تۇيەسى تۇلكى العان شاكۋ باي (موڭعوليا ساپارى)

تۇيەسى تۇلكى العان شاكۋ باي

(موڭعولياعا ساپاردان...)

شاكۋ بايدىڭ موڭعولياداعى ۇرپاقتارى مال مەن باسى تەڭ ءوسىپ، 1050 تۇتىننەن اسىپتى. بايان-ولگەي ايماعىنىڭ تۇلبا اۋدانىندا نەگىزىنەن شاكۋ باي ۇرپاقتارى تۇرادى. تۇلبادا وتكەن شاكۋبايدىڭ اسىندا باس بايگەگە تۇگەلدەي ءبىر قىسراقتان بەرىلىپ، شاكۋ بابانىڭ بايىلىعىن، مارتتىگىن كورسەتتى. شاكۋ باباعا ارناپ ەسكەرتكىش تاس قويىلدى. الامان بايگەدەن تارتىپ قازاقتىڭ ءداستۇرلى سپورتتىق ويىندارىنىڭ ءبارى سالتانات قۇرعان استىڭ قىزىق-دۋمانىنا مىنا ولەڭدى ارناعان ەدىم.
"ءبىزدىڭ قازاق بالاسىنا،
جەر ەسىمىن قويادى.
تاۋ مەنەن تاس، دالاسىنا،
ەن-تاڭباسىن ويادى!

ال، بالاسى، دالاسىنا،
ەسىم بولۋ - ەگەيلىك.
دالامەن تەڭ باباسىنا،
قۇرمەت ەتپەۋ - وگەيلىك.

الاقاقتا "شاكۋ" اتتى قونىس كوپ،
شاكۋ بابا كۇل توككەن.
كەلەدى ءالى ۇرپاعىنا ءورىس بوپ،
باسى قارلى، باۋرايى گۇل-كوكتەم!

جايلاۋ اتى - شاكۋ ارال تورىندە،
تىرىلەردىڭ اققان ءومىر بۇلاعى.
قابىرىستان اتى - شاكۋ ەلىمدە،
ولىلەردىڭ ۇيقىداعى تۇراعى!

شاكۋ بابا كوپ بايلاردىڭ ءبىرى ەمەس،
ساسىق ىرىس جيناعان.
ول جايىندا جەتەلىلەۋ جىر مەس،
ءتىلىم جەتپەي قينالام!

جاياۋ قالساڭ جالعىز اتىن قياتىن،
مارتتىگىمەن مەرەيمىن.
قۇشاعىنا كۇللى ادامزات سياتىن،
شاكۋ بابا - كەڭ قولتىعى كەرەيدىڭ!

بيىكتىكتى قايسى ءبىرى ۇعار ەد؟
قىران عانا سامعاپ ۇشىپ قونباسا.
قازاقتان دا قايىرشىلار شىعار ەد،
قولى جومارت شاكۋ بايلار بولماسا.

تەرىمەنەن نۇرلاندىرىپ عۇمىردى،
ءشاشىلىپتى ءشاشۋ بوپ.
الەمدەگى بايلىق دەگەن ۇعىمدى،
تۇسىنەمىن، شاكۋ دەپ!

ءبىز جىلقىمىز، اۋعان ۇركىپ، شاشىلا،
ءورىسىمىز التاي، قوبدا اراسى.
اشىلاتىپ جيشى ءبىزدى باسىڭا،
شاراپاتتى شاكۋ بايدىڭ ناۋاسى!"

شاكۋ بابا باسقان توپىراقتا قاز تۇرىپ، ەسەيىپ ەرجەتكەنىم ءۇشىن دە باقتتىمىن! باياعىدا بىرەۋ: "ابىلاي حانىنىڭ ارباكەشىنىڭ كورشىسى بولعامىن دەپ ماقتانىپتى" دەيدى. وعان قاراعاندا ءبىز شاكۋ بابانىڭ رۋحىمەن سۋسىنداپ وسكەن ۇرپاق ەدىك. ماقتانۋعا، كەيىنگىگە ماقتانا ايتۋعا حاقىلىمىز! ەندەشە، شاكۋ باي كىم؟

"باعىڭ جانعان شاعىڭدا، قارعا سالساڭ قاز ىلەر، باعىڭ تايعان شاعىڭدا سۇڭقار سالساڭ، از ىلەر" دەگەندەي، باعى جانىپ، باقىتى ورلەگەن شاكۋ بايدىڭ جەتەلەپ كەلە جاتقان تۇيەسى شەڭگەلدى قاربىتىپ جۇلعاندا، تىعىلىپ جاتقان تۇلكىنى قوسا ۇستاعان، اعاش جونىپ، قوي قاشاعا ۇمىت قالدىرعان پىشاعى، تۇندە قوراعا سەكىرىپ تۇسكەن قاسقىردى جارىپ ولتىرگەن. وسىلايشا، "تۇيەسى - تۇلكى، پىشاعى - قاسقىر العان" شاكۋ باي اتانعان دەسەدى.

شاكۋ باي التايدا بولعان اتاقتى باي. شاكۋ ەسىلباي ۇلى 1785-1862 جىلدار ارالىعىندا جاساعان ادام. قۇت دارىپ، ب ا ق قونعان شاكۋ بايعا 10000 قوي، 5000 جىلقى، 1500 سيىر، 600 تۇيە، 500 ەشكى بىتكەن ايتۋلى جومارت باي. 20000 باسقا جۋىق مال بار شاكۋ بايدىڭ قونىستارى دا كوپ بولعان. التاي قالاسىنىڭ الاعاق قالاشىعىنداعى شاكۋ قىستاعى، ارال جايلاۋىنداعى شاكۋ داراسى سونىڭ كۋاسى.

اعا سۇلتان قۇنانباي التايعا كەلگەندە، اجى تورە باستاعان ەلباسىلارى ءشاۋ جىراۋ، شەگەتاي باتىر، كوكەن بي، جەتىباي بي، تىلەۋدى قاتارلىلار ءمولدىر سۋلى-سايالى قابا وزەنى بويىنا 50 ءۇي تىكتىرىپ دايىندىق جاساپ، كۇتىپ الادى.

ءبىر كەزدە قۇنانباي تۇسكەن ۇيگە ادام تولىپ قىزۋ جيىننىڭ باستالار كەزى بولادى. قازاق بيلەرى باس قوسقاندا بايىرعى سالت بويىنشا بىرىنە ءبىرى ءسوز تاستاسۋشى ەدى. كەرەيدىڭ بۇل تۇستاعى العىر شەشەن قارياسى ءشاۋ:

- ال اعا بالاسى (ورتا ءجۇز رۋلارى ارعىندى اعا بالاسى دەپ اتايدى)، ءسوز باستاڭىز،- دەيدى. سوندا قۇنانباي وزىنە ۇسىنىلعان سوزگە قۇرمەت ەتىپ:

- ءسوزدى اۋىل يەسى بولىپ وتىرعان كەرەي بالاسى وزدەرىڭىز باستايسىزدار دا!- دەيدى. بۇل كەزدە ۇلكەندەرگە ورىن بەرىپ، تومەندە وتىرعان، قۇلىن تايجاقى كيىپ، كامەر بەلبەۋ بۋىنىپ، ساپى اسىنعان وتكىر كوزدى، اقسۇرى جىگىت بىلاي دەيدى:

- ءبىز قالاي باستايمىز؟! بۇزىلعان وردامىز تىگىلمەي كەلە جاتقان ەلمىز. كەلگەن جەرىمىز التاي-ساۋىر بولعانىمەن، بەيىت بەلگىسى، بەسىك ۇلگىسى جوق، السا ءبىتىم، بەرسە ءبىتىمدى بىلەتىن موڭعول ورتاسىندا وتىرعان جايىمىز بار. ورتاسى ويىلىپ، ورداسى بۇزىلماعان حانى بار، زاڭى بار اعا بالاسى ءوزى باستايدى دا!-دەپتى! سوندا قۇنانباي جاس جىگىتكە بارلاي قاراپ:

- بولار، بولار، ءوزى دە بولعالى تۇر ەكەن. اۋزىنىڭ الپاۋىتتاي يەسى، كومەيىنىڭ سۋسىلداپ تۇرعان سۇر جىلانى بار جىگىت كورىنەدى، جيىن ءوزى دە باستالدى ەمەس پە !؟- دەيدى.

قۇنانباي الدىندا ءسوز باستاعان بۇل جاس جىگىت ايگىلى شەشەن، ايتۋلى كۇيشى بەيسەنبى ەدى. سودان باستالعان جيىن قازاق رۋلارى جانە موڭعول تايپالارى مەن كەرەي-نايمان رۋلارى اراسىنداعى بىتپەي كەلە جاتقان داۋ شارلارعا ءبىتىم جاسايدى. اجى تورە باستاعان اباق ەلىنىڭ قوناعى قۇنانباي جولداس-جورالارىمەن اتتانعاندا كەرەيدىڭ اقساقالدارى قوش ايتىپ، بەيسەنبى قاتارلى جاستارى ەل شەتىنە دەيىن شىعارىپ سالماققا، بىرگە اتتانادى. جۇزدەن استام نوكەرلى توپ القابەك بويىنا تاياعاندا، بۇركىت الىپ، يت ەرتكەن، جاراۋ اتتى جالاڭ ساياتشىلارى بار اتاقتى باي شاكۋ الدارىنان شىعادى. اق بوز اتتى، اقتوبە تىماقتى شاكۋ باي انادايدان اتتان ءتۇسىپ قارسى جۇرگەندە، بۇل قۇرمەتكە ءىلتيپات جاساعان قۇنانباي دا اتتان تۇسەدى. تورعىن تونىن كولبىرەتىپ قارسى كەلگەن شاكۋ توپ الدىنداعى قۇنانبايمەن قۇشاقتاسىپ، توسكە ءتوس سوعا امانداسىپ:

- اعا بالاسى قۇنانباي مىرزا كەلەدى دەپ ەستىپ ەدىم، اكەڭ وسكەنباي ءبىزدىڭ جانىبەك باتىردىڭ قىزىنان تۋعان جيەن ەكەنىن دە بىلەتىنمىن. "الىستان التى جاسار بالا كەلسە الدىنان الپىستاعى قارياسى شىعاتىن" سالتىمىزدا بار ەدى. ءبىراق، مالىمنىڭ كۇيى، بالامنىڭ جايىمەن بارا المادىم. بۇگىن اۋىلىمىز كۇزەۋلىككە ءتۇسىپ كەتتى. سولاي بولسادا، قايتىپ كەلە جاتىر دەگەن سوڭ جولىڭدى توسىپ ءدام تاتىرايىن دەپ كۇتىپ تۇر ەدىم، جەرىمىز شالعاي بولسادا كوڭىلىمىز جاقىن. ات باسىن بۇرىپ ءدام تاتىپ قايت!- دەيدى. قۇنانباي قوناق بولۋعا ات باسىن بۇرعاندا، ەرىپ كەلە جاتقان باسقا ەلدەردىڭ بيلەرى قۇنانبايعا قوش ايتىپ كەتپەكشى بولادى. سوندا شاكۋ اقساقال:

- اس اتامىزدىكى، بەرەكە ەلدىكى، قوناق كوپتىكى ەمەسپە!؟ ەل اعاسى قۇنانبايدى شاقىرعانىم، ءبارىڭدى شاقىرعانىم! قانە، تۇگەل جۇرىڭدەر!- دەپ توپتى ءوزى باستاپ، القابەك وزەنىنىڭ بويىنا تۇسەدى. قۇنانباي كەڭ سايلى ورمان اراسىنان جەلىسى تارتۋلى، بيەسى بايلاۋلى، قوناق ۇيلەرى تىگۋلى تۇرعان كۇتىم ورنىن كورەدى.

بىردە الدىعا اس كەلدى. ۇلكەن استاۋعا سالىنعان ەت مالدىڭ شاربى مايىمەن جابىلعان. اعا سۇلتاننىڭ كوزىندەگى اڭتارىلستى سەزگەن شاۋ جىراۋ:

- بۇل «كەجىم تاباق». اباق كەرەيدىڭ اناسى اباقتان قالعان سىي تاباق!- دەپ باتاعا قول جايعىزدى.

شاكۋ قۇنانبايدى كۇنى-تۇنى كۇتىپ، كەلگەن جولىڭا دەپ، قوناقتاردىڭ جارىمىنا ءبىرىڭعاي اقبوز ات، جارىمىنا جيرەن ات، ال، قۇنانبايعا ءوزىنىڭ 62 جىلقىعا باعالاپ العان قوڭىر جورعاسىن تارتۋ ەتىپ اتتاندىرادى. سوندا، بەيسەنبى دونەنباي ۇلى قوڭىرجورعاعا ارناپ"62 قوڭىر كۇيىن" شەرتكەن دەپ اڭىز ەتەدى.

رازى-حوشتىقپەن اتتانانعان قۇنانباي، ساپارلاستارىنا: - اباق كەرەي بالاسى 15 مىڭ تۇتىننەن اسىپ، داۋلەتى شالقىپ، ەلى ءوسىپ، كەگىن جوقتار ەر تۋىپ، داۋىن سويلەر بي تۋىپ، ب ا ق قونعان ەلگە اينالعان ەكە. ءتۇبى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ءبىر تىياناعى سول بولار!- دەپ ايتقان دەسەدى.

"تورعايتى، شاكۋ مەنەن قۇرمانبۇلاق،
بۇلاعى سىر شەرتەتىن قىردان قۇلاپ.
قامشىسى ەر بابامنىڭ قالعان مۇندا،
تامشىسى تاس بەتىنە تۇنعان جىلاپ.
كوكقۋىس، ءتور تورعايتى، ەگىزتوبە،
وزىڭدەي كەڭ بولۋدى قىلعام مۇرات!
مەندە ءبىر قارشىعاتاس ساقىڭداعى،
التايدان باسقا تاۋدان تۇرعان جىراق!" - دەپ كەلەتىن ولەڭىم تۋىپ-وسكەن جەرگە، شاكۋ سىندى بابالاردىڭ قۇرمەتىنە ارنالعان ەدى.

جول الىسقا باستاپ بارادى... انە، الاعاق قالاشىعىنىڭ شىعىس وڭتۇستىك جاعىنداعى بيىك قاباقتا شاكۋ قىستاعى، ودان ارى شاكۋ قابىرىستانى تۇر. پانيدەگى تۇراعى دا، باقيداعى تۇراعى دا ءوز اتىمەن اتالىپ ماڭگىلىك ۇيىقىدا شاكۋ بابا سوندا جاتىر. جول الىسقا باستاپ بارادى... جول قايتا باستاپ كەلەرىنە سەنەمىن...