احاڭ نە ءۇشىن1925 جىلى دا «وقىۋ (وقىۋ)» ءسوزىن «وقۋ (اوقۋ)» دەپ «جازدى»؟
احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ 1925 جىلى باسپادان شىققان «وقۋ قۇرالى» 1923 جىلعى باسىلىمىنىڭ تىكە كوشىرمەسى. وعان وقۋلىقتىڭ مۇقاباسىنان تارتىپ، سوڭعى بەتىنە دەيىنگى ءاربىر سوز-سويلەم مەن ءۇتىر، نۇكتەلەردىڭ اۋار-تامارسىز اينىتپاي باسىلعانى دالەل:
سۋرەتتە، سول جاقتا 1923 جىلعى ورىنبوردا باسىلعانى نۇسقا؛ وڭ جاقتا 1925 جىلعى ورىنبوردا باسىلعان نۇسقا. ەكەۋى ۇپ-ۇقساس. مۇنى ايىرىقشا تىلگە الىپ وتىرعانىمىز، 1924 جىلى احاڭ ءوزىنىڭ الىپبيىنە اسا ۇلكەن وزگەرىستەر ەنگىزىپ، توتە جازۋداعى ارىپتەردى (قازاقتىڭ ءتول دىبىستارىنا ساي) جانە ەملە ەرەجەسىن تۇراقتاندىرعان ەدى. وندا، چ، ف، ح، ارىپتەرىن الىپبيدەن شىعارىپ تاستاعان. جانە كۇنى بۇگىنگە دەيىن داۋ تۋدىرىپ كەلە جاتقان «ي» مەن «ۋ» عا قاتىستى داۋعا دا سول 1924 جىلى نۇكتە قويىلىعان. مىسالى، وقۋ – وقىۋ، ءبىلۋ – ءبىلىۋ بولىپ جازىلاتىنى دا عالىمدار جاعىنان ماقۇلدانعان بولاتىن. ال، 1925 جىلى ورىنبوردا باسىلىپ شىققان «وقۋ قۇرالىندا» «وقۋ» ءسوزى كونە ەملە بوينشا «اوقۋ» - «وقۋ» بولىپ جازىلعانىن كورىپ، جەردەن جەتى قويان تاپقانداي: «ا.بايتۇرسىن ۇلى 1924 جىلعى ەملەسىنەن كەيىن دە، «ۋ»-دىڭ الدىنان داۋىستى دىبىس جازبادى»، - دەپ عالىمنىڭ ۇستانىمىن تەرىستەۋگە تىرىسىپ كورگەن جازارماندار بار. احاڭنىڭ اتالعان وقۋلىعى 1923 جىلعى باسىلىم بويىنشا وزگەرىسسىز، بۇرىنعى ەملەمەن باسىلۋى سول كەزدەگى وقۋلىق جەتىسپەۋشىلىكتەن، كىتاپقا دەگەن شۇعىل سۇرانىستان ەدى. سوندىقتان، عالىم 1924 جىلى بەكىتىلگەن ەملەنى پايدالانىپ، «وقۋ قۇرالىن» قايتا جازۋعا ۇلگىرمەگەن. اتالعان وقۋلىقتىڭ مۇقاباسى مەن ايقارا بەتىنە «1925 جىل» دەگەن ءسوزى عانا قوسىپ، باسقا جاعى تۇگەلدەي كوپيامەن باسىلعانى ايدان انىق كورىنىپ تۇر.
1924-جىلدان كەيىن باسىلىم كورگەن مىڭداعان كىتاپتىڭ ىشىندە وسىدان باسقا ءبىرلى-جارىم كىتاپ بولماسا، وزگەسى تۇگەل جاڭا ەملە، جاڭا ەرەجە بويىنشا باسىلعان. وسى ءبىر تاريحي جاعداي سەبەبىنەن وزگەرىسسىز باسىلعان وقۋلىقتى كولدەنەڭ تارتىپ، احاڭدى ءوز ۇستانىمىن ءجيى وزگەرتكەن كىسى رەتىندە كورسەۋگە تالپىنۋدىڭ ءوزى عىلىمعا جانە ۇلت ىسىنە قيانات ەمەس پە؟!
ءبىر قىزىعى، وسىنى كولدەنەڭ تارتىپ جۇرگەن كىسىلەر ارىسى شاعاتايشا، بەرىسى قادىمشەدەن كەلە جاتقان، توتە جازۋدا 1912-1924 جىلدار اراسىندا قولدانىلعان ەملەنى تولىق تۇسىنبەيتىنىن دە كورسەتىپ وتىر. احاڭ 1912-1923 جىلعا دەيىنگى «وقۋ قۇرالىندا» «ى» دىبىسىنىڭ جازىلۋى تۋرالى بىلاي دەيدى:
«ى»-جازىلاتىن دا، جازىلمايتىن دا ورىندارى بار. «ى» ءسوز باسىندا كەلسە، الدىنان سۇيەۋ تاياق (ا) جازىلادى. ول سۇيەۋ تاياق ءسوز باسىندا «ى» كەلگەن جەردە جازىلسا دا، جازىلماسا دا قويىلادى. ءھام «ى» ورنىنا وقىلادى دەپ ءتۇسىندىرۋ كەرەك («وقۋ قۇرالى»، 1923. – 16 ب.).
وقۋلىقتىڭ وسى بەتىندەگى ىرىم، ىرىس سەكىلدى سوزدەردىڭ ىرم (اىرم)، ىرس (اىرس) بولىپ جازىلعان سەبەبى، الدىندا سۇيەۋ تاياق (ا) تۇرعاندىقتان، ەكىنشى «ى» نىڭ جازىلماسا دا، بار ەكەنىن ءبىلدىرىپ تۇر. ياعني، بۇل جەردە ءبىز سۇيەۋ تاياقتى كورگەن ەكەنبىز، اتالعان سوزدە «ى» بار بولسا دا، جازىلمايدى، ءبىراق، بار دەپ تۇسىنەمىز. «وقىۋ» (وقىۋ) دەگەن ءسوزدىڭ «وقۋ» (اوقۋ) بولىپ جازىلۋى دا ءسوز باسىنداعى سۇيەۋ تاياقتى كورگەن كىسىگە «ق» دان كەيىن «ى» بار ەكەنىن مەڭزەيدى. «وقۋ» سوزىندە «ۋ» الدىندا «ى» جازىلسىن، جازىلماسىن ونى بار دەپ بىلۋگە حاقىلىمىز.
احاڭ بۇل سۇيەۋ تاياقتىڭ سىرىن «ۇ» دىبىسىن (ءارپىن) تۇسىندىرگەندە دە ارنايى ەسكەرتكەن ەدى. ونىڭ دا زاڭدىلىعى وسىمەن ۇقساس بولعاندىقتان، بۇل جەردە قايتالاپ وتىرمادىق.
وسىلاردى قورىتا كەلگەندە، وتكەن عاسىر باسىنداعى زيالى قاۋىم «وقىۋ»-دى «وقۋ» (اوقۋ) دەپ جازۋى، «ۋ» دىبىسىن داۋىستى دەپ تانۋدان ەمەس، كەرىسىنشە، «سۇيەۋ تاياق» كەلگەن جەردە «ى» نىڭ جاسىرىن تۇرادى دەگەن ەرەجەگە باعىنعاندىقتان ەدى. كەيىن، ياعني 1924 جىلى احاڭ باستاعان عالىمدار سۇيەۋ تاياقتى دا قولدانىستان شىعارىپ، «ى»، «ۇ» (ءى، ءۇ) دىبىستارى قاي جەردە انىق ەستىلسە، سول جەردە اشىپ جازدى. ءتىپتى، شەتتەن ەنگەن سوزدەرگە دە وسى ەرەجەنى قولداندى. وقىۋ، ءبىلىۋ، سۇۋ، تۇۋلاق، شۇۋاق، سىيلىق، تاقىيا، كەمەسىيە (كوميسسيا)، ىيتالى (يتاليا) ت.ب. سەكىلدى سوزدەر مىنە وسىلاي جازىلدى.
ءبىزدىڭ بۇل شاعىن جازبامىز احمەت بايتۇرسىن ۇلى مۇرالارىن اقتارىپ، زەرتتەپ جۇرگەن بۇگىنگى جانە كەلەشەكتەگى مۇراگەرلەرگە ءبىر تۇيتكىلدىڭ جاۋابى رەتىندە جازىلدى. ءدۇيىم جۇرتقا احاڭدى شىنايى تانىتۋ ءۇشىن، عالىمنىڭ مىڭ جىلعا ازىق بولارداي ۇلى مۇرالارىن عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىرىپ، ۇرپاقتار ساناسىنا ءسىڭىرۋ ءۇشىن، الدىمەن الاشتانۋ، احمەتتانۋ توڭىرەگىندە جۇرگەن عالىمدار تاريحي ماتەريالدارعا وبەكتيۆتى كوزقاراس ورناتىپ، «شىننىڭ جۇزىنەن» يمەنىپ، «راس سوزگە شىن جاۋاپ» بەرۋىمىز كەرەك. الاشتانۋشى دەگەن اسا قاستەرلى ءالى داڭقتى، سالماعى اۋىر اتتى ارقالاپ جۇرگەن زەرتتەۋشىلەر الدىمەن وزدەرى ءبىراۋىزدى، سىيلاسىمدى بولماسا، قايمانا قازاقتىڭ احمەتىن ءوز دەڭگەيىندە تانۋى مۇمكىن دە ەمەس.
ادىلەت احمەت ۇلى
