الماتى كىمنىڭ قالاسى
نەمەسە وتباسىنان وزباعان دۇنيەتانىم
ساۋلەت ونەرىنە حالىقتىڭ ماتەريالدىق قاجەتسىنۋى نەگىزىندە عانا نازار اۋدارۋ – ماسەلەگە سەلقوس قاراعاندىق بولادى. ونى ۇلتتىڭ تاريحى، سالت-ساناسى، ادەت-عۇرپى، دۇنيەگە كوزقاراسىمەن شەندەستىرە ويلاسىپ، بەيماتەريالدىق ءوندىرىس نەگىزىندە دە، رۋحاني بايلىق رەتىندە دە كوڭىل ءبولىپ، ەكى جاعىنان دا قاراۋ كەرەك. مەن اڭگىمەنى بەيماتەريالدىق سالاسىنان وربىتەيىن. سەبەبى، بۇل سالا ۇلتىمىزدىڭ تاريحى مەن ۇلتتىق دۇنيەتانىمىمىزعا تىكەلەي قاتىستى. ءارى ءبىزدىڭ ساۋلەت ونەرىمىزدەگى دامىماي تۇرعان مازمۇن. ساۋلەت ونەرىنىڭ باسقا ونەردەن ارتىقشىلىعى – ول قولعا ۇستالادى، كوزگە كورىنەدى. سونىمەن بىرگە ونى جانى سۇيگەن دە، جانى سۇيمەگەن دە كورەدى جانە پايدالانادى. قۇرىلىس – تەمىر، سەمەنت، كىرپىش، ت.ب. جانسىز زاتتاردان قۇرالعان جانسىز دەنە. ءبىراق ءبىز سول جانسىز دۇنيەگە قاراپ تۇرىپ مىناۋ قىتايدىڭ، مىناۋ گرەكيانىڭ، اناۋ ءۇندىنىڭ، ت.ب. ساۋلەت ونەرى دەپ ايتا الامىز. وسى جانسىز دەنە بەلگىلى ءبىر مادەنيەتتىڭ، تاريحتىڭ كۋاسى ءارى ونىڭ دۇنيەتانىمىن، وزىندىك ويلاۋ ءادىسىن، ادامداردىڭ كوركەمدىككە، سۇلۋلىققا، رۋحاني دۇنيەگە دەگەن تالپىنىسىن تانىتىپ تۇرعانداي. ءتىپتى، بەلگىلى ءبىر يدەيانى ۇگىتتەۋدىڭ قۇرالى رەتىندە دە پايدالانىلعان. قانىش ساتپايەۆ كوشەسى مەن جەلتوقسان كوشەسىنىڭ قيىلىسىنان تۇرىپ زيەۆستىڭ ءتاجىن كيگەن «NURBANK»-كە قاراساڭىز ارىنىڭىز باسىلىپ، سالىڭىز سۋعا كەتكەندەي بولاسىز. گرەكيانىڭ ادامنىڭ دەمىن باساتىن ايبىندى دا، ايباتتى، ەڭسەلى قۇرىلىسىنىڭ اينا-قاتەسىز ءوزىن كورەسىز. سىرتقى بەزەندىرىلۋى گلادياتورعا جاتتىقتىرىلعان ريم قۇلدارى مەن جالاڭ بىلەك پەن اۋىر قىلىش ۇستاپ جەكپە-جەككە شىعاتىن باتىرلارىنىڭ بۇلشىق ەتتەرى ىسپەتتى. ساۋلەت ونەرى – سۇلۋلىقتى، كوركەمدىكتى بەينەلەۋدىڭ ەڭ جوعارى ءتاسىلى. ۇرپاققا قالدىرار ادامدى ءارى رۋحاني جاقتان، ءارى ماتەريالدىق جاقتان قامتاماسىز ەتەتىن، ءارى رۋحاني بايلىقتى، ءارى كوركەم شەبەرلىكتى كورسەتەتىن ەڭ قۇندى ماتەريالدىق مۇرا. باستىسى - ىشتەي سەزىنۋ، ءۇنسىز مويىنداۋ. ەڭ اۋىرى دا وسى. الماتىنىڭ اسقاق تا ايبىندى قالا قۇرىلىسى بۇرىنعى گرەكيا مەن ريم مادەنيەتىن جانە ساۋلەت ونەرىنىڭ دامۋىنا ساۋلەتشى رەتىندە ەمەس، بيلەۋشى رەتىندە ەرەكشە ۇلەس قوسقان ريم پاپاسىن ەسكە تۇسىرەدى. مۇنداي ۇلگىلەر اسىرەسە قالا ورتالىعىندا، ادامدار ءجيى توپتاساتىن الەۋمەتتىك قۇرىلىستار مەن ۇكىمەت ۇيلەرىندە كوپ قولدانىلعان. مىسالى: قازاق مەملەكەتتىك مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق دراما تەاترى (اباي داڭعىلى – 103)، «قازاقستان» قوناق ءۇيى (دوستىق داڭعىلى مەن قۇرمانعازى كوشەءسىنىڭ قيىلىسىندا)، ورتالىق مۇراجاي (فۋرمانوۆ كوشەسى – 44)، قازاقستان–بريتان ۋنيۆەرسيتەتى (تولە بي كوشەسى – 59). قىتايدىڭ كەز كەلگەن قالاسىنا بارساڭ ساۋلەت ونەرىنە قاراپ-اق ءوزىڭنىڭ قىتايدا ءجۇرگەنىڭدى سەزىنەسىڭ. ءوزىن «ايداھاردىڭ ۇرپاعىمىز» دەيتىن جۇڭگو حالقىنىڭ ساۋلەت ونەرىنەن وت بۇرىككەلى تۇرعان ايداھاردىڭ ءمۇسىنى ەشقاشان تۇسكەن ەمەس. نازىكتەپ سالىنعان ورنەكتەر مەن جىڭىشكەلىكپەن شىعارىلعان قىرلارىنان جۇڭگو حالقىنىڭ جۇمىستى ۇقىپتىلىقپەن ىستەيتىن، ءادىس-ايلا مەن ونەردى جوعارى باعالايتىن، ءبىر ىسكە تاپتىشتەپ قارايتىن جاندۇنيەسى مەن مۇندالايدى. قىلاياعى، ءۇي ءىشىنىڭ بەزەندىرىلۋى دە ۇلتتىق ۇلگىنى كورسەتىپ تۇرادى. ال ءبىز قالايشا ءوزىمىزدى قازاقتىڭ دالاسىندا تۇرىپ، ەۆروپانىڭ قالاسىندا جۇرگەندەي سەزىنەمىز؟ نەندەي كۇش مەنى ءوزىمنىڭ جەرىمدە تۇرىپ وزگەنىڭ وركەنيەتىن كوز الدىما ەلەستەتۋگە تۇرتكى بولىپ وتىر؟ بىزدە ەشتەڭە جوق دەپ ايتۋعا ەشكىمنىڭ دە اۋزى بارماس. باتىس پەن شىعىستىڭ اراسىنا كوپىر بولعان ۇلى جىبەك جولىنداعى قالالارىمىزدا (وتىرار، سايران، سامارحانت، ت.ب.) كوركى كوز تارتاتىن عيماراتتار بولمادى دەپ كىم ايتا الادى. حاندارىمىز بەن باتىرلارىمىزعا، اقىلگوي دانالارىمىزعا ارناپ سالىنعان ەسكەرتكىشتەر بۇعان دالەل بولا الادى. قالالارىمىزدىڭ الدىنىڭ بالەنباي جىلدىعى دەپ (تۇركىستاننىڭ 1500 جىلدىعى، تارازدىڭ 2000 جىلدىعى، ت.ب.) تويلاپ جاتىرمىز. سوندا ساۋلەت ونەرىندە ورتا ازيالىق ۇلگى جوق دەپ كىم ايتا الادى. ەڭ كىشكەنەسىن الىپ ايتايىقشى، اباي مەن جاندوسوۆ كوشەسىنىڭ قيىلىسقان جەرىنە قالا كوركىن ارلەندىرە ءتۇسۋ ماقساتىندا شاعىن كورىنىستەر سالىنعان. وسى كورىنىستەردىڭ ءوزى گرەسياداعى ۇلكەن قالا قورعاندارى مەن ەرتەدەن قالعان گلادياتور جاتتىقتىرۋ الاڭدارىنىڭ قاقپالارىن ەسكە تۇسىرەدى. وسى شاعىن كورىنىستەرگە دە ۇلتتىق مۇددەگە تولى، ءوزىمىزدىڭ پسيحولوگيامىز بەن جان دۇنيەمىزدى ايقىنداپ، رۋحاني الەمىمىزدى ۇشتاستىرىپ جاتقان كورىنىس سالۋعا بولماس پا. ساۋلەت ونەرى بىزدە بۇرىن دا بولعان، ءقازىر دە بار، تەك تامىرىنان ايىرىلىپ قالعان سياقتى. ءبىز ونەردىڭ وسى ءبىر سالاسىن ءولى تۇردە قابىلداپ وتىرمىز. تۇسكيىز بەن سىرماققا، باسقۇر مەن ۇزىككە سالىنعان، شاڭىراققا ويىپ تۇسىرىلگەن ويۋ-ورنەكتەر ءبىزدىڭ دۇنيەتانىمىمىزدىڭ تۇرمىستا بەينەلەنۋى. دۇنيەگە دەگەن كوزقاراسىمىزدىڭ، رۋحاني مادەنيەتكە دەگەن تالپىنىسىمىزدىڭ ماتەريالدىق تۇرعىداعى كورىنىسى. ەندەشە مۇنى ساۋلەت ونەرىمەن نەگە ۇشتاستىرمايمىز. مۇنداعى ءبىز بىلۋگە ءتيىستى ماسەلە بىرەۋ عانا، ءارى قاراپايىم. ول گرەك، ءۇندى، جۇڭگو، ت.ب. ۇلگىسىندەگى قۇپيا. مەنىڭشە بۇل قۇپيا – سول ۇلتتىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ كورىنىسى بولعان تۇرمىستىق تۇتىنۋ بۇيىمدارىنىڭ جانە سول بۇيىمدار فورماسىنىڭ قۇرىلىستان وزىندىك ورىن الۋى. ءسال قيىنداتساق، وسى تۇتىنۋ بۇيىمدارىن ساۋلەت ونەرىنە كىرگىزۋ. يسلام ءدىنى كىرۋدەن بۇرىن جان-جانۋارلاردىڭ بەينەسىن سالىپ، كەيىن يسلام ءدىنىنىڭ قاعيداسىنا قايشى بولعانى ءۇشىن ونىڭ ويۋ-ورنەككە اينالعانى سياقتى. باس نەنى ويلاسا قول مەن اياق سونى ىستەيدى. ناتيجەگە جەتۋ ءۇشىن، ەلىمىزدىڭ ساۋلەت ونەرى سالاسىندا تەر توگىپ جۇرگەن ازاماتتار تەك ءبىر عانا نارسەنى باسشىلىققا الۋى كەرەك. ول – قازاقشا ويلاۋ. سىزبانىڭ ءاربىر سىزىعىن سىزىپ تۇرىپ قازاقشا ويلاۋ كەرەك. جانە مەملەكەتتىك نەگىزگى الەۋمەتتىك قۇرىلىس نىساندارىنان قازاقي ۇلگىنى ءسوزسىز تالاپ ەتۋمەن قاتار، بۇلارعا باسەكە جاريالاۋ. بۇل - ۇلتىمىزدىڭ ادامزاتتىڭ وركەنيەتىنە قوساتىن تيتتەي دە بولسا ۇلەسى.
ەرۇلان كوپجاسار
