گيمالايدان اسقان كوشتىڭ كۋاگەرى – عايني اپانىڭ اڭگىمەسى

بيىل قازان ايىندا ساپاردىڭ ءساتى كەلىپ، ىستامبولدا ساپاردا بولعان ەدىك. تۇركيادا وتكەن عاسىردا جۇڭگو ەلىندە بولعان اپالاڭ-توپەلەڭ اۋىر جىلداردا التايدان اۋىپ، قىرعىن سوعىستاردى باستان كەشىپ، دۇنيەنىڭ شوقىسى اتانعان گيمالايدان اسىپ، پاكىستان، ءۇندىستان ارقىلى، تۇركياعا جەتكەن قازاقتار تۇراتىنىن ءدۇيىم جۇرت بىلەدى. جالپى شىنجاڭ جەرىنەن گيمالاي اسا كوشكەن ەل ءبىر عانا كوش ەمەس، بىرنەشە دۇركىن بولعان. سول كوشتەردىڭ ەڭ سوڭعىسى قاليبەك حاكىم باستاعان كوش بولاتىن. قازاقتىڭ بىرەگەي تۇلعالارىنىڭ ءبىرى قاسەن ءورالتاي (قاليبەك حاكمنىڭ ۇلى) مارقۇم كوزى تىرىسىندە وسى ۇزىن سونار كوش تۋرالى «ەلىم-ايلاپ وتكەن ءومىر» اتتى دەرەكتى رومان جازعان. ودان باسقا دا، سول كوشتەر تۋرالى حاليفا التايدىڭ «كوش ەستەلىگى»، نۇرقوجاي باتىردىڭ ەستەلىكتەرى، ج.س.س ءبىرتالاي ەڭبەكتەر بار.

عايني نۇرمۇقامەت قىزى وسى كوشكە 6 جاسىندا ىلەسىپ، اۋىر جىلداردى ارتقا تاستاپ، بۇگىنگى تاڭدا ىستامبولدا نەمەرە-شوبەرەلەرىنىڭ الدىندا باقىتتى عۇمىر كەشىپ وتىرعان اق سامايلى انا. بۇل كۇندە سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىققان اپامىزعا ارنايى امانداسا بارىپ، شاي ۇستىندە اعىنان جارىلىپ ايستقان اڭگىمەلەرىن جازىپ الىپ ەدىم. سونى، وقىرمان قاۋىمعا جەتكىزۋدىڭ ءساتى ەندى ءتۇسىپ وتىر.

نۇرپاي باتىردىڭ اۋىلى شابىلعان سوڭ...

مەنىڭ اكەم اتاقتى نۇرپاي باتىردىڭ تۋعان ءىنىسى ەدى. ەل نۇرمۇقامەت مولللا دەپ اتايتىن. نۇرپاي باتىرجاۋ قولىنان ولگەننەن كەيىن، باتىردىڭ بالا-شاعاسى مەن تۋىس-تۋعاندارىن تۇگەلدەي تۇتقىندا ۇستايدى. وسى كەزدە مەنىڭ اكەم عانا سىتىلىپ، قۇتىلىپ شىعىپ، تاۋ اسىپ، تاس باسىپ، ءبىراز ۋاقىت ساي-سالالاردى پانالايدى دا، توڭىرەكتەگى ەلدىڭ جاعدايىنا قۇلاق تۇرەدى. وسى كەزدە ۇزىنقۇلاقتان قاليبەك حاكىم كوش باستاپ، الىستاعى مۇسۇلمان ەلدەرىنە كەتپەكشى بولىپ جاتىر دەگەندى ەستيدى. اكەمنىڭ قايىن جۇرتى ەسداۋلەتتىڭ ءبىر باي اۋلەتى ەدى. ارادا ءبىراز ۋاقىت سول اۋلەتپەن بىرگە بولادى. سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە قاپىدا جاۋ قولىندا قالعان تۋىستارىنىڭ كەگى، تۋعان اعاسى نۇرپايدىڭ كەگى كەۋدەسىندە قايناپ جاتقان اكەم تاۋ اراسىندا جۇرسە، جاۋدىڭ شولعىنشى بەس اسكەرى كەلە جاتادى. كوكىرەگى قاندى كەككە تولعان اكەمىز بەسەۋىن بىردەي اتىپ ءولتىرىپ، سۇيەكتەرىن ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن قويىپ، قاعاز جازىپ، «مەن نۇرپاي باتىردىڭ كەگىن الدىم» دەپ قالدىرىپ كەتەدى. سونىمەن، وكىمەت اسكەرلەردى كىم ءولتىردى دەپ، تىنىش جاتقان ەلدەن كەلىپ سۇراۋ سالادى. حالىق ءبىز بىلمەيمىز دەپ ءبىر اۋىزدى بولادى.

اكەمنىڭ وسىنشاما كەكتەنىپ جۇرگەن سەبەبى بىلاي. ەڭ الدىمەن حالىق اراسىنداعى قۇرالدى، وقتى جينايمىز دەگەن سىلتاۋمەن كەلگەن كوپ شەرىك (اسكەر) اۋىلعا اۋىر ءتىنتۋ جۇرگىزىپ، قارسىلىق قىلعانداردى ءولتىرىپ، بايلاپ-ماتاپ قورلايدى. وسىعان كەكتەنگەن نۇرپاي باتىر ساقتاپ جۇرگەن بەس تال وعىمەن، ۇيگە قاراي باسا كوكتەپ كەلە جاتقان توپتى جاۋدى كيىز ءۇيدىڭ جابىعىنان سىعالاپ اتادى. شەرىك باسشىسىن دا جەر جاستاندىرادى. سودان كەيىن اسكەرلەر ءۇيدى قورشاپ الىپ، نۇرپاي باتىردى جەلكەسىنەن اتىپ ولتىرەدى. بۇكىل اۋىلدى شاۋىپ، ءبارىن تۇگەلدەي قولعا الادى. ال، اكەم ول كەزدە موللا بولىپ، بالا وقىتقان، بولەك ءبىر اۋىلدا وتىرادى ەكەن دە، جاۋ قولىنا تۇسپەي قالادى. وسىنداي جان الىسىپ، جان بەرسىسكەن جانتالاستا، باتىردىڭ توقالى ءبىر اسكەردىڭ جاعاسىنان الا تۇسەدى. سونىمەن، اسكەرلەر تۇتقىنعا تۇسكەندەردى ءبىر بولەك، ايەلدى ءبىر بولەك اكەتەدى. ايەلدى ومىراۋداعى بالاسىمەن قوسىپ، كوپ اسكەردىڭ اراسىنا اپارادى. سول جەردە جىلاپ-سىقتاپ، بورداي ۇگىلمەي، بويىن سەرگەك ۇستايدى. اسكەرلەر وعان داستارقان جايىپ، كۇتپەكشى ىڭعاي تانىتىپ، شاي قۇيىپ بايەك بولادى. ىزاسىن باسا الماعان ايەل شىنىداعى شايدى اسكەردىڭ بەتىنە شاشىپ قالادى. اشۋلانعان شەرىكتەر ايەلدىڭ بالاسىن قولىنان جۇلىپ الىپ، ءسابيدىڭ ەكى بۇتىن ەكى جاققا كەرىپ تۇرىپ، قىلىشپەن شاۋىپ ولتىرەدى. سول قاتىگەزدىكتى ءوز كوزىمەن كورگەن انا ناق مايداندا جان ۇزەدى (عايني اپا وسىنى جىلىپ وتىرىپ ايتتى).

وسىدان كەيىن تاۋدا ءجۇرىپ الگى بەس اسكەردى ءولتىرىپ، اقىرى قاليبەكتىڭ كوشىنە قوسىلادى اكەمىز. وسى كوشكە ىلەسۋ ءۇشىن دە ءبىراز قيىندىقتاردى باستان كەشىرەدى. اراعا حابارشى سالىپ، شولعىنشى سالىپ ءجۇرىپ، قاليبەكتىڭ كوشىنە ەرگىسى كەلەتىنىن ايتادى. سونىمەن، جايلاۋعا كوشىپ بارا جاتقان ەل سياقتى كورىنىس بەرىپ، ءتۇن قاتا كوشىپ ءجۇرىپ، اقىرى قاليبەك ەلىنە قوسىلادى.

ول كەزدە مەن 4-5 جاستامىن. بۇل وقيعالار ءبىزدىڭ تۇركياعا اۋعان كوشتەن بىر-ەكى جىل بۇرىن ساۋاننىڭ ۇلۋجان جايلاۋىنىڭ ەتەگىندەگى بورتۇڭكەدە بولعان.

سونىمەن، اتتىڭ قوڭدىسىن، اتاننىڭ قومدىسىن سايلاپ، مىقتى ازاماتتار كوش باستاپ، اللاعا تاۋەكەل دەپ، جولعا شىعىپ، دۇركىرەي كوشە جونەلەدى. اكەمنىڭ باسقا تۋىستارى سول بەتى تۇگەلدەي جاۋ قولىندا قالدى. بەيىسقان، بەيىساقىن دەگەن جاقىن ىنىلەرى دە باتىر بولعان. كەيىن ءبىز كەتكەننەن كەيىنگى قاقتىعىستاردا ولار دا جاۋ قولىنان قازا تاۋىپتى.

ەل كوشكەندە اكەم نۇرمۇقامەتتە ءۇش بالا بولدىق. مەن ەڭ ۇلكەنى 7 جاستامىن. مەنەن كەيىنگىسى كەبەجەدە، ەڭ كىشىسى بەسىكتە بولدى. نەگىزى بىزدەن باسقا دا بىرنەشە بالاسى بولعان. ولار كوشەردەن بۇرىن شەتىنەپ كەتىپتى. ال، نۇرپاي اتامىزدىڭ ۇرپاقتارى نەگىزىنەن قۇرىپ كەتتى. وزىنەن جالعىز ۇلى قالعان ەكەن. ول دا باتىردىڭ ۇرپاعى بولعان سوڭ، قىتايدا كۇنى كەشەگە دەيىن تىنىش عۇمىر كەشىرە الماي، سول جاقتا تاۋدى مەكەندەگەن موڭعولدار اراسىندا تىرشىلىك ەتىپ ءجۇر ەكەن. ءبىز بەرتىندە ەل وڭالعاندا قىتايعا بارعان ساپارىمىزدا سول تۋىسىمىزدى كوردىك.

قىزىل وزەندە تىرىدەي جانازالارىن وقىپ، قۇران قويىپ انتتاسىپ، اتتانعاننان كەيىن، قيىر شىعىستاپ وتىرىپ لوپنۇرعا كەلدىك. مالدىڭ جاي-كۇيىن ساقتاپ، ارا-تۇرا ونشاقتى كۇن دامىلداپ وتىردىق. دامىلداعان كەزدە دە بالالارعا ساۋات اشتىرىپ، ساباق بەرىپ وتىردى ۇلكەندەر. جاۋ كوزىنە تۇسپەيتىن جەرلەردى شولىپ، تاۋ ساعالاپ، كول جاعالاپ، جالپى شىنجاڭ توپىراعىنان الىستاپ بارا جاتتىق. لوپنۇر دەگەن كولدى جاعالاپ ۇدىرە كوشۋگە تۋرا كەلدى. سول كەزدە كوشتەگى كوزقاراقتى كىسىلەر قولدارىنا العان كارتا ارقىلى قاي جەردە كول بار، قاي جەردە ءشول بار، ءبارىن ءبىلىپ وتىرادى ەكەن. سوندىقتان، كۇن جىلىنىپ، مۇز بەتى سوگىلەردەن بۇرىن كوشتى قارسى جاعاعا وتكىزۋ كەرەك دەپ شەشتى ۇلكەندەر. سونىمەن، قالىڭ قامىستى لوپنۇر كولىنەن وتۋگە تۋرا كەلدى. قالىڭ قامىستان تۇيە تايىپ، ازەر دەگەندە مۇزدان كوشتى وتكىزدىك. سول كۇنى كۇن دە اشىلىپ، جايماشۋاقتانىپ تۇرىپ الدى. تاعى دا سول جارىقتىق، ۇلكەندەردىڭ اقىلى عوي. ءبىرشاما ۇزاقتان بارىپ، جىگىتتەرگە قاپقا سالدىرىپ توپىراقتار تاسىتتى. سول توپىراقتاردى مۇزعا توكتىرىپ، كوشتى جەتەلەپ وتكىزدى. شەشەم جارىقتىق، بەسىكتە بالاسى بار. مەنى تايعا مىنگىزىپ قويعان. سوندا دا ەر ازاماتتارعا كومەكتەسىپ، كويلەگىنىڭ ەتەگىمەن توپىراقتاردى تاسىپ، مۇزعا سەپتى. سونداعى انالار، ايەلدەر وتە قايسار ەدى. سونىمەن نە كەرەك، كوشتى مۇزدان وتكىزۋ ءىسى ءۇش كۇنگە جالعاستى.ءتورتىنشى كۇنى مۇز ءتۇسىپ كەتتى دە، ەكى اۋىل ارعى جاعادا قالىپ وتە الماي قالدى. قايناش، توكەش دەگەن كىسىلەردىڭ اۋىلى ەدى.

سول كەزدەگى ادامداردىڭ مىقتىلىعى مەن ادالدىعى عوي. مۇز تۇسپەگەن جەرلەردى تاۋىپ، ەپتەپ قارسى جاعاعا ءوتىپ، بىرنەشە كىسى بارىپ ولارعا حابارلاسىپ، سىزدەر ەندى نە بولسا دا، كولنىڭ توقتاعان اياعىنا دەيىن كوشىپ بارىپ، اينالىپ ءوتىپ كەلىڭىزدەر. ءبىز وسى جاقتان توسايىق دەپ ايتىپ كەلىپتى. سونىمەن، ۋادە بويىنشا ءبىز بىرنەشە كۇن ايالدادىق. ال، قالعان ەل كولدىڭ سىرتىن اينالىپ كوشىپ كەلدى.

كولدەن كەيىن شولگە، شولدەن كەيىن تۇزعا تاپ بولدىق

لوپنۇر كولىنەن وسىلايشا مىڭ ءبىر ماشاقاتپەن وتكەننەن كەيىن، ءۇش-تورت كۇن ۇدىرە كوشىپ، اقىرى تاكلاماكان شولىنە ىلىندىك. تاكلاماكاندا تاۋداي بيىك قۇمدار بولادى ەكەن. جەلدىڭ قاتتىلىعى سونداي، ادامدى ۇشىرىتىنداي. الدىمىزدا قاليبەك حاكىم كوش باستاپ وتىردى. الدىڭعى جاققا جەر شولعىش جىگىتتەردى جىبەرەدى. ودان كەيىن، ءبىر توپ ازاماتقا مىقتى تۇيەلەردى بەرىپ، ون جىگىتتى قايتادان كەرى جىبەردى. لوپنۇر كولىنەن مۇز الىپ كەلۋگە اتتاندى ولار. سەبەبى، مىنا ۇشى-قيىرسىز شولدە سۋسىز قىرىلىپ قالۋىمىز مۇمكىن ەدى. سول توپتىڭ باسشىسى مەنىڭ اكەم بولدى. ولاردى ءۇش كۇن كۇتتىك. حابار جوق. ءبىز جيىلعان جۇكتەرگە شىعىپ، تۇيەگە ءمىنىپ، داۋىسىمىز جەتكەنشە ايعايلايتىنبىز. ءتورتىنشى كۇنى اقشامدا «بەرى تارت! بەرى تارت!»دەپ ايعايلادى ەرەسەكتەر. سونىمەن اكەم باستاعان توپ امان-ەسەن كەلدى. سول اداسقان جولى تۋرالى كەيىن كەلە اكەم ايتادى. شۋىلداعان، ايعايلعان داۋىس قۇبا شولدە جۇرگەندە ەستىلىپ تۇرادى. ءبىراق، قاي جاقتان شىققانىن ايىرۋ قيىن. ۇلكەندەردەن ەستىگەنىمىز بار ەدى. اداسقاندا اسپانعا قاراپ، شولپان دەگەن جۇلدىزدى وڭ يىقتيارىڭا قوياسىڭدار دەپ. سول ءسوز بويىنشا، نوبايلاپ ءجۇرىپ وتىرىپ تاپتىق دەيدى.

سونىمەن، ون تۇيەگە ارتقان اۋىر مۇزدى الىپ، اكەمدەر جەتتى. ونى اۋىل-اۋىلعا تاراتتى. سودان كەيىن، ۇلكەن مۇزداردى ۇساقتاپ، شاۋگىم، توعالارعا سالىپ الدىق. كوش تاعى جولعا شىقتى. تاڭنان كەشكە دەيىن جۇرگەندە، كەشكە قاراي جەر بەتىن جاپقان تۇزدى دالاعا جولىقتىق. جەر بەتىندە تۇزدان باسقا ەشتەڭە جوق ەكەن. ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ جوق، اعاش تا، ءشوپ تە جوق تۇزدى دالا ەكەن. جۇرگەندە اتتىڭ تۇياعى تۇزدى ويىپ كىرىپ كەتەدى. ەندى بۇل جەردە كۇن جىلىنعاندا، ادامدار شولدەن تىلدەرى اۋىزدارىنا سىيماي، كەبەرسىپ كەتتى. وسى جەردەن قاليبەك حاكىمنىڭ اعاسى جوعالدى. سول بەتى تابا المادىق. تاعى كوشىمىزدە كەلە جاتقان ءۇش سارت (ۇيعۇر) بار ەدى. ۇشەۋى دە جوعالىپ كەتتى. ولاردى ىزدەپ تابۋ مۇمكىن بولمادى.

جاۋھار جۇتىپ سالقىنداپ، ارتىنان اداسىپ كەتتى

سول قاتاردا بولعان ءموردىقان دەگەن كىسى ايتادى. جولدا قاتتى شولدەپ، ۇيقى قىسىپ، ارەڭ كەلە جاتتىق. قانداي قينالساق تا ۇيىقتاماۋىمىز كەرەك ەكەنىن ۇيعۇرلارعا ايتتىق. ال، ءبىر ۇيىقتاعان كىسى يەن دالادا تەز اداسىپ قالادى دەدىك. كوشتىڭ بۇلدىراعان سوڭىنان ىلەسىپ ەرىپ كەلە جاتقانىمىزعا ءۇش كۇن بولعان. ءبىر جەرگە كەلگەندە ۇيعۇردىڭ ءبىرى ايتتى. مەن اۋزىم قۇرىپ، شولدەپ كەتتىم. قورجىنىمدا ءبىر جاۋھار بار ەدى. سول كىشكەنە سالقىنداتادى دەپ ەستىپ ەدىم. ءسال تىنىعىپ، اۋزىما سالايىنشى دەپ، اۋزىنا سالدى. شىنىمەن سالقىنداتادى ەكەن. ءبارىمىز دە اۋزىمىزعا سالىپ شىقتىق. سونىڭ اراسىنشا سارتتىڭ كوزى ءىلىنىپ كەتىپتى دە الگى جاۋھار اۋزىنان ءتۇسىپ كەتىپتى. ول ءتۇسىپ كەتكەن تۇزدىڭ جارىلعان جەرى جاپ-جارىق بولىپ جاتىر ەكەن. تۇزدى بۇزىپ، انا جاۋھاردى الا الماي كوپ اينالدىق. سونىمەن، كوشتەن ءتىپتى الىستاپ قالدىق. كۇش-قۋاتىمىز السىرەپ، تاڭعا جاقىن ءبىر-بىرىمىزدى بىلمەي قالدىق. اقىرى ۇيعۇرلار سول بەتى جوعالىپ كەتتى دەيدى.

سونداي قيىن ساپاردا ارتتا قوي ايداپ كەلە جاتقان قويشىلار اقتى ءشول قىسىپ، ىشەرگە سۋ جوق بولعاندا، قويدى باۋىزداپ جىبەرىپ قانىن جۇتىپتى. ءوزى ىستىق كۇندە جىلبىسقالانىپ قان ادام تاماعىنان ارى جۇرمەيدى ەكەن دەيدى.

سونىمەن، بىرنەشە كۇن وتكەندە الدىمىزداعىلار «ءشۇيىنشى، ءشۇيىنشى! سۋ بار ەكەن» دەپ ايعايلادى. سول كەزدە تاعى دا ۇلكەن كىسىلەر، مالدى سۋعا اپارماي، توقتاتا تۇرىپ، وزدەرىڭ ءىشىپ كورىڭدەر دەدى. سودان كەيىن ادامدار ءىشىپ كورسە، سۋ تۇششى سۋ ەمەس، تۇزدى بولىپ شىقتى. بۇل سۋدى مالعا كورسەتپەي، ادامدار دا ىشپەي، تاعى دا العا جىلجي بەردىك.

ەس كەتىپ، جان شىققاندا، ادامدار ابدەن شولدەن كەبەرسىپ تالىققاندا، الدىڭعى كوشتەگىلەردەن تاعى جاعىمدى حابار كەلدى. ءشوبى دە، سۋى دا، اعاشى بار القاپقا جەتىپتىك. سول تازا سۋعا جەتكەندەگى مال مەن ادامنىڭ قۋانىشىن ايتسايشى. جىلقى، تۇيەلەر باس كوتەرمەستەن سۋ ءىشتى. سارقىراپ اعىپ جاتقان سول سۋدان ەل ەس جيىپ، بىرنەشە كۇن ايالدادىق. ەل جوعالعاندارىن بىرگە ىزدەپ تاۋىپ، تىنىعىپ، جاقسارىپ قالدى.

تاكلاماكاننان امان-ەسەن ءوتىپ، چيڭحاي جەرىندە قۇسايىن ءتايجىنىڭ اۋىلىنا جەتتىك. ەل-جۇرت تىنىستاپ، اعايىن-باۋىرلار تابىسىپ، بىرەۋگە بىرەۋ قۇدا بولىپ، جاعداي ءسال دە بولسا كورىم بولىپ قالدى. ول جەردە ەكى جىلداي وتىرىپ، ءۇشىنشى جىلى ول جەردەن تاعى دا كوشە جونەلدىك. بىزدەن بۇرىن كوشىپ كەتكەن ەلىسقاننىڭ ەلى پاكىستانعا ورنالاسقان ەكەن. ولار كوپ شىعىن بولىپ قىرىلعان.

سارىجونداعى اۋىر ساپار، شەكاراداعى اتىس

ءبىز ىستىق پاكىستاننان قازاقتاردا ءولىم-جىتىپ كوپ بولعانىن ەستىپ، سارى جوندى جاعالاپ (تيبەت ءۇستىرتى)، ءۇندىستانعا بارۋىمىز كەرەك ەكەن. ونىڭ ءبارىن ۇلكەندەر اقىلداسىپ، جول-جوبانى جاساپ وتىردى. سارى جوندا تۇيە دە، قوي دا جۇرە الماي قالدى. سونىمەن، مالداردى تاستاپ كەتۋگە تۋرا كەلدى. قويدى سويىپ، ەتىن قازانعا سالساق دەرەۋ ەزىلىپ، كوبىك بولىپ، ءىرىپ كەتىپ، جەۋگە جاراماي قالدى. ۇستىرتتە مال ەتى وسىلاي بۇزىلىپ كەتەدى ەكەن. ەندى اقىرى، قوڭىر اڭدار مەن قۇلانداردى اتىپ، سونى جۇرتقا جەگىزدى ەر-ازاماتتار.

سارى جوندى اڭ ەتىن ازىق قىلىپ، ءىلبي كوشىپ وتىرىپ بىتىردىك. ءۇندىستان شەكاراسىنا جاقىنداعاندا جۇڭگو اسكەرلەرى قۋىپ جەتىپ، ول جەردە سوعىس بولدى. كوشتەگى باتىر قازاقتار ەكى رەت سوعىستا جاۋدىڭ بەتىن قايتاردى. ءۇشىنشى رەت ودان دا كوپ جاۋ كەلىپ، بۇكىل مالىمىزدى الىپ قالدى.

باتىرلار كوشتى، قاتىن بالا ءبىر تاۋدىڭ تۇبىنە ءۇيىپ وتىرعىزىپ قويادى دا، وزدەرى اسكەرلەرمەن قاندى ۇرىس سالىپ سوعىسادى. سول سوعىستىڭ العاشقىلارىندا بىزدەن ادام ءولىمى بولمادى. سوڭعى ۇرىستا بىرنەشە ادام شايت بولدى. جەكە مەنىڭ اكەم ەمەس، ءبارى دە باتىر ەدى ازاماتتاردىڭ. اكەم مەن مۇسا دەگەن جولداسى ەكەۋى وق جاۋىپ تۇرعاندا مىيداي جىزىققا كەتتى. باسقا باتىرلار تاۋدى، تاستى جاعالاپ وقپەن جۇڭگو اسكەرلەرىن تويتارىپ تۇردى. كىشكەنە-كىشكەنە قۇم توبەشىكتەردى بەتكە ۇستاپ اكەم مەن مۇسا اسكەرلەردى كوزدەپ اتىپ جاتىر. ءبىز اپ-انىق كورىپ تۇرمىز. وسى كەزدە جاۋلار تەز قيمىلداپ، وققا ۇشقان اسكەرلەرىن سۇيرەپ الىپ كەتتى. تاعى بىرنەشە اسكەر العا قاراي تۇرا شاپقاندا اكەم بىرەۋىن، مۋسا بىرەۋىن اتىپ ءتۇسىردى. تاۋدا تۇرعان كىسىلەر مىلتىقپەن جاۋدى جاسقاپ تۇردى. تاستىڭ تۇبىندە وتىرىپ، دۇعا قىلىپ وتىرىڭدار دەپ، قاعاز كەلدى بىزگە. ءبىز ىشتەي تىنىپ، بار بىلگەنىمىزدى كۇبىرلەپ، قۇدايعا جالبارىنىپ وتىرمىز. كۇن باتتى. قاتتى جاۋىن بولدى. قىتايلار بىرنەشە ادامىنان ايىرىلعاننان كەيىن شەگىندى.

اكەم جاۋدىڭ باسىن كەسىپ الىپ، ۇندىلەرگە كورسەتتى

ارىق-تۇرا مالدار مەن شاشىلعان جۇكتەرىمىزدى جيناي باستادىق. وسى كەزدە ءۇندىستان جاق ءبىزدى شاقىرىپ جاتىر دەگەن حابار كەلدى. ەل ەكىۇداي كۇيدە بولدى. ەندى ءۇندىستاندىقتار قىرىپ تاستايتىن بولدى دەپ ويلادى بىرەۋلەر. سونىمەن، نار تاۋەكەل ءۇندىستاندىقتار شاقىرعان جاققا كەلدىك. اكەم سول كەزدە ولگەن اسكەردىڭ باسىن كەسىپ الىپ، قانجىعاسىنا بايلاپ الىپ كەلىپتى. ۇندىلەرمەن ءبىز توبەت (ءتۇبىت، تيبەت) ءتىلماشتار ارقىلى سويلەستىك. ءبىزدىڭ كوشباسشىلار ولارعا تاي بەرىپ، ءسوزىمىزدى دۇرىس اۋدارىپ بەر دەپ تاپسىرىپ قويعان ەكەن. سول جەردە ءۇندىستاندىق اسكەرلەردىڭ باستىعى اكەمنەن مۇنى كىم اتتى دەپ سۇراپتى. مەن اتتىم دەپتى اكەم. نەگە باسىن كەسىپ الدىڭ؟ دەسە، ءبىز وزىمىزگە تيىسكەن جاۋدىڭ باسىن وسىلاي كەسىپ الامىز دەپتى. ءۇندىستاندىقتار دا وسىعان قاراپ ءبىزدىڭ قاتتى كەكتەنىپ، امالسىز ەل-جەردى تاستاپ بوسىپ كەلە جاتقان ەل ەكەنىمىزگە ابدەن كوزدەرى جەتىپتى.

ءۇندىستاندىقتار سول جەردەن شاتىر بەردى. سول شەكاراداعى جازىققا اتىستا قازا بولعان ءتورت شايتتى جەرلەدىك. مارقۇمدار بالقيا بايبىشە، قاري سارت قارەكە (ءبىزدىڭ اۋىلدا بالا وقىتاتىن موللا ەدى، شىن اتىن اتامايتىنبىز)، ساقان دەگەن جىگىت، اكەممەن بىرگە جازىق دالادا جاۋمەن اتىسقان مۋسانىڭ ءىنىسى، تاعى ءبىر ادام ەدى (اتى ەسىمە تۇسپەدى).

بەتى قىزىل قازاقتار امەريكاعا بارعىسى كەلمەيدى

سول ارالىقتا ءۇندىستان جاق شەكارا ءبىزدىڭ كوش جايلى ءوز ەلىندەگى لاداح دەگەن جەردەگى ادامدارىنا ايتىپ، ءبىزدىڭ مۇسۇلمان ەكەنىمىزدى جەتكىزگەن سياقتى. سودان كەيىن، ولار قىتايمەن كەلىسىمگە كەلدى. ءبىز ەندى بۇل قازاقتاردى سىزدەرگە قايتارا المايسمىز دەپتى. سونىمەن، جاياۋ-جالپى ءجۇرىپ، ىستىق كۇندە ءبىر جالدىڭ بەتىنە شىقتىق. ازىناۋلاق ازىق-تۇلىك، ۋىس بيداي، كۇرىش، قۇرت بولماسا، باسقا كوپ دۇنيە جوق. سودان كەيىن، لاداح دەگەن جەرىنە جەتتىك. لاداحقا كەلگەن سوڭ، ءۇندىستان ۇكىمەتى قابىلدادى. بالا-شاعا، ۇلكەندەردى ەكى ۇشاققا وتىرعىزىپ، كاشميردەگى جولۋشىلار ورنالاساتىن «اق ساراي» دەگەن جەرگە ورنالاستىردى. وسىدان ءبىرتالاي ۋاقىتتان كەيىن ول جەرگە امەريكادان كومەكتەر كەلدى. كەيىن امەريكا ءبىزدى اكەتپەكشى بولدى. بىزدەگى كىسىلەر بىردەن قوسىلا قويعان جوق. ودان كەيىن امەريكالىقتار بەس ءجۇز ادامدىق ۇشاقپەن كەلگەنىن ايتتى. ءبىزدىڭ اقساقالدار باسىمىزدى قوسىپ، جينالىس اشتى. جول بويى ولگەن ادامدارىمىزدى كومۋگە دە توپىراق تابا الماي، قىرىلىپ، قينالىپ وسىندا جەتتىك. سوندا وسىنشاما بوداۋ بەرگەندە امەريكاعا كەتكەنىمىز دۇرىس ەمەس. باسقا ءبىر مۇسۇلمان مەملەكەتىنە بارۋىمىز كەرەك. سول ارادا اراب ەلىنە بارايىق دەگەندەر بولدى. ءبىراق، اراب ەلى ءبىزدى المادى. سول كەزدە بىزدەن ونشاقتى جىل بۇرىن پاكىستانعا مىڭ ميقىناتپەن كوشىپ بارعان قازاقتار ءبىزدى ەستيدى. كەيىن تۇركياعا حابار جەتەدى. سودان كەيىن تۇركيا الدى ءبىزدى.

تۇركيادا تۇراتىن تاريحشى عالىم ءابدۋاقاپ قارانىڭ جەكە مۇراعاتتارىنان الىندى.

وسىنداي اۋىر جاپا، ۇزاق كوشتى باستان كەشىرىپ وسىندا جەتكەن قازاقتاردىڭ ءبارىنىڭ دەنساۋلىعى تىڭ، بويلارى سەرگەك، بەتتەرى قىپ-قىزىل ەدى. ال، ءۇندىستان، پاكىستان جۇرتى ءوڭى جۇدەۋ، كەدەي كەلەدى ەكەن. ءبىزدىڭ قىپ-قىزىل بەتتەرىمىزگە قاراپ ولار ءبىزدىڭ قىتايمەن سوعىسىپ، اۋىر قيىندىقتار ارقالاپ كەلە جاتقانىمىزعا مۇلدە سەنبەپتى. سوقىرى، اقساق-توقساعى جوق وسى ءبىر توپ ادام، وزدەرىنىڭ اۋرۋ-سىرقاۋلارىن تاستاپ، قاشىپ كوشىپ كەتكەن بە دەپ ويلاپتى. بىزدە ونداي كەم-كەتىك ادامدار از بولاتىنىن، ەجەلدەن باتىر، تازا حالىق ەكەنىمىزدى قايدان ءبىلسىن. جارىقتىق سول كوشتە ۇلكەندەر قار ۇستىندە ەكى راكاعات نامازدارىن وقۋشى ەدى. قانشاما اۋىر جىلداردا، سارى جونداعى قيىن-قىستاۋ كوشتەردە ورازالارىن ۇستايتىندارى دا بار ەدى. ۇستىرتتەردەن اق قار، كوك مۇزدان تۇيەلەر تايىپ، مەرتىگەتىن بولعاندا، كەرەگەنى جازىپ جىبەرىپ، ۇستىنە تۇيەنى قويىپ، سىرعىتاتىن. سونداي امال-اقىلدى قايدان بىلەدى دەشى.

ءبىزدى مىنە سول كەزدىڭ ويى وزىق ەل اعالارى قاليبەك، تاكىمان، قامزالار وق پەن وتتان امان الىپ وسى تۇرىك ەلىنە جەتكىزدى. تۇركياعا كەلگەننەن كەيىن، ىستامبولعا، ىزمەرگە، قايسارعا، التي كويگە، ساليحىلىعا بىتىراي قونىستاندىق. مەنىڭ اكەم تۇركياعا جەتكەننەن كەيىن، ەكى-ۇش ايدان سوڭ جارىقتىق قىرىق نەشە جاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى.

عايني اپا ۇيىندەگى كونە سۋرەتتەردەن: