلەدى دەگەنگە سەنبەيمىن. دەمەك، قالاي دەگەن كۇندە دە، الاشتىڭ احمەتىنىڭ «ساۋات اشقىشىنىڭ» ارقاسىندا 1911 جىلى «قازاقستان» دەگەن گازەت شىعارىپ، «قازاقستان»دەگەن ەلىمىزدىڭ قازىرگى اتاۋىن تۇڭعىش رەت باسپاسوزگە رەسمي ەنگىزگەن بۇيرا ۇلى ەلەۋسىزدى تاني باستادىق. كوش باستاعان ەرلەردىڭ باسىنا بۇلت ۇيىرىلگەندە الىستاعى تاجىك ەلىن پانالاپ، اقىرى اشتىقتان كوز جۇمعانىنىڭ ءوزى تالاي سىردى ايتىپ تۇرعان جوق پا؟ ەلەۋلى عۇمىر كەشكەن ەلەۋسىز اتتى ەردىڭ ءومىرى سوڭعى دەمى شالعايدا ۇزىلگەن مۇستافا شوقاي، زيات شاكارىم ۇلى سياقتى ارىستاردى ەسكە سالادى.
تىلىمىزگە تيەك بولعالى تۇرعان ەكىنشى ءبىر تۇلعا – مالاباي ۇلى راقىمجان. مالاباي بالاسىنىڭ كىم ەكەنىنە كوز جەتكىزەردەن بۇرىن تاعى دا احاڭنىڭ «ساۋات اشقىشىنا» كوز تىگەيىك. وقۋلىقتىڭ 42 بەتىندە «قىز اكەسىنە» اتتى ولەڭنىڭ اۆتورى وسى كىسى. وقىرمانعا ولەڭنەن ءۇزىندى كورسەتكەن ءجون:
سوزىمە، قىز اكەسى، كۇلاعىڭ سال!
بىيىل سەن ءىس جاسادىڭ ءبىر اقىۋال.
قىزىڭدى ءبىر سوقىرعا بەردىڭ ۇستاپ،
قاراماي وبالىنا، اقىماق شال.
........................
قور قىلدىڭ كۇلايىمدى قىز ساۋىرى،
تەك جاندى، باعىن تاپپاي، ب ا ق ءداۋىرى.
قانىڭ مال، جانىڭ دا مال، مالدىڭ ق ۇلى،
قادىرسىز، ماقىلۇقسىن جوق باۋىرى.
(مالاباي ۇلى راقىمجان )
ولەڭنىڭ مازمۇنىنا توقتالۋدىڭ قاجەتى جوق. «قىزدىڭ قۇنى قىرىق بايتال» دەپ، قىزدارىن جاسى كەلگەن بايعا دا بەرەتىن ەسكى قازاق سالتىن سىناپ وتىر. اۆتور بۇل ولەڭدى كەڭەستىك يدەولوگيامەن جازعان دەپ سوگۋگە دە قۇقىمىز جوق. ونداي جاعداي بولدى ما، بولدى. جىردىڭ ارعى استارىن ىندەتپەي، وسى جەردە ءبىز ءسوز رەتى كەلگەندە ولەڭنىڭ سوڭعى شۋماعىنداعى «قىز ساۋىرى» دەگەن ءسوزدىڭ مانىنە دە كىدىرە كەتەلىكشى: مۇنداعى ساۋىر ءسوزى مىنەزدى دەگەندى بىلدىرەدى. سوندا بۇل جەردە مىنەزدى، ءمىنسىز قىز كۇلايىمىڭىز ەدى دەيدى اۆتور. مۇنى ءبىلۋ ءۇشىن دە ءبىز سوزدىككە جۇگىندىك:
ساۋىر – (الم.، تالد.) مىنەزدى، پەيىلى كەڭ. قوجبانباي تەڭى كەلمەس ساۋىر ەدى (الم.، تالد.). قازاق ءتىلىنىڭ ايماقتىق سوزدىگى /قۇراست. ع.قالييەۆ، و.ناقىسبەكوۆ، ش.سارىبايەۆ، ا.ۇدەربايەۆ جانە ت.ب. – الماتى: «ارىس» باسپاسى، 2005. - 824 بەت.
ەندى ءبىز وسى ولەڭنىڭ اۆتورىن تابۋ ءۇشىن، تاعى دا تالاي مۇرالاردى اقتارۋىمىزعا تۋرا كەلدى. ءبىر قىزىعى، قولجەتىمدى ماتەريالداردان مالاباي ۇلى راقىمجان تۋرالى دەرەكتەردى تابۋ قيىنعا سوقتى. سويتسەك، ونىڭ سىرى باسقادا ەكەن. مالاباي ۇلى راقىمجان اتىنا بايلانىستى ۇشقىنداپ قانا كەزدەسەتىن دەرەكتەر مىنالار:
- «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە (2019ج. 16 جەلتوقسان كۇنگى ءنومىرى) جاريالانعان «باسىلىم باسشىلارى – ساكەن سەيفۋللين (1922-04.1924)» اتتى ماقالادا: «ساكەننiڭ قولداۋىمەن شولپان يمانبايەۆا، جاقان سىزدىقوۆ، ءماجيت داۋلەتبايەۆ، سابىر شاريپوۆ، راحىمجان مالابايەۆ، قايىپ اينابەكوۆ، امانعالي سەگiزبايەۆ، تاۋتان ارىستانبەكوۆ جانە باسقالارى ەڭ العاش ادەبي تۆورچەستۆولىق جۇمىسقا ارالاسادى»،– دەگەن دەرەكتەر كەزدەسەدى.
- «ايتىس» اتتى كوپتومدىقتىڭ ءىىى تومىنىڭ 367 بەتىندە: «راقىمجان مالاباي ۇلى مەن ىبىراش مىرزالى ۇلى جايىندا ازىرگە دەرەكتەر تابىلمادى»،–دەپ بەرىلگەن.(ايتىس، III توم، «كۇلتەگىن»، –استانا، 2014).
- https://zhaikpress.kz/ سايتىندا جاريالانعان مۇقات ارىستانوۆتىڭ «مەكتەپ تاريحى – ەل تاريحى» اتتى ماقالاسىندا، باتىس قازاقستان وبلىسى، سىرىم اۋدانى جىمپيتى مەكتەبىنىڭ عاسىرلىق تاريحىنا ۇڭىلەدى. ماقالادا اتالعان مەكتەپتە وقىعان كونەكوز قاريا ءسالىم قاجيىم ۇلى (1921-2001) ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە «1933-1939 جىلدارى بىزگە مالابايەۆ راحىمجان ۇستاز بولىپ ساباق بەردى»، – دەگەن دەرەگىن كەلتىرەدى.
- https://kzdocs.docdat.com/ سايتىنا جۇكتەلگەن «پارسىشا سوزدىكتە» قازاقتىڭ كىسى اتى – راحمەتجان اتاۋى اراب، پارسى تىلىنەن كەلگەنىن، ءراحماتدجان، راقمەتجان، راحمەتجان (ءراحمات + دجان) دەپ تۇسىندىرە كەلىپ، وسى سوزگە كوركەم ادەبيەتتەن مىسال رەتىندە مىنا سويلەمدى كەلتىرەدى: مەن ادەبيەتشى ەمەسپىن. ءبىراق ادەبيەتشى ارداگەرلەردى ەسكە ءتۇسىرۋ كەزىندە ءوزىمنىڭ اعايىم مالابايەۆ راحمەتجان جونىندە ايتقىم كەلەدى (س. مالابايەۆ).»
وسى بىرنەشە ايتىلىمداردان ءبىز وي قورىتا كەلە، مالاباي ۇلى راقىمجان پەن راحمەتجان مالابايەۆتىڭ ءبىر ادام ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك. ەندى وقىرمانعا اتالعان تۇلعا تۋرالى مالىمەتتى كورسەتەمىز:
مالاباي ۇلى راقىمجان – راحمەتجان سارسەنباي ۇلى مالابايەۆ (1884، ورال گۋبەرنياسى جاقسىمباي وبلىسى №7 اۋىلى - 1961، الماتى) - اقىن، جازۋشى، دراماتۋرگ، فولكلور جيناۋشى. ورىنبورداعى وقىتۋشىلار دايارلايتىن مەكتەپتى بىتىرگەن (1910). ۇزاق جىل ءمۇعالىم بولعان. ءبىرقاتار ولەڭدەرى مەن پۋبليسيستيكالىق ماقالالارى، وچەركتەرى "ايقاپ" جۋرنالىندا، "قازاق" گازەتىندە جاريالانعان. 1922 جىلى "تۋرا تيگەن قارعىس" ءۇش اكتىلى كومەدياسى. "وشاق تۇتقىنى"، "ناداندىق قۇربانى"، "شاريعات قۇربانى"، ت.ب. ءبىر اكتىلى پەسالارى جارىق كورگەن. "اشتىق قۇربانى" پوۆەسى 1929 جىلى "جاڭا ادەبيەت" جۋرنالىندا جاريالانعان. 1934 جىلى تاشكەنتتە "اتاماندار جورىعى" اڭگىمەلەر جيناعى باسىلىپ شىققان. اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن جيناۋمەن اينالىسقان. كوپتەگەن داستاندار، تولعاۋ-جىرلار، ولەڭ-تەرمەلەر جيناپ، 4 قولجازبا تىگىندىسىن ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنا تاپسىرعان (1946).
اتالعان دەرەكتەردەن كەيىن ءبىز الماتىداعى ورتالىق عىلىمي كىتاپحانا مەن م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبالار قورىنا كوز جۇگىرتۋىمىزگە تۋرا كەلدى. ەكى قورداعى مالاباي ۇلى ۇسىنعان قولجازبالاردىڭ ءتىزىمىن كورىپ تاڭدانباسقا شاراسىز قالدىق. سارالاپ، سالىستىرا كەلە، اقىن، جازۋشى، دراماتۋرگ، فولكلور جيناۋشى مالاباي ۇلى راقىمجان اسا مول قۇندى مۇرانى كەڭەس كەزىندە-اق ءتۇپنۇسقا كۇيىندە قولجازبالار قورىنا ءوز قولىمەن بەرگەنىن كوردىك. اتاپ ايتقاندا، قالام يەسىنىڭ م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبالار قورىندا ءتۇرلى جانرداعى ءتورت بۋما قولجازبا ماتەريالدارى؛ ورتالىق عىلىمي كىتاپحانانىڭ قولجازبالار قورىندا جيىرماشاقتى داپتەردەن تۇراتىن قۇندى مۇرالارى ساقتالعان. فوليكلور جيناۋشى راحمەتجان سارسەنباي ۇلى مالابايەۆتىڭ كوبىرەك جيناقتاعانى بۇدان ەكى عاسىر بۇرىنعى اقىنداردىڭ جىرلارى، ايتىستارى، حالىقتىق جىرلار كورىنەدى. كەيبىرى نەشە جۇزدەگەن بەتتەن تۇراتىن، توتە جازۋمەن جازىلعان كونەنىڭ كوزىندەي جازبالار. بۇل مول قازىنانى زەردەلەۋگە وسى جازبامىزدى وقىپ وتىرعان ءاربىر وقىرمان قىزىعۋشىلىق تانىتارى ءسوزسىز.
ءبىز ىزدەپ جۇرگەن مالاباي بالاسىنىڭ دەرەگىن تابۋ ءبىرشاما قيىنعا سوققان سەبەبى دە بەلگىلى بولا ءتۇستى. ەكى قولجازبا قورىنداعى اتالعان تولاعاي جازبالاردى تاپسىرۋشىنىڭ (اۆتور، جيناۋشى، قۇراستىرۋشى) ەسىمى راحمەت مالاباي ۇلى، راحىم مالاباي ۇلى، راحىمجان مالاباي ۇلى، راقىمجان مالاباي ۇلى جانە ر. مالابايەۆ بولىپ بىرنەشە ءتۇرلى جازىلعان.
ەندى مىنە، احاڭنىڭ «ساۋات اشقىشىنان» باستاۋ الىپ، ءبىر عاسىر بويى قوردالانعان سارعايعان قاعازداردى، ەلگەزەك سايتتار مەن زاماناۋي دەرەكتەردى اقتارا وتىرىپ، تالاي شيىرعا باستاعان سىردىڭ قۇپياسى اشىلدى. ءبىر داۋىردە ءبىر كىسىنىڭ ەسىمى بىرنەشە ءتۇرلى جازىلعانىمەن، ۇلتىنىڭ ۇلى مۇراسىنداعى قولتاڭباسى وزىنىكى بولعاندىقتان، اقىرى تۋعان ەلىنە ەسەلى ەڭبەك ەتكەن ر. مالاباي ۇلىنىڭ ۇرپاققا اماناتتاپ كەتكەن قازىناسى زەردەلەنە تۇسەرىنە سەنىمدىمىز.
ايتەۋ ۇزاق شيىرلاعان سوڭ، ر. مالاباي ۇلىنىڭ جوعارىدا اتاپ وتكەن جيىرماعا جۋىق قۇندى دەرەكتەرىنىڭ ىشىنەن بىرنەشەۋىنىڭ ءتىزىمىن دە ايتا كەتەلىك:
- كەنىشباي مەن ايسا قىزدىڭ ايتىسى. كەنىشباي مەن قىزى سارانىڭ ايتىسى. №2 / ايتۋشى: كەنىشباي جۇباندىقوۆ؛ جيناۋشى: راحىم مالابايەۆ. - 1946. - 15 ب. - اراب ارپىندە. قاراعاندى ەكسپەديسياسى.
- ايماعامبەت مولدا مەن فاتحوللا قىزى نۇرقيانىڭ ايتىسقانى. №2 / جيناۋشى: ر. مالابايەۆ. - 1946 ج. - 25 ب. - اراب ارپىندە.
- ءدارىباي اقىننىڭ جىرى / جيناۋشى: ر. مالابايەۆ. - 9 ب.
- دايراباي اقىننىڭ ءومىر تاريحى جانە ولەڭدەرى / جيناۋشى: ر. مالابايەۆ. - 9 ب. - اراب ارپىندە.
بۇل ر.مالاباي ۇلى جيناپ، قورعا وتكىزگەن مۇرالاردىڭ از ءبولىمى عانا. سونداي-اق راحىمجان مالاباي ۇلىنىڭ "اتاماندار جورىعى" اتتى كىتابى 1934 جىلى تاشكەنتتە باسپادان شىققان. كىتاپ سول كەزدەگى قازاق لاتىن جازۋىمەن باسىلعان.
بۇل مۇرالار بۇگىنگى تاڭدا الماتىداعى ورتالىق عىلىمي كىتاپحانانىڭ قولجازبالار قورىندا ساقتاۋلى.
قۇرمەتتى وقىرمان، وسىلايشا ءبىز ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «ساۋات اشقىش» اتتى وقۋلىعىنا شىعارمالارى ەنگەن ەلەۋسىز بۇيرا ۇلى مەن راحىمجان مالاباي ۇلىنىڭ كىم ەكەنىن كوپتەگەن تاريحي جانە زاماناۋي ماتەريالدارعا زەرتتەۋ جاساي وتىرىپ، عىلىمي تۇرعىدا تۇراقتاندىردىق. اراسىندا قازاقتىڭ «شولان» مەن «ساۋىر» ءسوزىنىڭ دە توركىنىن تاپقاندايمىز. الاشتىڭ احمەتىمەن ۇزەڭگىلەس ءومىر ءسۇرىپ، عۇمىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن الاشقا قىزمەت ەتكەن قوس ارىستى قايتا تانىعانداي بولدىق. ەل بولىپ ويانىپ، ءبىرىنىڭ كەمىن ءبىرى تولىقتاپ، قارا تۇياقتارىنان حال كەتكەنشە ەل جۇگىن ارقالاعان ەرلەردى تولىقتاي زەرتتەپ، ۇرپاق ەنشىسىنە سىيلايتىن كەز جەتتى.
جاقسى كىتاپتىڭ ولمەس رۋحى، شايقالماس شاراپاتى بولادى. ال، بۇگىن وسىنى جازىپ وتىرعان ءبىز بەن وقىپ وتىرعان ءسىزدى احاڭنىڭ «ساۋات اشقىشىنىڭ» شاراپاتى شارپىدى.
ادىلەت احمەت ۇلى
