بازىلحان بۇحات ۇلى (1932-2012، موڭعوليا، بايان-ولگەي ايماعى، اقكول اۋىلىندا تۋعان) – عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى (1993)، پروفەسسور (1995).
- موڭعوليا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن (1960).
- 1960 جىلدان موڭعوليا عىلىم اكادەمياسىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى.
- 1993 جىلدان قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى.
بازىلحان بۇحات ۇلىنىڭ “موڭعول قازاقتارىنىڭ ءتىلى جانە ونىڭ كەيبىر التاي تىلدەرىنە قاتىسى” دوكتورلىق ديسسەرتاسياسى — التاي شوعىرىنداعى تىلدەردىڭ (تۇركى، موڭعول، تۇڭعىس-مانجۇر، جاپون، كورەي) گەنەالوگيالىق تەگىن انىقتاۋداعى جاڭا قادام ءارى التايتانۋ عىلىمىنا قوسىلعان ەلەۋلى ەڭبەك رەتىندە باعالاندى. ول تۇركى-موڭعول، قازاق-موڭعول تىلدەرىنىڭ قاتىناسىن دياحروندىق، سينحروندىق لينگۆيستيكا نەگىزىندە زەرتتەپ، شىعۋ تەگىنىڭ بىرلىگىن دالەلدەدى. موڭعولياداعى قازاقتاردىڭ تاريحىنا، تىلىنە، اۋىز ادەبيەتىنە، ادەت-عۇرپىنا قاتىستى دەرەكتەر جيناپ، بايان-ولگەي ايماعىندا موڭعول عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاق بولىمشەسىن اشۋعا ات سالىستى.
بازىلحان بۇحات ۇلى 40 جىلداي قازاق پەن موڭعول ءتىلىن سالىستىرىپ زەرتتەگەن ادام. 70-80 مىڭ ءسوزدى قامتىعان قازاقشا-موڭعولشا، موڭعولشا-قازاقشا سوزدىكتەر جازعان. بازىلحان بۇحات ۇلىنىڭ ەڭبەگىنىڭ ماڭىزدىلىعى سول، ول قازاق پەن موڭعول ءتىلىنىڭ تاريحي تامىرلاستىعىن عىلىمي تۇرعىدا دالالدەگەن. مىسالى، 60-65 مىڭ ءسوز كولەمىندە سالىستىرىپ قارايتىن بولسا ەكى تىلدەگى 3000-داي ءسوزدىڭ ءتۇبىرى بىر-بىرىنە ۇقساس بولىپ شىعادى. قازاق پەن موڭعول تىلىندە 1500-دەي ءسوزدىڭ ءتۇبىرى ءبىر...
بازىلحان بۇحاتۇلىمەن بولعان سۇحبات
– بالالىق شاعىڭىزدان ەسىڭىزدە قالعان نە بار، اقساقال؟!.
– مەن 1932 جىلى تۋعان اداممىن. جەتى جاسىمنان باستاپ، شالداردىڭ سوزىنە قۇلاق ءتۇردىم، ءماندى-ماعىنالى دۇنيەلەردى ەسىمە ساقتاۋعا تىرىستىم. ءبىر كۇنى اۋىلعا ءبىتىمى بولەك بىرەۋ كەلدى. باسىندا پۇشپاق تىماق. جانارى وتكىر. بەت الپەتى مايلانعان. تۋ بيەنىڭ قىس اسىرىپ ساقتاعان كۇرەڭ قازىسى سەكىلدى. قىلاۋ شالماعان قارا مۇرتى ىستىك سياقتى كوككە شانشىلىپ، ماقامداپ – ماقالداپ سويلەيدى ەكەن. سويتسەم، بۇل الگى اتاقتى اقىن اقتان بابي ۇلى ەكەن. مارقۇمنىڭ مۇرتتى ەرەكشە ەسىمدە قالىپتى. باياعىدا، 1968ء-شى جىلى جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ وسى قوبدا كەرەيلەرىنە كەلىپ قايتقان. سوندا اقتان اقىندى سىرتىنان كورىپ: « ەي، سەن اقتانسىڭ؟» دەپتى. «اقتانمىن، مەنى قالاي تانىدىڭ؟» دەگەندە، سابەڭ كۇلىپ: «مۇرتىڭنان تانىدىم» دەگەندە اقتان: “ەي، سەن ءسابيتپىسىڭ؟ ۇرتىڭنان تانىدىم” دەپ قۇشاقتاعان ەكەن.
– اقتان اقىندى العاش رەت كورگەندەگى اسەرىڭىزدەن ەسىڭىزدە قالعان بىردەڭە بار ما؟
– اقتان مارقۇم اعىتىلىپ سويلەپ وتىردى. اسىرە داستانشىل جان ەدى، ءبىر قىدىرۋ جىر ايتىپ تاستادى. مانادان بەرى ەكى قۇلاعى قالقيىپ، قادالىپ وتىرعان ماعان دا ءبىر نازار سالىپ «بۇل كىمنىڭ بالاسى؟» دەدى. بىزگە جاماعايىن ءوزى تاقىر كەدەي، ىڭىرشاعى اينالىپ، جاق سۇيەگى كوننىڭ تەرىسىن قىرعان قارا باكىنىڭ قىرىنداي جۇقارعان، شويناق شال بولۋشى ەدى سول مەنىڭ اتىمنان جاۋاپ بەرىپ: «بۇل بالا، قاراسيراق جەتىم سورلى، شەشەسى ەكەۋى اۋقاتتى ۇيلەردىڭ وتىن جاعىپ، كۇلىن تاسىپ كۇن كورىپ ءجۇر. وتە زەرەك وسىدان بىردەمە شىعادى» دەدى. اقتان مارقۇم: «وقۋعا باراسىڭ با، قالاساڭ مەكتەپ باسشىسىنا ايتىپ تىزىمدەتەيىن»، – دەدى.
اقاڭنىڭ قوينى-قونىشى تولعان داپتەر ەكەن. جاي جۇقا قاڭىلتاق داپتەرلەر ەمەس، بۇلعارىمەن تىستالعان كۇرەڭ داپتەرلەر. بىرەۋىندە «ەر تارعىن» جىرى، ەكىنشىسىندە «قالقامان – مامىر»، «ەر تاۋكە» دەپ كەتە بەرەدى. ونشاقتى بار-اۋ دەيمىن. كوبى شاكارىم قاجىنىڭ جىرلارى. ولاي بولاتىن سەبەبى، اقتاننىڭ اكەسى بابي توبىقتى قۇنانباي قاجى اۋلەتىنە جيەن بولىپ كەلەدى. بابيدىڭ شەشەسى كارىپجان دەگەن ادام شاكارىمنىڭ تۋعان اپايى، قۇدايبەردىنىڭ ۇلكەن قىزى. وسىنى كوپ ادام بىلمەيدى. اقتاننىڭ اقىندىق دارىنىنىڭ ۇشىعى وسىندا جاتىر.
– سودان مەكتەپكە باردىڭىز با؟
– جەتى جاسىمدا مەكتەپتىڭ تابالدىرىعىن اتتادىم. اققول دەگەن كىشكەنتاي اۋىل، وسىندا باستاۋىش مەكتەپ بار-تىن. سوندا باراتىن بولدىم. ءبىزدىڭ ءۇي مەكتەپتەن شالعاي ەدى. شەشەم مارقۇم كورشىنىڭ جۋاس تايىن سۇراپ بەردى. توقىم تارتىپ، ىزعان قۇرباۋ جىپتەن ۇزەڭگى جاساپ، ءمىنىپ الدىم. ىمىرت جابىلا اققولعا كەلدىق. شەتتەگى دىڭگەككە تايىمدى بايلاپ، جان-جاعىما قاراعىشتاپ تۇرسام، كيىم كيىسى بولەك، ءجۇرىس-تۇرىسى ەرەكشە ەر ادام كەلە جاتىر ەكەن. ارتىندا تاعى ءبىر ايەل بار. ول دا كوزىمە ءبىرتۇرلى وعاشتاۋ كورىندى. سويتسەم، بۇل كىسلەر قازاقستان ەلىنەن كەلگەن تولەۋباي قوردابايەۆ دەگەن ءمۇعالىم مەن ايەلى ەكەن.
بۇل ۋاقىتتا ورىس پەن نەمىس قىران جاپقانداي سوعىسىپ، ايدالاداعى مونعوليا ورىسقا جاقتاسىپ جىنىگىپ جاتقان كەز ەدى. ەلدىڭ جاعدايى ءماز ەمەس. جاتاتىن جەرىمىزدەگى كورپە-جاستىقتىڭ ىشىنە ءشوپ-شالام نىعاپ قويعان ەكەن. ءشوپ كورپەنى جامىلىپ جاتتىق. ءبىزدى لۋدارىڭ دەگەن كىسى وقىتتى. لاتىنشا وقىدىق. تاماق تاپشى. مالدىڭ سۇتىنەن ماي تارتىپ الادى دا، ونى سوعىسقا جىبەرەدى. بىزگە قالعان كوك سۋىن قايناتىپ، قۇرت جاساپ بەرەدى. ونداي قاتتى قۇرتتى كورمەدىم. بارماقتاي مالتانى تاڭنان كەشكە دەيىن قاجالاعاندا تاۋسىلمايدى عوي.
وسىلاي ىلدەبايلاپ كوكتەمگە ىلىكتىك. ءبىر كۇنى مەكتەپكە كەلسەم ءبىر تالاي ادام جينالىپ قالىپتى. دابىرلاپ سويلەسىپ جاتىر. «وڭباعان، اناۋ كەرمەن دەگەن پاتشانى ورىستار جەڭىپ كەتىپتى» دەپ، داۋرىعادى شال-شاۋقاندار.
– ۇلانباتىرعا وقۋعا قاشان اتتاندىڭىز؟
– 1945 جىلى ايماق ورتالىعىنداعى 7 جىلدىق مەكتەپكە جوعارلاپ كەلدىم. وسىندا 3 جىل وقىپ، 1948 جىلى ۇلانباتىر قالاسىنداعى مۇعالىمدەر دايارلايتىن ارنايى وقۋ ورنىنا باردىم. وقۋ ورنى بۇرىن قىتايلار سالعان جامان اعاش ءۇي ەكەن. ىرگەسى سىزدانىپ، اعاشتىڭ شىرىك ءيسى قولقاڭدى قابادى. بۇرىن وندايعا ۇيرەنبەگەن تاۋدىڭ بالاسى بىزگە قيىن بولدى. ۇستىمىزگە قوتىر شىعىپ، بۇرگە تالاپ، مازامىز كەتتى.
مەكتەبىمىز ۇكىمەت ءۇيىنىڭ جانىنا ورنالاسقان. اسحانادان ۇكىمەت ءۇيى كورىنىپ تۇرادى. تاماقتانعاندا قاراپ وتىرامىز. ساياسي بيۋرا مۇشەلەرى ءبىر-بىر سۇلىك قارا ماشينالارىمەن كەلىپ ءتۇسىپ جاتادى.
ەڭ قيىنى قازاق بالالارى جەمىس قوسىلعان نەمەسە ەتى بار تاماقتى جەمەيمىز. ەلدە جۇرگەندە ۇلكەندەر «مونگولداردىڭ اۋىلىنا بارىپ تاماق جەمەڭدەر، ولار كاپىر، استارى حارام» دەپ، ايتاتىن. سونىڭ كەسىرىنەن تاماق ىشۋدەن قالدىق. قالادا باياعىدان كەلە جاتقان ۇيعىرلار بار. كوبى نان، توقاش، ىستەپ ساتادى. سولاردى جاعالايمىز. سودان ۇلكەن ماسەلە قوزعالدى. «قازاقتار تاماق ىزدەپ جايىلىپ كەتەتىن بولدى، ساباق وقىمايدى، نە ىستەيمىز؟». ماسەلەنىڭ ءبىر شەتى ورتالىق پارتيا كوميتەتىنە جەتەدى. سەبەبى، بۇل ارادا ۇلت ماسەلەسى تۇرعان جوق پا.
– ۇكىمەت تاراپىنان قانداي ءبىر شارا قولداندى ما؟
– سول كەزدەگى مونعول ەلىنىڭ پارلامەنتى ەسەبىندەگى ۇلى قۇرىلتايدىڭ مۇشەسى، ءارى وسىنىڭ ۇستىنەن بيلىك جۇرگىزەتىن كىشى قۇرىلتاي دەيتىن بولۋشى ەدى سونىڭ باسقارما مۇشەسى، قازاقتان شىققان العاشقى قايراتكەر ايەل جاميلا ءاپسالام قىزى دەگەن اپايىمىز بار-تىن. ودان باسقا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە ابىكەي تولەكە ۇلى دەگەن ۇلكەن قىزمەتتە تاعى ءبىر قازاق ازاماتى بار ەكەن. كەيىن 20 جىل قۇرلىس ءمينيسترى بولعان تىلەيحان ورىن ۇلى پارتيانىڭ جوعارى مەكتەبىندە وقىپ ءجۇر ەكەن. سولار كەلىپ ءبىزدىڭ جاعدايمەن تانىستى. ولاردى ۇكىمەتتەن جىبەرگەن كورىنەدى.
– قانداي شەشىم قابىلدادى؟
– مىنا مونعولدار ءوزى اينالاسىنا تۇسىنىستىكپەن قارايتىن جۇرت ەمەس پە، باي-ولكەدەن كەلگەن 70 وقۋشىعا بولەك ارنايى اسحانا اشىپ، مۇسىلمانشا تاماق ىستەپ بەرەتىن بولدى.
– ءسىز جاڭا اتتارىن اتاعان جاميلا اپامىز تۋرالى ەل-جۇرت حاباردار. مارقۇمنىڭ ۇرپاق-جۇراعاتى اتامەكەنىنە كوشىپ بارىپ، اقمولا وبلىسى، بۇلاندى اۋدانىندا جاپ-جاقسى ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ال، ابىكەي تولەكە ۇلى جايىندا بىلمەيدى ەكەمىز، ول كىم بولعان؟
– بۇل ادام مونعول قازاقتارىنان شىققان العاشقى ديپلومات. 1928 جىلدارى جۇڭگو جەرىندە تۋعان ادام ەكەن. 1930 جىلدارى قوبدا بەتىنە (مونعولياعا) اسىپ بارعان، سودان وقىعان-توقىعان، اقىرى ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى پارتيا جوعارى مەكتەبىن ۇزدىك ءبىتىرىپ، ۇلكەن قىزمەتتەر اتقارعان ادام.
1955 جىلى 27 جاسىندا ماسكەۋدىڭ اۋىل شارۋاشىلىق اكەدەمياسىنا وقۋعا بارىپ، ءۇش جىلدان كەيىن اۋىر ناۋقاستان كوز جۇمعان. ماسكەۋدە جەرلەنگەن. مارقۇم ورىستىڭ ءبىر قىزىمەن كوڭىل قوسقان كورىنەدى. بەرتىندە 1990 جىلدارى تۋىستارى ىزدەپ بارىپ، زيراتىن تاپتى. باياعىداعى ورىس قىز كەمپىر بولعان، ءالى سول زيراتتى كۇتىپ-باپتاپ ۇستاپ وتىر ەكەن، دەپ كەلدى.
– سودان ۇلانباتىردا وقىپ جاتىرسىزدار…
– اقىرى، ۇكىمەتى بار، وقۋ – اعارتۋ ءۋاليى بار اقىلداسا جاتىپ، بىزدەردى بەس تەحنيكۋمعا ءبولدى. مەن مۇعالىمدەر مەكتەبىندە وقيتىن بولدىم. ساباق باستالدى. قالايدا قاتاردان قالماي وقۋ كەرەك. ءتىل بىلمەيمىن. ءمۇعالىم ساباقتى تىلدەي قاعازعا جازىپ بەرەدى. الگىنى قۇران اياتى سياقتى جاتتاپ الام. ساباق سۇراعاندا سىلدىراتىپ ايتىپ بەرەم. ەڭ بولماعاندا ۇمىتىپ قالعان جەرىمدى «ۇمىتىپ قالدىم» دەپ ايتاتىن دا ءتىل جوق. ءمۇعالىم بايقۇس كىتاپتى اكەلىپ، مەنىڭ ءمۇدىرىپ قالعان جەرىمدى كورسەتەدى. ايتەۋ ءارىپ تانيمىن ارعى جاعىن ءىلىپ اكەتەم. ءسويتىم ءجۇرىپ جىلعا جەتپەي ءتىل ۇيرەنىپ الدىم. وسىندا ءۇش جىل وقىپ، 1951 جىلى ءبىتىرىپ اۋىلىما كەلدىم. باستاۋىشتىڭ ءمۇعالىمى دەگەن ديپلومىم بار.
– ەڭبەك جولىن قالاي باستادىڭىز؟
– مەنى ورتالىقتان شالعاي ورنالاسقان قۇجىرتى دەگەن سۇمىنعا جىبەردى. سوندا بارىپ، «مەن مونعول تىلىنەن ساباق بەرەيىن» دەدىم. مەكتەپ باسشىسى كارتامىس ادام ەكەن: «سەنىڭ وعان قابىلەتىڭ جەتە قويماس» دەگەنى. مەنى دە ءوزى سياقتى تىلدەن ماقۇرىم دەپ، ويلاسا كەرەك. تۇستە ءبارى اس ىشۋگە كەتكەن كەزدە قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان «ساباق كەستەسىنە» قاراسام، وزدەرىنشە مونعولشا جازعان ەكەن، 150 ءسوزدىڭ 53ء-ى قاتە. قارىنداشپەن قاتەلەردى دۇرىستاپ تۇزەدىم دە، كەتىپ قالدىم.
ۇيگە بارىپ شاي ءىشىپ كەلسەم مۇعالىمدەر مەن جوندەگەن قاتەنى كورىپ، تاڭ-تاماشا بولىپ تۇر ەكەن. مەكتەپ باستىعى «مىنانى كىم شيمايلاعان» دەيدى، باسقالارى باستارىن شايقايدى. «مەن تۇزەدىم» دەدىم. سويتسەم، كەستەنى جاساعان تازا مونعول ادام ەكەن. قازاقتار بولسا مونعول ءوزىنىڭ ءسوزىن ءوزى قاتە جازادى دەپ ويلاماعان عوي.
وسىلاي قازاق مەكتەبىنە مونعول تىلىنەن ساباق ۇيرەتىپ ەڭبەك جولىمدى باستادىم. بەس جىل وتكەن سوڭ مەندە ەل سياقتى جوعارى ءبىلىم الايىن دەپ، قالاعا كەلدىم. ۋنيۆەرسيتەتكە بارىپ مونعول ءتىلى ماماندىعىنا ەمتيحان تاپسىرايىن دەسەم ورىن جوق. اينالىپ، تولعانىپ جۇردىمدە ماتەماتيكا ماماندىعى بويىنشا ەمتيحان تاپسىردىم. ءۇش ساباقتىڭ ەكەۋىنەن «بەس»، بىرەۋىنەن «ءتورت» الىپ قابىلداندىم.
– ءبىراق ءسىز ماتەماتيكانى وقىماي مونعول تىلىنە اۋىستىڭىز ەمەس پە؟
– ول كەزدە ۋنيۆەرسيتەتكە قابىلدانعان وقۋشىلاردى ءمينيستردىڭ ءوزى باسقارعان كوميسسيا بىر-بىردەن قابىلداپ، ارنايى سويلەسەتىن. مەنى دە ءسويتتى. سول جەردە زارلاپ قوياا بەردىم: «مەن مونعول ءتىلىن وقيىن دەپ، كەلگەن ەدىم، ورىن تولىپ كەتىپتى. امالسىز ماتەماتيكاعا كەتىپ بارامىن، سىزدەردەن ءبىر قايىر بولماس پا ەكەن؟» دەدىم. كوميسسيا ويلانىپ قالدى. سول جەردە وتىرىپ ءمينيستردىڭ ءوزى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ رەكتورىنا تەلەفون سوقتى. «مونعول ءتىلى ماماندىعى بويىنشا بۇرىن-سوڭدى قازاق بالاسى وقىدى ما؟» دەپ سۇرادى. انا جاقتان «جوق» دەگەن بولۋ كەرەك. مينيستر ماعان قارادى دا «وقىسىن!» دەپ بۇيىردى.
– عىلىم جولىنا قالاي ءتۇستىڭىز؟
– ۋنيۆەرسيتەتتى 1960 جىلى ءبىتىردىم. وسىندا قالىپ ۇستاز بولايىن دەگەن ارمانىم بار ەدى. مەن بىتىرگەن جىلى ورىن بولماي ءبىر جىل كۇتۋىمە تۋرا كەلدى. ەندى قايدا بارايىن دەپ ويلانىپ ءجۇرىپ، ۇلانباتىرداعى مەملەكەتتىك راديودان قازاق تىلىندە حابار تاراتىلاتىن بولىپتى دەگەندى ەستىدىم. اپتاسىنا ەكى رەت 20 مينۋتتان ەفيرگە شىعادى. وقىلاتىن ماتىندەردى اركىم ءبىر دايىنداپ بەرىپ ءجۇر ەكەن. سودان مەنى مەمراديونىڭ باستىعى زۋندۋي دەگەن ادام شاقىرىپ شتات اشىپ بەردى. مەنىڭ مىندەتىم مونعول تىلىندە دايىندالعان جاڭالىقتاردى قازاقشا اۋدارىپ، ەفيرگە شىعارۋ.
ءبىر كۇنى قىتايدىڭ راديو حابارىن تىڭداپ وتىرسام، مونعولدى جامانداپ جاتىر ەكەن. نەگە ەكەنىن قايدام، سول كەزدە مونعول مەن جۇڭگو اراز بولدى. ويباي جۇڭگو ءبىزدى جامانداپ جاتىر، قازاقتاردىڭ ءۇنىن شىعارمايدى دەپ، ايتتى. بۇعان شارا قولدانباساق بولمايدى. ەفيردىڭ ساعاتىن قوسايىق، شتات كوبەيتەيىك دەپ، جازىپ الىپ باستىققا باردىم. سول كۇننىڭ ەرتەڭىنەن باستاپ، اپتاسىنا بەس رەت، وتىز مينۋتتان ەفيرگە شىعاتىن بولدىق. كادر دايىنداۋ قاجەت بولدى. التى ايدىڭ ىشىندە ءبارىن دايىنداپ، بەرىپ ءوزىم عىلىم اكەدەمياسىنا سىپ ەتە ءتۇستىم.
– اكەدەمياعا بارىپ عىلىممەن اينالىستىڭىز با؟
– ول كەزدە اكەدەميانىڭ دابىرايعان اتى بولماسا ورىن جەتىسپەي جان-جاقتا تاراپ جۇرەمىز. مەن بارعان «ءتىلتانۋ» بولىمىندە ونشاقتى ادام ىستەدىك. ستالين اتىنداعى كىتاپحانانىڭ ىشىندە كەڭ زالدا توپىرلاپ وتىرامىز.
باستىقتارىمىز جاعدايىمىزعا تانىسسىن دەپ، باس حاتشى سەدەنبالدى شاقىرعان ەكەن. ءبىر كۇنى كەلدى. بىزدەردىڭ قانداي سالانى زەرتتەيتىنىمىزدى، ماماندىعىمىزدى سۇراپ شەتىمىزدەن تانىسىپ شىقتى. كەزەك ماعان كەلگەندە باستىقتار قاتارلاسىپ، «بۇل قازاق ازاماتى بىر-ەكى جىلدىڭ ىشىندە «مونعولشا – قازاقشا» سوزدىك جاسايمىن دەپ، ەڭبەكتەنىپ جاتىر» دەدى. مارقۇم سەكەڭ: «بۇل دەگەنىڭ جاقسى دۇنيە ەمەس پە. سەن جىگىت وسى جولدان تايما! بولاشاقتا مونعول مەن قازاقتىڭ ءتىلىن توعىستىراتىن قايراتكەر بول!» دەپ، باتاسىن بەردى.
باس حاتشى كەلىپ، كەتكەننەن كەيىن بارلىق جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنايى وقىتىلاتىن بىرلەسكەن مونعول ءتىلىنىڭ وقۋ قۇرالىن جاساۋ جونىندە قاۋلى شىقتى. مونعول ءتىلىنىڭ فونەتيكاسىن، سينتاكسيسىن، مورفولوگياسىن، سوزدىك قورىن زەرتتەپ ۇلكەن وقۋلىق جاسادىق. وسىنىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبىرى بولدىم. ودان كەيىن الدىمەن «قازاقشا – مونعولشا» سوزدىك قۇراستىرۋعا كىرىستىم. ونى باستىرايىن دەسەم ۇلانباتىردا قازاق ءارپى بار باسپاحانا جوق. باي-ولكەدەگى شاعىن باسپانىڭ شاماسى كەلمەيدى. سونداعى قينالعانىم ءالى ەسىمنەن كەتپەيدى. امالىم تاۋسىلىپ، اقىرى باس حاتشى سەدەنبالعا حات جازدىم.
– جاساعان سوزدىكىڭىزدىڭ ءسوز قورى قانشا ەدى؟
– ونشا كوپ ەمەس، لەكسيندىك ەدينيسا – 30 مىڭ ءسوز دە، ءباسسوز – 20 مىڭ بولاتىن.
– الگى سەدەنبالعا جازعان حاتىڭىزعا جاۋاپ كەلدى مە؟
– ورىنباسارىنا تاپسىرعان ەكەن. ول كىسى مادەنيت ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ءوزىمىزدىڭ اۋىلدىڭ قازاق جىگىتىنە تاپسىرىپتى. ەندى كەلىپ الگى اۋىلداس باۋىرىم جاتىپ كەپ كەرگىمەي مە. وعان رەداكتور سەن بول دەپ، اتىن قىستىرىپ قويدىم. ول زاماندا ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيدى قازاق تىلىندەگى مەكتەپ وقۋلىقتارى الماتى دا باسىلاتىن. ءبىراق، ىشىنە ۇلانباتىردا باسىلدى دەپ قول قوياتىن. كىتابىمدى وسى تىزىمگە كىرگىزۋگە كۇشىمدى سالدىم. شامام جەتپەي قويدى. قاتارىنان ەكى جىل الىنىپ قالدى. ورتالىق پارتيا كوميتتەتىنە قايتا حات جازدىم. ايتپاقشى، الماتى دا باسىلاتىن كىتاپتار ءتىزىمىن ۇكىمەت بەكىتەدى ەكەن. ايتەۋ سوعان كىرگىزىپ بەرگەنى. كوپ تيراجىمەن باسىلىپ شىقتى.
– ءسىز مونعول ءتىلىنىڭ زەرتتەۋشىسى عانا ەمەس، تۇركى جازۋلارىن زەرتتەۋمەن دە اينالىستىڭىز ەمەس پە؟
– 1980-1990 جىلدار ارالىعىن قامتىعان مونعول – سوۆەت بىرلەسكەن مادەني-تاريحي ەكسپەديسياسىن قۇرىپ، بىرلەسىپ جۇمىستاۋ تۋرالى باعدارلاما بولدى. سونىڭ ءبىر تارماعى مونعوليا جەرىندەگى تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرىن كەشەندى تۇردە زەرتتەۋ جۇمىسى ەدى. وسىنىڭ جۇمىس قۇرامىنا كىردىم. ءبىزدى ايگىلى تۇركىتانۋشى س.كلياشتورنىي باستاپ الىپ ءجۇردى. جالپى مونعول جەرىندە بۇرىننان رەسەي جانە ەۋروپا عالىمدارىنا بەلگىلى 7-عاسىردا جازىلعان 8 ۇلكەن جازۋ بار. وسىنىڭ بارلىعىن قايتا ساراپتاپ شىقتىق. ءارى عىلىمعا ءالى بەلگىسىز بىرنەشە ۇساق جازۋلار تاپتىق. ءبىر ماۋسىم جۇردىك. كەلسەم مەنى جۇمىستان بوساتىپ تاستاپتى. قايدا بارام، باياعى قازاعىمنىڭ قۇتتى ورداسى باي-ولكەگە كەلىپ، ورتا مەكتەپتە ءمۇعالىم بولىپ ورنالاستىم.
– مونعوليا عىلىم اكەدەمياسى ءسىزدى نە سەبەپتەن جۇمىستان بوساتتى؟
– ولار «كەت» دەگەن سوڭ ءوزىم ارىز جازىپ كەتتىم. كەتكەن سەبەبىم، قىسپاق كورسەتىپ بولمادى. الدىندا مونعول – قازاق ءتۇبىر سوزدەرىنىڭ 40 مىڭ سوزدەن تۇراتىن سوزدىگىن جاساعان ەدىم. وسىنداعى ءتۇبىر سوزدەر بىردەي كەلىپ تۇر. مونعول ءتىلىنىڭ ءتۇپ توركىنى قازاق ءتىل قۇرامىنان شىققان دەگەن وي ءتۇيدىم. ءارى ونىمدى اشىق ايتا باستادىم. سودان جامان مونعولدار جاقتىرمادى. قۋىپ شىقتى.
– اقىرى ءسىز اقيقات ىزدەپ الماتىعا كەتپەدىڭىز بە؟
– الماتىعا كەلدىم. ىسمەت كەڭەسبايەۆ دەگەن ءتىلشى عالىمعا كەلىپ جاعدايدى ايتتىم. ول كىسى ايتتى: «ساعان شاقىرۋ قاعازىن جازىپ بەرەيىك، بارلىق جۇمىسىڭدى الىپ ءۇش ايعا ءىسساپارعا كەل!» – دەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە، قازاقستانعا ەل كوشە باستادى. مەندە وسى كوشتەن قالمايىن كەتەيىن دەپ، ويلاندىم. تۋرا سول تۇستا مونعوليانىڭ جولاۋشىلار تاسىمالدايتىن اۋە كومپانياسى اقش-تان «بوينگ» ۇشاعىن ساتىپ الدى. مەنىڭ ءبىر بالام وسى كومپانيادا جۇمىس ىستەيتىن. سوعان ايتتىم: «سەن باستىقتارىڭا ايتساڭشى. ساتىپ العان ۇشاقتارىن ورتا ازياعا، سونىڭ ىشىندە قازاقستانعا ۇشىرسىن!» دەدىم. ونداعى ويىم الدا-جالدا الماتىعا ۇشاتىن بوپ جاتسا قاتىن-بالامدى وتىرعىزىپ، جەتىپ الماقپىن عوي. قۇداي ءساتىن سالىپ الگى «بوينگ» العاشقى ساپارىن الماتىدان باستايتىن بولعانى. ءبىر كولىك جالدادىمدا بالا-شاعانى ەرتىپ الىپ، ونىمەن قويماي سەگىز قانات كيىز ءۇيىمدى: شاڭىراق، كەرەگە، ۋىق، ۇزىك، تۋىرلىق، وراۋلى ءشيى، ەدەن تاقتايىمەن قوسا ءبارىن تيەپ الىپ، الماتىعا توپ ەتىپ تۇسە قالدىم. وسىلاي قاراعىم، مەن قاسيەتتى قازاقتىڭ شاڭىراعىن «بوينگ» ۇشاعىمەن اتامەكەنگە اكەلگەن اداممىن.
– الماتىعا كەلىپ تۇسكەننەن كەيىن كيىز ءۇيدى قايدا اپارىپ تىكتىڭىزدەر؟
– الدىمەن ۇشاقتان ءۇيدى ءتۇسىرىپ الىپ، كولىك ىزدەدىم. اۋەجايدىڭ ارنايى ماشيناسى بار ەكەن. شوپىرىنا ايتتىم: «سەن قانشا اقى الاسىڭ، بەرەيىن. مىنا ءۇيدى باراتىن جەرىمىزگە دەيىن جەتكىزىپ تاستا!» دەدىم. جاقسى ازامات ەكەن، ءۇيدى ايتقان جەرگە جەتكىزىپ بەردى. الدىندا كەلگەندە تانىسىپ كەتكەن كاكىم دەيتىن جىگىت بار-تىن. ءۇيى قالانىڭ سىرتىندا تۇرادى. سونىڭ ءۇيىنىڭ جانىنا اكەلىپ ءۇيدى تىگىپ تاستادىق. قىزىق بولدى. كاكىم مەن ايەلى جۇمىستان ۇيلەرىنە كەلە جاتىپ قاراسا، تاپ ىرگەسىندە ۇلكەن شار سياقتى اپپاق دومالاق بىردەڭە تۇر. ولار بۇرىن مىناداي كيىز ءۇيدى كورمەگەن ادامدار. عارىشتان بىردەمە قۇلاپ تۇسكەن شىعار دەپ ويلاپتى. وزدەرى قورقىپ، بارىپ بىلىڭدەرشى دەپ بالالاردى جىبەرىپتى. ءوزىم بارىپ شاقىرىپ كەلدىم.
– ءسىز جاڭا مونعول – قازاق تىلدەرىندەگى ءتۇبىر سوزدەردىڭ ماعىناسى بىردەي دەدىڭىز. ەندەشە وسىدان 800 جىل بۇرىن جازىلعان مونعولدىڭ «قۇپيا شەجىرەسى» قاي تىلدە جازىلدى دەپ ويلايسىز؟
– بۇگىنگى ءبىز وقىپ جۇرگەن «قۇپيا شەجىرە» جۇڭگو تىلىنەن مونعول تىلىنە اۋدارىلعان نۇسقاسى عوي. ايتپەگەن دە، مونعول تىلىندە جازىلدى دەگەن ونداي كىتاپ جوق. ال، جۇڭگو تىلىندەگى ءتۇپنۇسقاسى پەكيندە ساقتاۋلى، دەيدى. وسىنداعى ءتۇپ نۇسقاداعى سوزدەر قازاق-مونعول تىلدەرىندە بىردەي. ەستۋىمشە پەكيندەگى ءتۇپ نۇسقانىڭ كوشىرمەسى ۇلانباتىردا بار دەيدى. وتە قۇپيا جاعدايدا ساقتالعان. قۇپيالايتىن سەبەبىنىڭ ءوزى كۇماندى. سەبەبى، سونداعى سوزدەردىڭ كوبى كونە تۇركى-قازاق ءسوزى بولار دەپ ويلايمىن.
– وسى شەجىرە جازبا قاي كەزدەن باستاپ كوپشىلىك نازارىنا ىلىكتى؟
– زەرتەۋشىلەر وسىنىڭ العاشقى نۇسقاسى 1368 جىلى قىتايدا يۋان يمپەرياسى قۇلعاننان كەيىن سوڭعى حان توعانتەمىر دايدۋداعى (پەكيندەگى) ورداسىن تاستاپ قاشقاندا سوندا قالىپ قويۋى مۇمكىن دەگەن بولجام بار. العاش قانداي تىلدە جازىلعانى ازىرگە بەلگىسىز كۇيىندە. 1240 جىلى شەجىرەنىڭ سوڭعى نۇكتەسى قويىلعان. كوپ زەرتتەۋشىلەر يۋان يمپەرياسى قيراعاننان كەيىن پايدا بولعان مين يمپەرياسىنىڭ پاتشاسى ءحۇنۇ زامانىندا دالىرەك ايتساق 1382 جىلى جۇڭگو تىلىنە اۋدارىلعان دەگەن پىكىردە. سودان 1866 جىلى قىتايتانۋشى ورىس عالىمى پ. كافاروۆ (1817 – 1887) پەكيندەگى كىتاپحانادان ۇرلاتىپ الىپ ورىس تىلىنە اۋدارىپ كىتاپ ەتىپ شىعارعانعا دەيىن ەۋروپا بىلگەن جوق.
– «مونعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» كىمنىڭ جازعانى جايلى قانداي بولجامدار بار؟
– «مونعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» 1805 جىلدان باستاپ زەرتتەلگەن. ونى زەرتتەگەن جۇڭگو وقىمىستىلارى گۋ گۋان – سي، لي ۆەن-تيان دەگەن ادامدار. كۇنى بۇگىنگە دەيىن وسى شەجىرەنى «كىم جازدى؟» دەگەن پىكىر-تالاس توقتاعان جوق. العاش جاپوندىق عالىم كاناي ياسۋزو بۇنى جازعان نايماننىڭ تايان حانىنىڭ حاتشىسى بولعان، 1204 جىلى شىڭعىستىڭ قولىنا ءتۇسىپ، وردانىڭ ءىس-باسقارۋشى قىزمەتىن اتقارعان تاتاتۇنعا دەگەن پىكىردى 1911 جىلى ايتقان بولاتىن. ودان باسقا ءارتۇرلى پىكىر ايتقان عالىمداردا بار. مىسالى، اكەدەميك س.دامدين-سۇرەننىڭ پىكىرى بويىنشا: «قۇپيا شەجىرەدە 12 عاسىردىڭ وقيعالارى ءۇستىرت جازىلعان دا، 13 عاسىردىڭ العاشقى جارتىسى 1200-1240 جىلدار ارالىعىن ناقتى دالەلدەرمەن جازادى. ال، مونعول ورداسىنان تىس بولعان وقيعالاردى قىسقا عانا ايتىپ وتكەن. وسىعان قاراپ جازعان ادامنىڭ وردا ماڭىندا بولعانىن بايقايمىز. ول شىقاي-قۇدىق بولۋى ابدەن مۇمكىن. بۇل كىسى كونە ۇيعىر، تۇركى جازۋىن جاقسى بىلگەن. ءارى وردانىڭ شەجىرەسىن حاتقا تۇسىرۋگە مىندەتتى بولعان»-دەيدى. وسى پىكىردى پ. پوۋحا تاعى باسقا وقىمىستىلار ماقۇلدايدى.
سونداي-اق، وگەدەي حاننىڭ وڭ قولى اتانعان جىڭعاي جازدى دەيتىندەردىڭ پىكىرى باسىم. ورىس عالىمى ن. مۋنكۋيەۆ پەن اكەدەميك ش. بيرا بۇل شەجىرە ورتاق تۋىندى دەگەندى ايتادى. قالاي دەسەك تە جوعارىداعى تاتاتۋنعا نايمان، شىقاي-قۇدىق تاتار، جىڭعاي كەرەي تايپاسىنىڭ ادامدارى. ءبارى ءبىر وسى دۇنيە ءبىزدىڭ جاقتان ءتۇبى الىس كەتپەيدى.
– اقىرى ءسىز قازاق – مونعول تىلدەرىنىڭ شىعۋ تەگى ءبىر دەگەن پىكىردەن اينىماي كەلەسىز، وسىنى دالەلدەپ بەرمەيسىز بە؟
– وسىنى دالەلدەۋگە 40 جىل عۇمىرىمدى ارنادىم. اقىرى قازاق جانە مونعول تىلدەرىنىڭ فونەتيكالىق، مورفولوگيالىق، سينتاكسيستىك، لەكسيكالىق جاعىن سالىستىرا وتىرىپ، «قازاق جانە مونعول تىلدەرىنىڭ سالىستىرمالى تاريحي گرامماتيكاسى» دەيتىن 2 توم ەڭبەك جازىپ شىقتىم. وسى كىتاپتاردى وقىعان ادام ءسوزسىز مويىندايتىن بولادى.
بەكەن قايرات ۇلى
6alash ۇسىنادى
