«شىركىن-اي، نەگە كەلدىم سول ارادان!..»

بۇگىنگىم باياعىمنان ەمەس ءبىر كەم،

كوڭىلدىڭ كوپ تۇيتكىلىن قالاي ىركەم؟

قازاققا، جاناشىر جوق، شەتتە جۇرگەن،

قولداي كور ەرەن-عايىپ، قىرىق شىلتەن!..

 تاعدىردىڭ تالكەگى

(تاعدىر تالكەگىمەن قازاقستان، جۇڭگو، موڭعوليا اراسىندا تەنتىرەگەن قانداستاردىڭ ىزىمەن...)

موڭعوليادا تۇرىپ كەلە جاتقان قازاقتاردى تۇتاستاي الىپ قاراعاندا جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان كەيىن، كوبىنەسە ورىس بەكىنىستەرىنىڭ تەبىنىمەن ىعىسا، ىسىرىلا قالبا، التاي، ساۋىرعا بەتتەپ، ودان جۇڭگو قىسىمىنان ىعىپ التايداعى اباق ەلىنەن ءبولىنىپ، موڭعوليانىڭ باتىس ولكەسىنە، ياعني ءتورت مەملەكەتتىڭ شەكاراسىنىڭ تۇيىلىسىنە كەلىپ ورنالاسقان قازاق ۇلتىنىڭ ءبىر بولشەگى دەپ سانايتىن بولعانىمىزبەن ىشكى سىر-سىپاتىنا تەرەڭ ۇڭىلسەك ءارالۋان ەرەكشەلىكتەردى تابامىز.

سول ءبىر الاساپىران كەزدە وسىناۋ ۇلاڭعايىر مەكەن-جەر چيڭ ديناستيناسىنىڭ-ەجەنحاننىڭ قاراماعىندا جاتقاندىقتان وتار حالىقتار ءوزارا ساپىرىلىسىپ جۇرگەن. ءتورت مەملەكەتتىڭ ءتۇيىلىسى دەپ، بۇعان قازىردە شەكارالاسپايتىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىن قوسىپ اتاعان سەبەبىمىز- ءقازىر رەسەي موڭعوليا مەن قازاقستان تۋرا قاتىناساتىن جول شىعارۋعا الپىستاي شاقىرىم ءدالىز (كوريدور) اشاتىن كەڭىستىكتى ۇيعارماي وتىرعانى بولماسا وسى توڭىرەك ەجەلدەن قازاق جەرى ەكەندىگى تايعا تاڭبا باسقانداي تاريحتىڭ استارىندا جاتقان اقيقات. دالىرەك ايتقاندا بۇل ءوڭىردى رەسەي 1921 جىلى وزىنە قاراتىپ العان. 1936 جىلى قازاقستانعا قايتارىپ بەرگەن. 1953 جىلى قايتادان رەسەي ەنشىلەپ العان. ءقازىر وسى ەكى ارالىقتا بايان-ولگييمەن جالعاساتىن جول سالۋدان تارتىناقتاپ وتىرعانىمەن بۇل جەرلەردىڭ دەنى ەجەلگى قازاقشا، موڭعولشا  اتاۋلارىمەن اتالعان بويىندا كەلەدى.

ەجەلگى ساق، عۇن، تۇركى بابالارىمىزدىڭ ەسكەرتكىشتەرى مەن ماڭگى وشپەس تاڭبالارى سايراپ جاتقاندا كەيبىر ۋريانحاي جەلوكپە اعايىندار بىزگە سەندەر كىرمەسىڭدەر، بۇل ءبىزدىڭ ەجەلگى مەكەنىمىز دەيتىن، ءبىر-بىرىمىزدى تۇرتپەكتەۋدىڭ ءجونى جوق، التايدىڭ كۇن بەتىندەگى سارسۇمبە اتتى ورتالىعىنان ولار جانە بىزدەر اسىپ كەلگەنىمىزدى دالەلدەيتىن بۇلتارماس ايعاقتار بار. بىزدەر وسى باتىس وڭىرگە قايتا ورالىپ قونىس تەپكەنىمىزدە بۇل ەلدىڭ حالىق سانى جارتى ميلليون عانا شاماسىندا، دەرلىك يەن جاتقان جوق پا ەدى؟ ەگەر وسى وڭىردە بىزدەر جانە سىزدەر تۇرىپ، قىزعىشتاي قورعاپ ءومىر سۇرمەگەندە شىندىعى كەرەك، بۇل جەر ىرگەلەس جاتقان، ىرگە كەڭەيتۋگە اۋەس، بۇرىن دا تالاي جەردى باسىپ العان ەكى ءىرى مەملەكەتتىڭ قانجىعاسىندا كەتپەس پە ەدى؟..

وسى ءتورت ەلدىڭ توقايلاساتىن جەرى موڭعول التاي جوتالارىنىڭ شوقتىعى بەسبوعدا تاۋىنىڭ باسى كۇيتىڭ، مالشى قاتارلى تەڭىز دەڭگەيىنەن بەس مىڭ مەتردەي بيىكتىكتەگى مۇزارت شىڭدار، باۋرايىندا جازدا جاعالاۋىندا گۇل، بايشەشەك جايقالىپ ءوسىپ، مامىرلاپ مال جايىلىپ جاتسا دا بەتى جىپسىمەيتىن، بەرتىندە جيھانگەز عالىم پوتانين (ول پاۋلاداردىڭ يامىشيەۆ اۋىلىندا تۋىلعان)-نىڭ اتىمەن اتالعان الەمگە ايگىلى ماڭگى مۇز وزەن بار. كورنەكتى جازۋشى ورالحان بوكەيدىڭ «مۇزتاۋىنداعى» ۋاقيعادا وسى توڭىرەك كوركەم بەينەلەنگەن. بۇل وڭىرلەر كونە عۇندار مەن تۇركىلەردىڭ ەجەلگى مۇرالارى تۇنىپ تۇرعان مەكەن-جەر. باستابىندا سەمەي توڭىرەگىنەن اۋا جايىلىپ شاشىراي جايلاپ، قىستاپ جۇرگەن كوشپەندى قازاقتار ءور التايدا تۇراقتاپ،  التايدىڭ كۇن بەتىنەن تىنىشتىق تاپپاعاندىقتان، ءارى بۇل جاقتىڭ جايىلىمى كەڭ، قىسى قارسىز، جازى شىبىنسىز، مالعا جايلى دەپ ءبىر بولىگى 1860 جىلداردان رۋباسى جىلقىشى بالۋان اقتاي ۇلى، كوبەش باتىر ايتباي ۇلى، قوجامجار تورە سامەنۇلدارىنىڭ باستاۋىمەن توپ-توبىمەن كوشىپ كەلىپ وسىندا قونىس تەپكەن.

جەر شۇرايلى، قونىس جايلى بولعانىمەن جەرگىلىكتى تايپالار مەن ىرگەدەگى ورىس جانە ارعى بەتتە قالعان، ءشۇي جاقتاعى اعايىندار دا قونىس، جايىلىمعا جارماسىپ، المان-اقۋ تىلەپ، جەر داۋى مەن جەسىر داۋىن قۋزاستىرىپ، ۇرلاپ، بارىمتالاپ مازا بەرمەگەن. قۇن تارتۋ، بارىمتا، جازالاۋ،  ايتۋلى قاقتىعىستار دا بولعان. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز بۇدان باسقا ماسەلە، وسى جەردىڭ بايىرعى حالقى ەمەس، بەرتىندەگى ساياسي سۇرگىندەردە سايا تاپپاي سىرعاقتاپ ساندالىپ كەلىپ باس ساۋعالاپ موڭعوليا قازاقتارىنىڭ قۇرامىن تولىقتىرعان قانداستارىمىز جايىندا. موڭعوليانىڭ باتىسىندا، ەكى مەملەكەتتىڭ شەكاراسىنداعى «قىزىل كەزەڭدە» دايراباي اتتى ساي بار. دايراباي رەسەيدىڭ شەكارالىق قاراۋىلىمەن اراداعى ءبىر تايتالاسقا جىلقىشى ءبيدىڭ ءتىلماشى بولىپ قاتىسىپ ءجۇرىپ وققا ۇشىپتى دا، «ءولىم قايدان بولسا توپىراق سودان» دەگەن قازاق عۇرپىمەن سوندا جەرلەنىپتى.  دايراباي نايمان رۋلى، ورىسشا ءتىل بىلەتىن،

«اتا تەگىم نايماننان دايرابايمىن

بالىقتاي ەرتىستەگى قايراندايمىن.

ۇيرەندىم ونەر، ءبىلىم بالا جاستان،

ەلىندە شەرۋشىنىڭ سايراندايمىن» - دەپ ەل اۋزىندا قالعانىنداي ولەڭ دە شىعارىپ ايتاتىن ادام بولعان دەيدى. ءبىراق ونىڭ تۋىس-تۋعانى، ۇرپاعى بۇل جاقتا بولدى ما، كۇيشىلىگىمەن اۋىزعا ىلىنگەن جوق پا دەسەڭىز ەش كىم جاۋاپ تاپپايدى. دەگەنمەن ايگىلى كۇيشى دايراباي سول ەمەس پە ەكەن دەگەن ساۋال تۋىنداپ ءجۇر. جازۋشى سۇلتان تاۋكەي ۇلى: «قازاقستاندىق باسىلىمداردا «دايراباي كۇيشى اقمولا وبلىسى قاراوتكەلدە ءومىر ءسۇرىپ، تۇركىستانعا اۋىپ كەتكەن» دەپ جازادى. مۇمكىن ول شىعىس تۇركىستان بولۋى دا ىقتيمال. قازاقتا باسقا كۇيشى دايراباي تۋرالى دەرەك كەزدەسپەگەنىنە قاراعاندا «ءبىزدىڭ» دايراباي قازاقتىڭ ايگىلى كۇيشى دايرابايى بولۋى ابدەن مۇمكىن». «داۋدىڭ باسى-دايرابايدىڭ قارا سيىرى» دەيتىن دە ءسوز بار. قالاي دەگەنمەن قازاقستان جاقتان كەلگەن دايراباي ورىستىڭ ول جاقتاعى اجال وعىنان جان ساۋعالاپ كەلىپ جىلقىشى ءبيدىڭ  پاناسىنا تىعىلعانىمەن بۇل جاقتاعى وعىنان قۇتىلا الماعان بىرەۋ. اكەسى اقتاي بي سىرتتان كەلگەن نايمان اقىن تاۋدانبەك سىندى بىرنەشە ازاماتقا قامقور بولعانى سەكىلدى جىلقىشى بي دە كەڭقولتىق اتانعان. رۋى بەيمالىم اسىلحان، قاسىمحان اتتى اعايىندى ەكى جىگىت الدەقايدان قاشىپ كەلىپ باۋرىنا تىعىلعاندا ءىنىسى قايتىپ كەتىپتى دە، اسىلحاندى جالعىز ۇلى سۇكىربايعا سەرىك بالاسى رەتىندە باسىنا وتاۋ كوتەرىپ، باۋىرىنا قازان اسىپ بەرگەندىكتەن وسى اۋىلدا تۇبەسەلى قالعان ەكەن. دايراباي دا تىلماشتىعىمەن كەرەي ءبيىنىڭ قولايىنا جاققان سونداي بەيقۋاتتىڭ ءبىرى بولار دەگەن ويدامىز.

2016 جىلى سەنگەلدە دۇنيەدەن وتكەن ساپارمۇحامەت (ساپوشكا) ەستەلىگىندە: «1909 جىلى مارقاكولدە تۋدىم. كامپەسكەدە ۇلى اكەم مولداجان قۋعىندالىپ، 1919 جىلى موڭعولعا كەلىپ پانالادىق. قازىباي، قاپا شەبەرلەرمەن، ورىستارمەن بىرگە كون وندىردىك. اكەم 1938 جىلى ناۋبەتكە تارتىلدى. 1939 جىلى ۇلانباتىرعا بارىپ، سونداعى نايمان قاناتاي جانە يسالاردىڭ كومەگىمەن كومبيناتتا جۇمىستاپ، 1941 ج اسكەرگە الىنىپ، ازاتتىق مايدانعا قاتىسىپ، ورالدىم. 5 جىل اۋىلناي بولىپ، 25 جىل رەسەيگە مال ايدادىم. ەڭبەك زەينەتىنە بولەندىم. التى بالا، جيىرماداي نەمەرەلىمىن. ۇلدان يمان، قىزدان يبا كەتپەسىن» دەگەن.

موڭعوليادا تۇراتىن حالىقتىڭ 90-نان استام پايىزىن يەلەنەتىن موڭعول ۇلتىنىڭ ىشىندە وزدەرىنىڭ رۋلىق تەگىن كەرەي، نايمان، قوڭىرات، ۋاق، جالايىردان تاراتاتىندار بارشىلىق. ويتكەنى بۇل ەكى حالىقتىڭ شىعۋ تەگى عۇن، ساق، تۇركىلەردەن باستاۋ العان بىرتەكتى جانە قازاق پەن موڭعول ەكى ۇلتقا جىكتەلىپ، جەكە-دارا قالىپتاسقان تۇستاردان باستاپ ولار موڭعول تاراپىنا قالعاندار. ويتكەنى بىزدەر موڭعول بورجىعىن رۋلى شىڭعىس حاننىڭ قوڭىرات، كەرەي، نايمان حانىمدارىمەن، كەلىندەرىمەن، باس قولباسى جالايىر مۇحالي سىندى سەرىكتەرىمەن اراعا ءتىلماش سالۋ ارقىلى قارىم-قاتىناس جاساپ تۇرعاندىعى تۋرالى ءبىر دە ءبىر دەرەكتى تاپپايمىز. ءتىپتى شىڭعىس حاننىڭ ءوزى قاي تىلدە سويلەدى، قوڭىرات، كەرەي حانىمدارىمەن تىلماش-دۇڭشە سالىپ قاتىناسقان با، نەمەرەسى كۇيىك حان ريم پاپاسىنا جولداعان حاتىن نە ءۇشىن اراب جازۋىمەن جازعان، «قۇپيا شەجىرەنى» قاي تىلدە كىم جازدى؟» دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ بەرۋ دە وڭايعا سوعىپ وتىرعان جوق. موڭعولدىڭ كورنەكتى «شىعىس شايىرى» اتانعان اقىنى ب.ياۆۋۋحۋلان مەن ساياسي ناۋبەتكە ۇشىراعان ساياسي قايراتكەر لووحۋۋز رۋىن نايمان دەپ، اسكەري تاريحشى ب.التانگەرەل جالايىر دەپ جازعان بولسا، تالانتتى اقىن ر.چوينومنىڭ ۇلتى قازاق بولعاندىعى تۋرالى دەرەك اشىققا شىعا باستادى.

قازىردە وسى ەلدە تۇرىپ كەلە جاتقان قازاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى كەرەيلەر بولا تۇرسا دا نايمان، ۋاق، ازعانتاي وتباسى ارعىن قاتارلى ورتا ءجۇز ادامدارى، قازاق اتانعانىمەن جۇزگە قامتىلمايتىن تورەلەر مەن قوجالار جانە ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن كەلىپ قازاق بولىپ كىرىگىپ كەتكەن ۇيعىر، وزبەك، قىرعىز، باشقۇرت، نوعاي، تاتار، قىرعىز، دۇڭعان ( موڭعولدار بۇلاردى ءبارىبىر قازاق دەپ بىلەدى) قاتارلى وزگە ۇلت وكىلدەرى دە بار. ورىس، موڭعول، ۇيعىر، ساقا، بۋريات، تىۆا قاتارلى جات جۇرتتان كەلىپ قوسىلعان انالار مەن كەلىندەردى، بىرەر تۇرىك، پاكستاندىق كۇيەۋدى قوسىپ ەسەپتەگەندە بۇل شاما كەڭەيە تۇسەدى. سونداي-اق قازاقتاردىڭ ەجەلگى عۇن مەن ساق، تۇركى زامانىنداعى بابالارىمىزدىڭ تۇپكى بۇل مەكەنىنە قايتا ورالۋى جانە توپ-توبىمەن اۋىپ كەلىپ ءبىرجولاتا قونىس تەبۋى 1750-1870 جىلدارعا تۇسپا-تۇس كەلگەنىمەن 1912، 1931، 1934، 1943، 1950، 1990 جىلدارداعى سىرتقارى، ىشكەرى ۇركىن، اۋا كوشۋ، قونىس اۋدارۋلارى دا قۇرامىنا وزگەرىس، وزگەشەلىكتەر ەنگىزىپ وتىرعان.

مىسالى، 1830 جىلداردا التايدىڭ قاراسەڭگىرىندە شاپقىنشىلىققا ۇشىراعان بەگەن باي اۋىلىنىڭ ءبىر توپ جاستارى ۋۆس ايماعى تاريالان اۋدانىندا تۇراتىن، بۇرىن عالدىن بوشىقتى ايداپ اكەلىپ جۇمىسقا سالعان ءدىنى يسلام، ءتىلى باسقا (كەيىن موڭعولدانعان) حوتىندارعا قوسىلعان. ولار مۇسىلمانبىز دەي تۇرا سوڭعى جيىرماداي جىلدا قايىرىمدى مۇسىلمانداردىڭ قولداۋىمەن مەشىت سالىپ بەرىپ، يمام تاعايىنداپ بالالارىن تۇركيادا وقىتىپ باۋىرعا تارتقانىمەن دىنىمىزگە ءالى دە بەت بۇرىپ كەتە الماي شاتقاياقتاپ كەلە جاتقان كورىنەدى. جانە سول ۋاقىتتان ءسال كەيىن قازاق دالىسىنان شىعىس تۇركستانعا ءوتىپ، ودان قازىرگى بايان-ولگييدىڭ دەلۋىن وڭىرىنە مەكەندەپ تۇرعاندا قىرعىنعا تاپ بولعان نايمان-سارعالداق رۋلى قالدەكە وتىنشى ۇلىنىڭ ءتىرى قالعان ۇرپاقتارى قاي جاعىمەن بارعانى بەيمالىم،  بەرتىندە قوساعاش اۋدانىنان تابىلدى.

1912 جىلى «جالاما» (رەسەي تىڭشىسى، ادامدى تىرىلەي، تەرىسىن تۇلىپ قىپ سويىپ، تۋ ەتىپ كوتەرگەن جەندەت قالماق دامبييجانسان) ىلاڭىنان ۇرىككەن ەلدىڭ ءبىرازى قازىرگى شىڭجاڭ مەن قوساعاشتا قالىپ قويعان بولسا، 1931 جىلى التايدىڭ كۇن بەتىنە اۋىپ بارعان ەل كەلەسى جىلى جۇتاپ قايتا ورالعاندا ول جاقتان ءبىراز اۋىل ىلەسىپ كەلگەن. 1943 جىلى قۇجىرتىدان ۇركە كوشكەن جۇرتتىڭ كوبىسىن بەرى قايتارىپ بەرگەنىمەن ءبىرازى ول جاقتا قالىپ قويعان. 1900-1990 جىلدار ارالىعىندا بۇل جاقتاعى قازاقتاردان قازاقستانعا بىرەن-سارانداپ وقۋعا عانا باردى، ول جاقتا قالىپ قويعانى جوق. ال التايدىڭ ارعى بەتىنە 1929-1940 جىلدارداعى ساياسي ناۋبەتتە ازعانا ادام قاشىپ كەتىپ جان ساۋعالاپ، 1940 جىلداردىڭ ورتا شەنىندە گومينداننان اعايىنداردى ازات ەتۋگە بارىپ شايقاسقان ەرىكتى وتريادتان كارتەڭباي، مۇقامەت قاتارلى جيىرماداي ادام مەرت بولىپ سول جاقتا قالسا، 1920 جىلداردان اسىرەسە مەملەكەتتىك شەكارا قاتاڭ بەكىگەن 1940 جىلدارعا دەيىن شىڭجان جاعىنان شەن شي ساي رەجيمى، مادەني توڭكەرىس ىلاڭدارى قاتارلى قۋعىن-سۇرگىننەن زارداپ شەككەن ج.ءشارىپحان، توڭكەرىس، يدەياتدوللا، قاسەن، ا.سەيتحان، مولداحان، مەللەتحان، كيرامان، كوشەرباي (قىتايعا قايتارىلعان، ءقازىر قازاقستاندا، جانسۇگىردە) قاتارلى ادامدار كەيدە توپ-توبىمەن، 1980 جىلدارعا دەيىن جالعىز-جارىمداپ تا كەلىپ، قونىستانىپ جاتتى. ويتكەنى بۇل توڭىرەك جاۋ-جاردان امان، بەيبىت، ءارى بايان-ولگييلىكتەر وسى باتىس تۇكپىردى عاسىر بويىنا سىرتقى دۇشپاننان قورعاپ تۇرعاندىعىن ايرىقشا ايتۋ ءلازىم. قاشىپ كەلگەندەردى بۇل جاق قايتارىپ بەرمەي باس ساۋعالاتۋىنىڭ سەبەبى ول كەزدە كەڭەس وداعىمەن قىرباي بولعان جۇڭگو موڭعولمەن دە ءدۇرداراز ەدى. دەگەنمەن كەيدە قاشىپ كەلگەندەردى قايتارىپ بەرگەن جاعدايلار دا بولعان. وسى جاقتان ۇيعىر ازاماتىنا ەرىپ كەتىپ، «زور سەكىرىس» كەزىندە التاي ايماعىنان بەرى قاشىپ كەلگەن دامەلىنى موڭعول شەكاراشىلارى قايتارىپ بەرگەندە تاباندا اتىپ تاستاعان.

موڭعوليا ىشىندە قازاقتان قاۋىپتەنبەگەن، بۇلار سۋ ىشكەن قۇدىعىنا تۇكىرمەيدى داۋ-شار دا، جاڭجال دا شىعارمايدى، كەرەك دەسەڭ بۇلار وسى ەلدەگى 1911، 1921، 1939، 1945، 1947 جىلدارداعى توڭكەرىس، سوعىس، شەكارا قاقتىعىسى، جاڭجالدىڭ بارىندە كەيدە ارعى بەتتەگى اعايىنداردىڭ سويىلىن سوعىپ كومەكتەسسە، ەندى بىردە بۇل جاقتاعىلاردىڭ جوعىن جوقتاپ ولارمەن اتىسىپ موڭعوليانىڭ جىرتىسىن جىرتقان!.. (شىبىن جانى ءۇشىن جۇڭگو مەن موڭعولدىڭ جىرتىسىن جىرتىپ قانداستارىمىز سول تۇستا شەكارادا ءوزارا اتىسقانىنىڭ ءوزى يقانداي قاسىرەت!)

بايان-ولگيي  موڭعوليا قازاقتارىنىڭ ۇلتتىق ايماعى، وسى ەلدەگى قازاقتىڭ ەڭ كوپ شوعىرلانعان نەگىزگى ورتالىعى بولعانىمەن وسى ەلدىڭ 21 ايماعى مەن بىرنەشە قالاسىنىڭ بارلىعىندا ازدى-كوپتى مولشەردە قازاقتار تۇرىپ كەلەدى. ولاردىڭ ءبىرازى قازاقشا سويلەۋگە نامىستاناتىن ازعىن دۇرەگەيلەر!) بىرنەشەۋى بوتەن ۇلتقا بالداي باتىپ، سۋداي سىڭگەن دەرەكتەر بار.  موڭعوليا قازاقتارىنىڭ بايىرعى تاريحي وتانى، ۇلتتىق بىردەن-بىر قارا شاڭىراعى قازاقستانمەن ءوزارا قارىم-قاتىناس، بارىس-كەلىس، اۋىس-قيىس ماسەلەسىنە بايلانىستى تاريحي كەيبىر دەرەكتەرگە توقتالساق:

موڭعوليانىڭ باتىسىنا 1700 جىلداردىڭ ورتا شەنىنەن قايتا ورالىپ ورنىعا باستاعان قازىرگى بايان-ولگييلىك قازاقتار 1800 جىلداردا قوتانقاراعايداعى نيكولسك جارمەنكەسىنە جىل سايىن تۇيەلى كەرۋەنمەن بارىپ ساۋدا جاساپ تۇرعان، 1868 جىلدان ۋلاانحۋس، ساقساي، تۇلبا، نوگووننۋر، اقكول، ولگييدە رەسەيدىڭ ساۋدا پالاتالارى كەلىپ ورنالاسقان. قازان توڭكەرىسى،  موڭعولياداعى 1921 جىلعى توڭكەرىستەن سوڭ كەڭەس وكىمەتىنىڭ ساۋدا وكىلدەرى ولاردىڭ ورنىن باستى. سولاردىڭ ءبىرى سەنتروسويۋز ۇيىمىنىڭ قىزمەتكەرى قوسجان سارييەۆ 1928 جىلى كەلىپ ەكى ەلدىڭ ساۋدا قاتىناسىن رەتتەۋ، تۇتىنۋشىلار كوپەراسيالارىن قۇرۋ، 1929 جىلى اقكول جالعاستىرۋ (رەسەيمەن ساۋدا) بازاسىن ورناتۋ مىندەتتەرىن اتقارعان. «سارايىپ (سارايەۆ) وتە كىشپەيىل، ساۋاتتى، ەلگەزەك، اتقا مىقتى، الىس جولدا شارشامايتىن ازامات ەدى. بالا كەزدە توتي موللادان العان ازعانا ساۋاتىم بار، قاسىنا ەرىپ جۇرگەن ماعان جاڭاشا حات-قالام ۇيرەتتى. بوكەن جارعاق تۇلىبى بار، تۇندە سونىڭ ىشىنە كىرىپ جاتا كەتەدى. اقبالشىقتان بارىپ تۇلبادا قونىپ جاتقانىمىزدا بەل جاقتا رۇستەم، داستان اۋىلىندا ايەل ادام باۋىزدالىپ قالدى دەگەن سۋىق حابار كەلدى، وعان دا شاپقىلادى...»-دەپ جازعان ءساتىباس ۇلى راحمەت (1900-1992) ەستەلىگىندە.

سارييەۆ بۇل جاقتا ءبىر پەرزەنتتى بولىپ، وعان ناسانبات دەگەن موڭعول ەسىمىن بەرىپتى. بااتارىن ناسانبات التاي حان ءۋالاياتىندا العاش توڭكەرىسشىل جاستار ۇيىمىن ورناتقان، كەيىن قوبدا ايماقتىق پارتكوم باستىعى بولىپ تۇرىپ 1938 جىلى ناۋبەتكە ۇشىراعان. ناسانباتتىڭ قىزى نينا 1960 جىلداردا نالايحدا ءمۇعالىم ەدى. قوسجاننىڭ ۇلى ناسانبات الماتىدا ينجەنەر بولىپ تۇرعان ەكەن. سونداي-اق سول تۇستا رۇستەم جاپار ەسىمدى مال دارىگەرى كەلىپ جۇمىستاعانى، 1902 جىلى قايدان كەلگەنى بەلگىسىز اپەندى دەيتىن ادام (ۇلتى تۇركى دەلىنەدى)  بۇل جاقتىڭ ادامدارىنا العاش رەت شەشەكتىڭ ۆاكسيناسىن ەككەندىگى دە ايتىلادى.

موڭعوليا قازاقتارىنىڭ ورتاسىندا ساياسي، اعارتۋ قىزمەتىن ۇيىمداستىرۋ ماقساتىمەن 1929-1930 جىل ارالىعىندا اباي قاسىموۆ، زايىبى تاشىڭكە (ءبىر پەرزەنتى قازا بولىپ، العاباسار قىزمەتكەر ءجۇنىسباي ۇلى تۇركستاننىڭ (زايىبى كۇمىس) قىزى وڭالسىندى باۋرىنا باسىپ العان، تۇركستان 1938 جىلى ناۋبەتكە ۇشىراعان)، ءشارىپ وتەپوۆ، زايىبى ءدىلنۇز وتەپوۆا كەلىپ، ساياسي، اعارتۋ شارالارىن جۇزەگە اسىرا باستاعان. ءبىراق بۇل ىسكە ۇركە قاراعان جۇرت التايدىڭ ارعى بەتىنە اۋدى. قاسىموۆقا اقىن اقىت قاجى بىرنەشە ولەڭ-حات جولداعان. قاسىموۆ ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ۋلاانبااتار ارقىلى شىڭجانعا بارىپ، باركول، قۇمىل اۋدانىندا باسشىلىق قىزمەت اتقارىپ تۇرىپ، قىتايدا جازالانعان. باركولدىكتەر ونى شىڭشيسايدىڭ قول شوقپارى دەپ ساناعان، ول تۋرالى زەينوللا ىرعايباي ۇلى اقساقالدان ءبىر اۋىز ولەڭ جازىپ الدىم. ابايدىڭ ءبىر قىزى راشيدامەن (ادەبي مۇرا زەرتتەۋشى ن.قاليوللانىڭ زايىبى) 1995 جىلى ۇرىمجىدە جولىعىپ، ول ماعان اقىتتىڭ كىتابىن سىيلادى، كەلەر جىلى دۇنيەدەن ءوتىپتى. وتەپوۆ تا ۇزاق جىل قاماۋدا بولعان، 1930 جىلدار ۋاقيعاسى تۋرالى «شىعىس قىزى» اتتى دەرەكتى حيكايا جازعان ول كىسى 1970 جىلى ولگييگە، ۋلاانبااتارعا كەلىپ قايتتى. وتەپوۆتىڭ ريەۆسومولعا مۇشەلىك كۋالىگى قازاقستاننىڭ مۇراجايىندا ەكەن، 1983 جىلى كوردىم.

1931 جىلى سەمەي جاقتان ءمۇعالىم بەردىقوجا جولتايەۆ، قايىرباي تىلەۋبەردين، وراز يمانالييەۆ، زايىبى اينۇرلار كەلدى. بەردىقوجا تۇلبادا مەكتەپ ورناتىپ، قولجازبا وقۋلىق جاساپ قولدانعان. قالقا وزەنى بويىندا جاپوندارمەن بولعان شايقاسقا اتتى اسكەرلەر ءبولىمىن باستاپ كىرىپ ەرلىكپەن مەرت بولعان، موڭعوليا قازاقتارىنان تۋىپ شىققان ءبىر عانا باتىر ىكەي ءمازىم ۇلىنىڭ العاشقى ۇستازى بەردىقوجا شىعىس تۇركستانعا وكىمەت تاپسىرماسىمەن بارىپ ورالىپ، ناقاق جازامەن ون جىلداي اباقتىدا وتىرعان جانە ءبىرجولاتا قالىپ، ولگييدە تۇرىپ، دۇنيە سالعان. ءومىرىنىڭ سوڭىندا جۇڭگو قۇرىلىسشىلارىمەن اۋدارماشى، كىلتشى، ات ارباشى بولىپ كۇنەلتە ءجۇرىپ حالىقتىق اڭىز جەلىسىمەن «بوكەنجارعاق» اتتى داستان جازعان. اڭىزدا اڭ اۋلاۋعا شىققان اعايىندى ەكەۋدىڭ بىرەۋى بوكەن جارعاق كيگەن ەكىنشىسىن اڭ ەكەن دەپ اڭداماي اتىپ تاستاپ اھ ۇرادى. دومبىرا مەن سىبىزعىنىڭ وسىنداي كۇيى بار، كەيدە «اڭشىنىڭ زارى» دەپ تە اتايدى. موڭعول حالقىندا دا وسى ىسپەتتەس «شالزات بااحان شارگا» اتتى حالىق ءانى بار. ءۇش ەلدەگى ۇلتىنىڭ سول كەزدەگى احۋالىن كوزبەن كورىپ، ويعا قالعان بەردەكەڭ «بولشيەۆيك تەرىسىن جامىلعان» اعاسىن ءىنىسى جازاتايىم مەرت قىلعانعا ۇقساتقان بولۋى عاجاپ ەمەس، جاق-جاق بولىپ، قىزىل مەن اق بولىپ اتىسقان، بۇگىن دە...

قازاقستاننان، اسىرەسە شىعىس وڭىرىنەن وتكەن عاسىردا از-ازداپ بولسا دا ارت-ارتىنان موڭعول جەرىنە دەيىن ءوتىپ كەلىپ قونىستانۋشىلاردىڭ ءوز تۋعان توپىراعىنان اۋا جايىلۋىنىڭ سەبەبى 1916، 1917، 1930-1938 جىلدارداعى دۇربەلەڭگە بايلانىستى بولعانى انىق. ولاردىڭ دەنى شىڭجان ارقىلى، از بولىگى قوساعاش جاقپەن كەلگەن. 1930 جىلداردىڭ باسىندا ءشۇي وزەنى بويىنان ۇركىپ كەلگەن ءبىرشاما اۋىلدى وكىمەت جاعى قايتادان اسىرىپ جىبەرگەن، ودان بىرنەشە جىل وتكەندە ساياسي ناۋبەتتەن ۇرەيلەنگەن ءبىر اۋىل (جارقىنباي اۋىلى) قونىس قوراسىن ۇي-جايىمەن ورتەپ تاستاپ بەرى اسىپ كەلىپ قونىستانىپ تۇرىپ قالعاندا ول جاقتىڭ وكىمەتى «ءورت اپاتىنا ۇشىرادى» دەگەن اكت جاساپ ماسەلەنى جاۋىپ تاستاعان كورىنەدى.

قايدان كەلگەنى بەلگىسىز (ەسىمىنە قاراعاندا زايسان جاقتان بولار) بەيتانىس بىرەۋ ون جاستاعى بالاسىن 1920 جىلى اقكولدەگى  اۋكە زاڭگى اۋىلىنا امانات ەتىپ تاستاپ كەتكەن. ءمۇدارىس زايسانوۆتى رايسحاننىڭ اناسى انار اسىراپ ساقتاپ، اقبالشىقتا 1928 جىلى العاش ورناعان قازاق مەكتەبىنە بەرەدى. كەڭەس وداعىندا وقىپ ۇشقىش بولعان سول زايسانوۆ موڭعوليا اۋە كۇشىنىڭ تۇڭعىش قولباسشىسى بولىپ، داڭقى اڭىزعا اينالدى. وسى العاشقى مەكتەپتىڭ العاشقى ۇستازى اقسويان سۇيەكتى تارباناق ۇلى دۇگەرەگ، 1930 جىلدان بايمۇقامەت قاناپيا ۇلى. بايمۇقامەت قازاقستاننان اۋىپ كەلگەن ارعىن، كەيىن بۇل ەكى ءمۇعالىم دە ساياسي ناۋبەتكە ۇشىراعان. زەرەك بالا زايسانوۆ اباي، شارىپتەردىڭ قولداۋى ارقىلى د.جەڭىسحان، س.اجىكەن، س.شولتاي، و.ءابىلتاي، بيعايشا، كۇزىناي (بۇل ەكەۋى قىز، سوڭعىسى  جات جەردە ترامۆايعا سوعىلىپ مەرت بولعان)، ج.احمەت، ءا.ءجۇنىسحان، و.ماقابىل، ن.ورازباي، ت.سەيتحان، ق.شاكىرتباي، م.قاباس، دوربەت (ماسكەۋدە قايتىس بولعان)، ءابزالي، ق.ءشارىپ، بەكەي، نۇكەي، قياباي، ب.يزەنباي، س.قىزاي، جەكسەنبى، ءو.توقتىباي (جولاي اداسىپ كەتىپ، جىل اينالىپ ورالعان)، تىكەي، ر.زاقيلارمەن بىرگە ماسكەۋگە وقۋعا (كۋتۆ) بارادى. وزگەلەرى شىعىس ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىسا، زايسانوۆ ورىنبورداعى ۇشقىشتار مەكتەبىنە تۇسەدى.  ول ءوزى تاتار ما، نوعاي ما، الدە قازاق پا بەلگىسىز، قايدان كەلگەنى، قايدا بارارى بەيمالىم بىرەۋ وسى وڭىردەگى رۋباسى اۋكەنىڭ ۇيىنە جولجونەكەي كەلىپ، «ازاپتى ساپاردا كەتىپ بارامىن، اللانىڭ اتىمەن سىزدەرگە امانات ەتتىم، باس-كوز بولۋلارىڭىزدى تىلەيمىن، اتى ءمۇدارىس زايسانوۆ دەپ بىلىڭىزدەر» دەپ توعىز، ون جاس شاماسىنداعى بالاسىن قالدىرىپ، ءوزى سول بويىندا ءىزىم-عايىم كەتكەن ەكەن. بالا اۋكەنىڭ بايبىشەسى اناردىڭ قولىندا، بالاسى رايىسحاننىڭ (ول دا بي، 1938 جىلى ساياسي ناۋبەتتە اتىلعان) قامقورلىعىندا الاڭسىز ءوسىپ، كوكىرەگى ويانعاننىڭ ارقاسىندا بولاشاققاا قادام باسقان-دى. 1938 جىلى موڭعولياعا مەكتەپ ءبىتىرىپ ورالعان ول وسى ەلدىڭ اسكەري اۋە كۇشىن باسقاردى، تۇڭعىش رەت بىرنەشە ادامعا گەنەرال شەنى 1944 جىلى 4-ايدىڭ 26-سىندا بەرىلگەندە ول گەنەرال مايور بولدى. 1950 جىلعا دەيىنگى مايداننىڭ بارىنە قاتىسىپ، جاۋعا قىرعيداي ءتيدى جانە سول جىلى ۇلتتىق ايماقتىڭ ون جىلدىعىندا ولگييگە العاش ۇشاق قوندىردى. ۇكىمەت سارايى قاسىنا ۇشاق قوندىرىپ سوگىس ەستىپ، كوزىنىڭ تىرىسىندە-اق اتى اڭىزعا اينالىپ، اۋكە اۋلەتىندەگى ءبىر توپ ىنىلەرىن ءوز كاسىبىنە باۋلىعان ءمۇدارىس 1967 جىلى دۇنيەدەن وتكەندە موڭعوليا ازا تۇتتى. ۋلاانحۋس ورتا مەكتەبىنە زايسانوۆ ەسىمى بەرىلگەن.

وبال-سۇبابى زاماندا، زاڭدا، سورى ازدىعىندا بولار، ەكى ەل جاۋلاسقاندا ەكى جاقتا قالعان اعايىن-تۋىستاردى بىر-بىرىنە قارسى ايداپ سالعان عوي، ءمۇدارىس بايتىكتەگى گوميندانمەن ارالاسقان تۋىستارىمىزعا بومبا توكسە، قامقاش، ساعدا، بەردىقوجالار سول جاقتا بارلاۋدا ءجۇردى، جاس وفيسەر ءجانابىلحان گوميندانشىلارمەن شايقاستا بايتىكتە مەرت بولدى. الايدا ءوز ۆزۆودىمەن جاۋمەن بەتپە-بەت ايقاستا مەرت بولعان ونى، شايقاستى دۇرىس جۇرگىزە الماعان باستىق ءوزى جازادان قۇتىلۋ ءۇشىن «جاۋعا، قانداستارىنا بەرىلىپ كەتتى» دەپ جالا جاۋىپ، اقىرى سان جىلدار وتكەندە شىندىق انىقتالدى.

بەلگىلى اقىن شامەل قالقا ۇلى (1900-1979) 1930 جىلداردا اۋىلىمەن مارقاكول (قالجىر بولىسىنان)-دەن بۋرىلتوعايعا ءوتىپ، 1930 جىلدار اياعىندا بايان-ولگييگە كەلگەنىمەن «سوۆەتتەن قاشقان» دەگەن جەلەۋمەن قۋدالاۋدا بولىپ، ۋۆس ايماعىنا ءوتىپ، ودان دا سايا تاپپاي قاماۋعا الىنىپ، بوساعان سوڭ باياننۋردا تۇرىپ، قايتىس بولعان. 1963 جىلى «ەستەلىك»، 1990 جىلى «شىن دوس» كىتابى شىقتى، «دۇڭگەن جىلعى سوعىس» اتتى ءبىر داستانى بۋرىلتوعاي اۋدانىنىڭ ادەبي توپتاماسىندا باسىلدى. شاكەڭنىڭ 1958 جىلى ەل استاناسى ۋلاانبااتاردا وتكەن ۇلكەن ءبىر عىلىمي ماجىلىسكە قاتىسقان سۋرەتىن بەينەتاسپادان (قاسىندا وزىمەن شامالاس قازاق اقساقالى بار) جۋىردا تاۋىپ الدىق. بالاسى سۋنياتبەك اتامەكەنى مارقاكول ماڭىنا بارعان. ءقازىر قازاقستاندا تۇراتىن نايمان رۋلى، اعا مالدارىگەرى قۇرمانحان ءقىزايباي ۇلى 2012 جىلى 20 ماۋسىمدا ايتقان اڭگىمەسىندە شامەل جايىندا بىلاي دەدى:

«ءبىزدىڭ اۋىل قازاقستاندا، تارباعاتايدا تۇرىپ، شىڭجانعا 1916 جىلى، شامەل مارقاكولدە بولىس بولىپ تۇرىپ، 1931 جىلداردا وتكەن. باتىر كوبەشتىڭ نەمەرەسى، مۇرىندىقتىڭ ميراسقورى ۇكىردايىمىز بايقادامدى (بۇرىن موڭعوليادا تۇرىپ، مەملەكەتتىك ءۇ سزگە قاتىسقان سوڭ 1929 جىلى س.دالەلحان، ۋريانحاي لاماسى چۇلتەمدەرمەن قاتارلاس ارعى بەتكە اسىپ كەتكەن، سوندا اتىلعان) جۇڭگو جاعى قولعا العان سوڭ سونىڭ وسيەتى بويىنشا موڭعولياعا قاراي بەتالدىق. جەزدەمىز ءمۇپتال بايقاداممەن بىرگە ۇستالىپ، ءبىر جىل وتكەندە بوسادى. بوساي سالعان كەزدە ءمۇپتالعا شاكەڭ ۇرىمجىدە جولىعىپ، ءبىر ۇيگە الىپ بارىپ كۇتىپ تىنىقتىرعان سوڭ وعان بايقادامنىڭ سالەمىن جەتكىزەدى دە شاكەڭدەر ءبىزدىڭ اۋىلمەن بىرگە كوشۋگە بەل بايلايدى. ءسويتىپ 1941 جىلى تۇلباعا كەلىپ شىلدەدە توي كوردىك. مەن توعىز جاستا ەدىم. شاكەڭ ۋۆسدان 1953-54 جىلداردا ۇستالعان. ۋلاانبااتاردا جۇرگەنىمدە ول كىسىنى قاماۋ ورنىنان ىزدەدىم. سونداعى جەرلەسىمىز، ىشكى ىستەر وكىلى يمانبايدان سۇراستىرسام قاماقتا اسپاز بولىپ ىستەيدى دەدى. ىزدەپ بارىپ جارتى كۇن اڭگىمەلەستىم. «مونگول ءتىل بىلمەيمىن، ورىس ءتىلماش بەر دەپ ەدىم، بەردى، ءبىراق 25 جىلعا سوتتادى، شەكارا بۇزىپ كەلگەن ەدىم، وزگە جازىعىم جوق دەپ اسىپ ايتىستىم. 15 جىلعا ءتۇسىردى» دەدى. جىل ايلانىپ بايبىشەسى ۇيرەك بالا-شاعاسىمەن بارىپ ۇكىمەت ءۇيىنىڭ الدىندا اپتالاپ جاتىپ العانىندا مەملەكەت باسشىسى ج.سامبۋۋ كەزدەسىپ ءجون سۇرايدى، ءمان-جايدى ۇعىنعان سوڭ ارىز بەر دەيدى. اقىرى بىرنەشە اي وتكەندە ازات ەتكەن-دى. بوساپ شىققاننان كەيىن نالايحدا ءبىراز تۇرىپ، ودان بايان-ولگييگە كەلگەن. اكەسى قالقا ءجۇز جاسقا تاياپ بارىپ جىعىلعان. قابىلحان، زۇلكاپىل، يمانبالا، شايزادا، تولىقباي دەگەن اعالارى دا كەلگەنىمەن قايتادان ارعى بەتكە اسىپ كەتكەن».  اڭقىلداعان اقكوڭىل جان، اتاقتى توكپە اقىن شامەلدىڭ:

«قىرىق التىمدا بۇلدىراپ كوزىم كەتتى،

كىتاپتان وقي الماي جالعىز بەتتى...

ءومىردىڭ ءتۇستىم تالاي تالاسىنا،

كورگەنىم تاۋسىلمايدى اراسىندا»-دەگەنى سەكىلدى قۋعىن، سۇرگىن، تار جول، تاس قاماقتان تىس تارتقان قورلىق، بەينەتتەرىن حاتقا تۇسىرۋىنە تۇرمىس اۋىرتپالىعى، ساياسات جانە سىرقات مۇرسا بەرمەگەن، كەيدە اشىق، كەيدە استىرتىن قاعاز بەتتەرىنە جازىپ قالدىرعان.

سول شامەل اقىنمەن رۋلاس موڭعول جەرىنە  بىرگە كەلگەن قابىش ساعيدوللا ۇلى اكەسى ساعيدوللا (سۇيگەن قاجى اتانعان، 1840-1928) بايقان ۇلى كۇرشىم اۋدانىندا ءتۋىپ-وسىپ، مەشىت، مەدرەسە سالىپ بالا وقىتىپ تۇرىپ، 1928 جىلى جەر اۋدارىلعان. قابىش سوندا قاشىپ شىعىپ جۇڭگو اسىپ، ودان موڭعولياعا كەلگەن. قابىش بالاسى قوبداش ءمۇعالىم ءقازىر ولگييدە تۇرادى.

موڭعوليانىڭ ەڭبەك ەرى، حالىق جانە ەڭبەك سىڭىرگەن دارىگەرى حايرۋللا جالەل ۇلى (2016 ج 90 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى. ول ۇستاز، وفيسەر دە بولعان، تاۋ سپورتىنىڭ شەبەرى، اباي ولەڭدەرىن العاش موڭعول تىلىنە اۋدارىپ 1958 ج شىعارعان)-نىڭ اكەسى قازان تاتارى، اناسى شىڭجان ۇيعىرى، ال زايىبى ءمۇعالىم گۇلسىن قيسا (الىپبەك) قىزىنىڭ سۇيەگى نايمان-دۇزاقشى. ونىڭ اتاسى ايات 1928-1930 ج شىڭجانعا، ودان موڭعولياعا وتكەن. اكەسى قيسا 1938 ج اعا، ىنىسىمەن ساياسي ناۋبەتكە كەتكەن.  اناسى حالىمجاننىڭ توركىنى زايسان قالاسىندا. 1956 جىلى «قازاقستان ايەلدەرى» جۇرنالىندا «ورلدەۋ جولىندا» اتتى ماقالا باسىلىپ شىققان. ماقالا اۆتورى ا.قۇنانبايەۆ اتىنداعى سوۆحوز ديرەكتورى، لەنين وردەندى حانىم داۋىتبايەۆا ەدى. مىنە سول حانىم حانىمجاننىڭ بىرگە تۋعان ءسىڭىلىسى بولىپ شىعادى. ءسويتىپ ولار اراعا وتىز جىل سالىپ، 1958 جىلدان تابىسقان ەكەن. قيسا ۇلى احمەتبەك موڭعولياعا ەس قايراتكەر، كورنەكتى كومپوزيتور، قازاق ەلىندە قايتىس بولدى.

قازان توڭكەرىسى تۇسىندا كەلگەن شيمويىن رۋلى قازىباي اققول باسىنىڭ ءبىر داراسىنا بىلعارى زاۋىتىن ورناتىپ ءىس جۇرگىزگەن. 1938 جىلى ۇستالعاندا قولدان سوققان مىلتىعىن قاراعايدىڭ قۋىسىنا تىعىپ، ەرجەتىپ كەلە جاتقان بالاسى كوبەشكە تاپسىرىپ كەتەدى. 1939 جىلى تۇتقىندالعان كوبەش اسكەرە وجەتتىگىمەن ۋلاانبااتار اباقتىسىنان قاشىپ شىعىپ، تاۋ-تاستى پانالاي ءجۇرىپ جەتىپ، بايان-ولگييدە بىرەر جىل قۋعىنعا ءتۇسىپ دۇرلىكتىرە ءجۇرىپ، 1943 جىلى ايماقتا الدەنەشە بايگى العان  اققولدىق وسپاننىڭ قىزىلكوك اتىن ءمىنىپ ارعى بەتكە اسىپ كەتكەن. ۇلت ازاتتىق جولىنداعى ايگىلى كۇرەسكەر باتىر ي.وسپاننىڭ قولىنا قوسىلىپ، 1949 جىلى مەرت بولعان، ۇرپاقتارى (قىزى ماعىش) ءقازىر قازاقستاندا تۇرادى.

1931 جىلى ارعى بەتتەن ءبىر ەسەگىن جەتەلەي اسىپ ءابدولدا قۇداباي ۇلى بالاسى بەكباي جانە جولدا ىلەسكەن سەرىگى مالعاجدارمەن بىرگە تۇلبا كولى ماڭىنا  كەلىپ تۇراق تاپقان. باستابىندا ارعى بەتتىڭ يتەلىسىمىن دەۋشى ەدى، ون جىلدان سوڭ رۋىم نايمان دەيتىن بولعان. سەنىمدى ادامدارمەن سىرلاسقاندا قازان توڭكەرىسىنە قاتىسقانىن، لەنيندى كورگەنىن، يمانعالي، احمەتجان دەگەن ىنىلەرى كەيىن قالعانىن سىر عىپ شەرتەدى. كەيدە ەل، جەرىن ساعىنعاندا:

«باسىندا قاراتاۋدىڭ ءبىر توپ ميا،

قولىندا ءانشى جىگىت گارمونيا.

وسى انگە شاتتاندىرىپ سالۋشى ەدى،

بالاسى قوجاعۇلدىڭ قاناپيا.

دۇنيە-اي، تاۋسىلمادى ارمان، ارمان،

اۋىلىم كوكشەتاۋدا ەدى-اۋ قالعان.

سۇلۋ قىز، ءانشى جىگىت ءبارى سوندا،

شىركىن-اي نەگە كەلدىم سول ارادان»-دەپ قالىقتاتىپ ءان سالاتىن. سول ءابدولدانىڭ ەكىنشى ۇلى سەرىكباي (1943-1985. مينيستر بولعان ۇ.ءماۋلىت مارقۇم ەكەۋىنىڭ اناسى ءبىر) ماسكەۋدە جوعارى ءبىلىم العان، اسپيرانتۋرا بىتىرگەن، موڭعوليادا سۋ شارۋاشىلىعىنىڭ تەتە ءمينيسترى، ەوكس-تەگى وكىلى بولعان ەرەن ازامات ەدى. ال ونىڭ زايىبى ءابدىل قىزى راۋشاننىڭ ۇلى اكەسى قازان قالاسىنان كەلىپ، قازاق ورتاسىنا دىندارلىعىمەن ايگىلەنىپ، ساياسي ناۋبەتكە تاپ بولعان «نوعاي موللا» قاسەن ۇلى جالەل (مەكەگە اقىتپەن بىرگە بارعان قاجى) ەدى. جالەلدىڭ دارىگەر احمەت (احمەت ۇلى قاسەن دارىگەر ءقازىر تالدىقورعاندا)، قوعام ارداگەرى ءابدىل، ەڭبەك ەرى، كورنەكتى حالىق دارىگەرى  حيرۋرگ حايرۋللا، بايلانىس ينجەنەرى ريزابەك سىندى بالالارى بار.

موڭعولياداعى قازاقتار «كەنجەبەك ايداعان»، شىڭجانداعى اعايىندار «جالعىز ايىرپلان» دەپ اتاعان قارالى وقيعانىڭ باس كەيىپكەرى كەنجەبەك رۇستەمبەك ۇلى كوشەنوۆ رەسەي جاعىنان كەلىپ، 1930 جىلدار باسىندا شەكارالىق اسكەري وتريادتىڭ كەڭەسشىسى، ونىڭ جولسەرىگى ب.مەدينەش بولعان. جۇتتان قاشىپ شىڭگىلدەن موڭعول جەرى بۇلعىنعا اسىپ كەلگەن اۋىلداردىڭ مال-مۇلكىن ارعى بەتتەن كەلىپ مازا بەرمەگەن توناۋشىلاردان قورعاۋ جەلەۋىمەن ول اۋىلداردى ىشكەرى ەندەتىپ كوشىرۋ ءىسى قولعا الىنعان. الايدا وعان نارازى بولىپ، 1934 جىلى بۇلعىننان ۇركە كوشكەن «ءتورت تاسىگ» (باستاۋىش اكىمشىلىك بىرلىگى) ەلى زاستاۆا باسشىلارى مەن كەنجەبەكتى ازاپتاپ ولتىرگەن، بەيتى قوبدا قالاسىنىڭ ىرگەسىندە. سول ەگەسپەن بەرگى بەتتەن شىڭگىلگە اسكەرلەر بارىپ شىڭگىل حالقىن اۋەدەن اياۋسىز بومبالاعان. ول اۋىلدار باستابىندا ءوز ىقتيارىمەن كەلىپ موڭعوليانىڭ قول استىنا ءوتتى مە، الدە ۋاقىتشا قىستاپ قايتۋعا ۇيعارىم العان با، بۇل ماسەلە ءالى دە داۋلى. جالپى قازاقتىڭ ءبىرتۇتاس اقيقات تاريحىن، ۇلتتىق، رۋلىق شەجىرەسىن ساپالى شىعارعىمىز كەلەدى ەكەن، وندا قاي-قاي جاقتاعىلار بىرلەسىپ زەرتتەۋ ارقىلى ءبىر تۇجىرىمعا كەلۋى كەرەك. بۇعان ەڭ قولايلى ورتالىق س.امانجولوۆ اتىنداعى شقمۋ بولار دەپ ويلايمىز. «التاي-ورتاق ءۇيىمىز» حالىقارالىق ۇيىم بارناۋلدا ىس-قىزمەت جۇرگىزىپ وتىر، بارىنە دە جاقىن. كەنجەبەكتىڭ ايەلى ۆالەنتينا 1980 جىلدارعا دەيىن گورنو التايسك قالاسىندا تۇرادى دەۋشى ەدى، بۇعان قاراعاندا ولار ءشۇي ەلىنىڭ ادامى بولۋى دا مۇمكىن. ال الماتىداعى رۇستەمبەك كوشەنوۆ اتىنداعى مەكتەپتىڭ بۇعان قيسىنى بار ما، جوق پا ءمالىم ەمەس، ءبىراق ەسكەرۋ ارتىق بولماس.

موڭعولياعا ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىس، قۇسايىن دۇيسەباي ۇلى («قىز جىبەك»، «قالقامان-مامىر» سپەكتاكلدەرىندە تولەگەن جانە قالقامان بەينەسىن ساحنادا سومداعان اكتەر ءارى مۋزىكانت) شىڭجاندى باسىپ، شىعىس قازاقستاننان كەلگەن ارعىن ەدى. 1957 جىلى بۋىرشىنداعى ءىنىسى ورازباي، ناۋرىزبايلارعا جولاۋشىلاپ ورالعانىن ارحيۆ دالەلدەدى. قۇسەكەڭنىڭ شاڭىراعى ءقازىر تالدىقورعاندا. دۇيسەبايدىڭ جاقىن ءىنىسى سەمەيبايدىڭ بالاسى كەرەيباي ۇلى مولداحان قىتايداعى «قىزىل ساقشىلاردان» جان ساۋعالاپ قاشىپ كەلگەننەن سوڭ دا ۇزاق ۋاقىت تەرگەۋ، تەكتەۋ، باقىلاۋدى باستان كەشە ءجۇرىپ 1962 جىلى ولگييگە كەلىپ تۇرىپ، 1993 جىلى قايتىس بولدى. ول كىسى تۋعان جەرىم كەندىرلىك دەپ ولەڭ ايتىپ، ءان سالاتىن. وسىلايشا شىڭجان ولكەسىنەن كەلىپ  بايان-ولگييدە قونىستانعاندار ءبىر توبە: اقىن ءشارىپحان ءجامليحان ۇلى، ءىنىسى توڭكەرىس، يدەياتدوللا، كيرامان، قاسەن جانە تۇركستان، مۇحامەتجان، قالمان، كاگىرباي، زەينەلحان، اڭحان، ۇيعىر جاقىپ، قاراقاس نۇكەي قۇل مولقى ءمۇلتاي ءۇش بالاسىمەن (بۇلار تۇنحەلدە)، راحمەت ت.ب.

قارت زاڭگەر تۇرىسحان ءسورتىباي ۇلى 1991 جىلى جازىپ بەرگەن ەستەلىگىندە: «1945 جىلى اسكەري بارلاۋدا جۇرگەنىمىزدە جاپوندىقتار باسىپ العان ىشكى موڭعولدان ءبىر توپ اۋىلدى شەكارادان بەرى قاراي اسىرىپ كەلگەنىمىزدە قالي دەگەن قازاق بالا-شاعاسىمەن بىرگە كەلگەن» دەگەن ەدى، سول قالي قايدا سىڭگەنى بەلگىسىز.

جانتەكەي-سامىرات رۋلى بايبۇعا ۇلى رامازان (1863-1963)-نىڭ تۋىستارى شىڭجاننىڭ ەرەنقابىرعاسىندا، زايىبى نايمان رۋلى كاميلا نۇرپەيىس قىزىنىڭ تۋىستارى زايساننىڭ قاراتالىندا. بۇلار 1930 جىلداردا شىڭجان ارقىلى بايان-ولگييدە بولىپ، 1950 جىلدار باسىندا قىزى الدانىشپەن (وسى ەلدەگى قازاقتان شىققان تۇڭعىش سپورت ماستەرى، جۇيرىك) يح بۋلاننان ۋلاانبااتارعا بارىپ قونىستانعان. كاميلانىڭ اعاسى قالي، باۋىرى مۇساتاي، ولاردىڭ بالالارى مۇرات، قۇمارلار 1962 جىلى قاراتالدان بىرەر دۇركىن حات جولداعاننان كەيىن حابار-وشارسىز كورىنەدى. بۇل وتباسىنىڭ تاعدىرى اسا كۇردەلى. 1945 جىلى ەتەگىنە وراپ باۋىرىنا باسىپ العان اتا-انا سول پەرزەنتىن ەرجەتكىزبەككە 1750 شاقىرىمداعى ۋلاانبااتارعا كۇرەڭ قاسقا اتىمەن اتتى-جاياۋلى بارىپ اربا ايداپ تىرشىلىك ەتكەن. الدانىشى ورتا مامان دارىگەر، جوعارى ماماندى سپورت ءمۇعالىمى، توكيو وليمپياداسىنىڭ جۇلدەگەرى، 800 مەترلىك جاياۋ جۇگىرىستەن جاساعان رەكوردى قازىرگە دەيىن بۇزىلعان جوق. ول ءقازىر دە ۋلاانبااتاردى تۇرادى.

1934 شىلى شىڭگىلدە تۋىپ،1945 جىلى موڭعوليانىڭ بۇلعىنىنا كەلىپ، 1968 جىلى ۋلاانبااتارعا، تۇنحەلگە اعاش شارۋاشىلىعىنداا، 1971 جىلدان ءزۇۇنحارا مال شارۋاشىلىعىندا جۇمىستاپ 1991 جىلى قازاق ەلىنە ورالعان ورالتاي (وتاي) قاجى قۇمار ۇلى اۋلەتىنىڭ ازاپتى تاعدىرى ءبىر ۇلكەن حيكايا.

جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان كەيىن جانى جاي تاۋىپ تىنشىعان اباق كەرەي تايپاسى ەر جانىبەك باتىردىڭ قول استىندا 18-عاسىردىڭ اياق شەنىندە ءبىرشاما ۋاقىت جارما، كۇرشىم ماڭىندا قونىستانىپ، قارت باتىردىڭ اقىلى بويىنشا ابىلپەيىس سۇلتاننىڭ بالاسى كوگەدايدى اكەلىپ كوكپەكتىدە حان كوتەرگەن. بىلايعى ۋاقىتتا قالبا، ساۋىر، التايعا جايىلا ىرگەنى كەڭگە سالعانىمەن وسى مەكەندەردىڭ ءھامماسىن الداعى ءبىر داۋىردە ەكى الىپ دەرجيەۆا ءوزارا ءبولىسىپ الىپ، قازاق ءتورت مەملەكەتكە ءبولىنىپ قالىپ اھ ۇرارىن اڭداماعان. شەتەلگە كەتكەن قازاقتاردىڭ اتامەكەننەن كەتۋدەگى ءبىر سەبەبى، «جازىعى» وسى... ال بۇقار جىراۋ ايتتى دەلىنەتىن جىرداعى «كەرەي قايدا باراسىڭ...» كەرەيگە قاراتىلىپ ايتىلعان ءسوز ەمەس، «سادىر قايدا باراسىڭ» دەپ بۇقاردان بۇرىن ءومىر سۇرگەن ۇمبەتاي جىراۋ، ودان كەيىن بۇقار ايتقانىن دالەلدەيتىن دايەك بار. سول جىردى بەرتىندەگىلەر «كەرەي قايدا باراسىڭ» دەپ جولسىز تۇردە بۇرمالاپ العان. سادىر، ماتاي-نايماننىڭ رۋلارى، بۇل رۋلار قازاق جەرىنەن كەرەيدەن بۇرىن كەتكەن!

نايمان رۋلى دوعالباي قاسايىن ۇلى كۇرشىمنىڭ قاراتوعايىنان 1930 جىلداردا موڭعولياعا ەسىمحان، كۇلاتاي دەگەن ەكى اعاسىمەن كەلىپ قونىستانعان. 1957 جىلى بۋىرشىنداعى اعاسى مۇحامەتحانعا تۋىسشىلاپ بارىپ كەلگەن. 1974 جىلى قازاقستانعا جولاۋشىلاپ بارعان كەزىندە تۋعان جەرىنەن توپىراق بۇيىرعان. دوعالبايدىڭ بالاسى پولكوۆنيك مادەنيەت، اكەريا، نەمەرەسى بايلانىس ينجەنەرى دوسىمبەكتەر ولگييدە تۇرادى. كۇلاتاي ۇلى قۇناپيا 1960 جىلداردا الماتىدان ءتىل، ادەبيەت ماماندىعىمەن وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەن ۇستازىمىز ەدى. كۇرشىم دەمەكشى يتەلى كۇرشىمباي اۋىلى اشارشىلىق جىلدارىندا اۋا كوشىپ كەلىپ ۇرپاقتارى التاي سۇمىنىندا قونىستانعان، قاشقىن رەتىندە بىرنەشەۋى جازالانعان. كۇرشىمباي ۇلى قۇسايىننىڭ زايىبى نايمان رۋلى قاتيپا اجەي 1992 جىلى قازاقستانداعى تۋىستارىن (بەلگىلى قازاق اقىنى ۇلىقبەك ەسداۋلەت) تاۋىپ، كوشىپ كەتپەك بولعاندا جۇگى كەتىپ، ءوزى رەسەي وتكەلەگىندەگى قاتىگەز تەكتەۋشىلەردىڭ كەسىرىنەن اسا الماي قالىپ، سونان كەشىكپەي اجال جەتتى دە بايان-ولگييدەن توپىراق بۇيىردى.

عۇلاما اقىن اقىتقا قامقور بولعان ماشان مولقى جۋانعان (جوتا قاجى) ۇكىرداي موڭعول جەرىندە ءبىرشاما مەكەندەپ، ارعى بەتكە اۋىپ كەتكەن، كەي ۇرپاعى موڭعوليادا قالعان.

اقىن قاجى اقىت ءۇلىمجى ۇلى موڭعوليا قازاقتارى ورتاسىندا ونشاقتى جىل ءومىرىن وتكىزسە، وسى ەل قازاقتارىنىڭ بەلگىلى اعا بۋىن قالامگەرى كەرەي جادىك-بايعازان رۋلى اقتان بابي ۇلى، جادىك-جانعارا ءدوڭتاي قوجامبەت ۇلى، مولقى-ماشان دششراماتۋرگ قۇرمانحان ءمۇقامادي ۇلى ت.ب-لار التايدىڭ كۇن بەتىندە دۇنيەگە كەلگەن. يتەلى رۋلى اقىن، اعا جاۋىنگەر ءارى دارىگەر دانيال دىكەي ۇلى «دۇڭگەن سوعىسى» بۇلىنشىلىگىندە ارعى بەتتەن بايان ولگييگە اۋىپ كەلگەن. 1950 جىلداردا وكىلدەر توبىمەن بەيجىڭگە بارىپ جوۋەنلايمەن جولىققان، 1957 جىلى التاي قالاسىنا اتپەن بارىپ كەلگەن، 1990 جىلداردا بەيجىڭگە ساپارلاعان، قازاقستاننىڭ تالدىقورعانىنا بارىپ قونىستانىپ، توقسان جاسىندا قايتىس بولدى، تۋىسى احمەت ءمۇعالىم ۇرىمجىدە، قارىنداسى كورنەكتى ءانشى جاۋكەن سۇلەيمەن قىزى التاي قالاسىندا تۇرادى.

يتەلى رۋىنىڭ تىنىبەك، اتاناس-بايجان اتالارىنان تارايتىن ءتۇسباي بالاسى ۋكاي -نۇردىباي كەندىرلىكتە تۋىپ-وسكەن، 30-شى جىلدار شاماسىندا نەمەرە اعاسى ايەكە ءبيدى حالىق جاۋى رەتىندە ۇستايدى. مال-مۇلكىن تارگىلەگەن كەزدە، كگب-لىقتارعا ءتىلماشتىق ىستەيتىن تۋىسى سىدىق: «بۇلارىڭ قالاي؟ ادام جاۋ ەكەن، ونى تۇتقىنعا الدىڭ، ال مال دا جاۋ ما؟» دەگەندە ونى تاباندا اتىپ تاستاعاندىقتان بارلىعىمىز قىرىلارمىز دەپ اۋىلى تۇندەلەتىپ ۇركە كوشەدى. شەكارادا اتىس، قاقتىعىس بولىپ، ۇستالىپ قالعانى قالىپ، ادامدارى جان-جاققا بىتىراپ كەتەدى. ۋكاي شىڭجانعا وتەدى، ءىنىسى نۇربايدان كوز جازىپ قالادى، ىزدەپ-ىزدەپ تاپپايدى. ىزىنە ءتۇسىپ تىمىسكىلەپ ءجۇر دەگەن سىبىسپەن وندا دا تۇراقتاي الماي ۋكاي 1933 جىلى موڭعولياعا وتەدى. جىلدار جىلىستاپ وتكەندە عانا حابار السا، نۇرباي نەمىس فاشيستەرىمەن سوعىسقا قاتىسىپ جارالانىپتى دا 1945 جىلى تۋعان جەرىنە كەلىپ قايتىس بولىپ، ارتىندا قينايات دەگەن بالاسى قالىپتى. 1993 جىلى ولگەنى ءتىرىلىپ، وشكەنى جانعانداي سول حاباردى ەستىسىمەن ۋكاي اسىعىس جولعا جينالادى. سىرتقا شىعاتىن پاسپورتتى بولىپ، ەندى رەسەي ارقىلى قازاقستانعا وتەتىن ۆيزا ۋلاانبااتاردان كەلگەنشە زارىعىپ كۇتىپ وتىرعانىندا قايىرىمسىز قازا قاس قاعىمدا قاعىپ اكەتەدى. قىزى زايىمكەش (جۇبايى دايىندىقتاعى وفيسەر جايساڭ زاردىحان ۇلى، قازاقستاندا قايتىس بولدى) 2003 جىلى قازاقستانعا قونىس اۋدارىپ، ۋكاي ۇلى قۋانعان، كاشىمدەر بايان-ولگييدە قالعان.

1850 جىلداردا قىز الىپ قاشىپ مارقاكولدەن كەلگەن ايگىلى اقىن تاۋدانبەك قابان ۇلى. ونىڭ بالاسى ءداۋىتباي حالىق توڭكەرىسىنىڭ بەلگىلى پارتيزانى، موڭعوليانىڭ مەملەكەتتىك العاشقى قۇرىلتايىنىڭ وكىلى، پارلامەنت مۇشەسى، سول قۇرىلتايدا ءسوز سويلەپ ماڭىزدى ماسەلە كوتەرگەن جانە كومينتەرن وكىلى تۇرار رىسقۇلوۆپەن، قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ وكىلى حانگەلدينمەن كەزدەسكەن (بۇل تۋرالى شەرحان مۇرتازانىڭ «قىزىل جەبە» رومانىندا دا بار) بەلگىلى قايراتكەر بولا تۇرىپ 1938 جىلى بالاسى بۇيداحانمەن بىرگە ساياسي ناۋبەتكە تارتىلعان. ونىڭ ابىرويى بەرتىندە اقتالعانىمەن قالاي جازالانعانى تۋرالى دەرەك تابىلماعان. ال ءداۋىتباي 1940 جىلداردا ءبىر توپ سالتاتتىمەن كەلىپ ءجۇرىپ تالدىقورعاننىڭ تۇرپان اۋدانى ءۇشارال جەرىندە قايتىس بولعاندىعىن جەرگىلىكتى كونەكوز كاريالاردىڭ: «ءبىر توپ سالتاتتى ادام وسىندا كەلىپ، ءبىراز ۋاقىت بولعان. ءداۋىتباي دەگەن جاسى ەگدە ادامى قايتىس بولىپ جەرلەنگەن، ءقابىرى مىناۋ. وزگەلەرى كەرى قايتىپ كەتكەن» دەگەن سوڭ ۇرپاقتارى انىقتاپ، باسىنا بەلگى قويىپ، ءدىني راسىمدەر وتكىزگەن. ءداۋىتباي ۇلى بۇقاباي (اعا ۇستاز، 2013 جىلى الماتى، تۇرگەندە دۇنيەدەن ءوتتى)، نەمەرەسى مۇرات بۇقاباي ۇلى ءقازىر تۇرگەن-قاراكەمەردە تۇرادى.

كورنەكتى تاريحشى دوكتور زاردىحان قينايات ۇلى (1940-2016)-نىڭ اتاسى ءجونباي اۋىلى 1876 ج قازاقستاننان موڭعولياعا، 1880 ج قوساعاشقا، 1916 ج شىڭجانعا، 1919 ج موڭعولعا ءوتىپ قونىستانعان ەكەن، زاقاڭنىڭ وزىنە الماتىدان توپىراق بۇيىردى.

جەرىنەن اۋعان قازاقتار-جەل ايداعان قاڭباقتار. قامزا سەرىكباي ۇلى (1892-1961جىلدار شاماسى) تاۋلى التايدا ورىس كوپەسى افاناسيەۆتىڭ بۇعىسىن باعىپ، باقشاسىن باپتاپ ءجۇرىپ ءدام ايداپ 1930 جىلى اقكول جالعاستىرۋ بازاسىنا جۇمىسشى بولادى دا موڭعول جەرىندە تۇبەسەلى تۇرىپ قالادى. ونىڭ قىزى 1925 جىلى دۇنيەگە كەلگەن ماريا مورزشى-بايلانىسشى، ءمۇعالىم، اكتريسا (بايان جانە اقتوقتى بەينەسىن ساحنادا سومداعان)، ايماقتىق ايەلدەر كەڭەسىنە، كاسىپوداق كەڭەسىنە ۇزاق جىل باسشى بولعان، ءقازىر بالالارى (قىزى زاقان، ۇلى قوجان) قازاقستاندا.

قاراباي (ۇزاق جاساپ 1957 جىلى ولگييدە قايتىس بولدى) اتانعان نۇرجاقىپ قازان توڭكەرىسى تۇسىندا قازاقستان جاقتان كەلگەن نايمان، كىتاپتارىن ارقالاپ ەل اقتاعان ەڭگەزەردەي بويى بار، ەر مۇرىندى، قاس-قاباعى قالىڭ دا سۇستى، بەتىنە تىك قاراعانعا تاياق كوتەرەتىن مىنەزى قاتال، بەس ۋاق نامازىن قازا قىلماي، مەشىت مۇناراسىنا شىعىپ ءشاھاردى باسىنا كوتەرە ازان شاقىراتىن ءدىندار، داريانى قاق ءتىلىپ مالتاپ وتەتىن قارىمدى سەرگەك، جالعىزباستى قاريا ولە-ولگەنشە ءجونىن ايتپاي كەتكەن، اقتىق دەمىن سارقار الدىندا عانا: «مەنىڭ شىن ەسىمىم نۇرجاقىپ ەدى، وسىلاي اتاپ، جانازالاپ جەرلەڭدەر» دەپ وسيەت ەتكەن، ولگييدەگى نايماندار زيراتىنا قويىلعان. قارابايدى بارلاۋ ۇيىمى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس كەزىندە ءوزى سياقتى سىرتتان كەلگەن كەزبە عۇبدايدوللا دەگەنمەن بىرگە  شىڭجانعا تىڭشىلىققا جۇمساپ، جول سەرىگى عۇبايدوللا جولدا ولگەن، يا سوندا قالىپ قويعان دەگەن دە ءسوز بار. قارابايدى بەرتىندە  ايگىلى ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ دەگەن ءدۇدامال قاۋەسەت تارالدى، عىلىمي زەرتتەۋ جاسالسا انىقتالا جاتار، ءقابىرى ولگييدە.

ساياسي سۇرگىن ەشۋاقىتتا تولاستاعان ەمەس، ءبىرى اشىق، ءبىرى كومەس، بۇگىنگىگە ەلەس، دەگەنمەن مىناۋ الماعايىپ ۋاقىتتا ولاي دا ەمەس... ناقاق جالامەن موڭعوليادا سوڭعى رەت 1952 جىلى اتىلعان قازاق تاعى دا «قاشقىن»-ماحمۇت ىبىراي ۇلى. شىڭجاننىڭ تاريحي دەرەكتەرىندە ۇرىمجىدە 1930-1940 جىلداردا قازاق-قىرعىز ۇلتتىق مادەنيەت، اعارتۋ ۇيىمىندا ماحمۇت ەسىمدى باستىق بولدى، 1943 جىلى ساياسي مەكتەپتە كۋرس وقىدى  دەگەن مالىمەت بار. جانە ءبىر دەرەكتە ماحمۇتتى ۇلت-ازاتتىق كۇرەس جولىندا توپتاسقان  قازاق، ۇيعىر، تاتار جاستارىنىڭ جەتەكشىسى، قۇپيا ۇيىمنىڭ باسشىسى رەتىندە كورسەتەدى.  كەي دەرەكتە وسپانعا قارسى قويسا، كەيبىرىندە ونىمەن نيەتتەس تۇرپاتپەن الىپ قارايدى: بۇرحان شاھيديدىڭ «شىڭجاندا وتكەن ەلۋ جىل» كىتابىندا پانيسلامشىل، پانتۇركىشىل قايتا ورناعان شىعىس تۇركىستاننىڭ «قارۋلى كۇشى 1933 جىلى وسپان مەن ماحمۋدتىڭ اسكەري بولىمدەرى بولدى» دەلىنگەن. موڭعول، جۇڭگو شەكاراسىنداعى داۋسىن دەگەن جەردە ورنالاسقان وسپاندى العان بەتىنەن قايتارۋ ۇشىنگى تاپسىرمامەن، الدە ءوز ماقساتىمەن ماحمۇت وسپانعا ءبىر رەت جولىعىپ كەتىپ، ەكىنشى رەت كەلە جاتقانىندا موڭعول شەكاراشىلارى 1944 جىلى 27 اقپاندا ۇستاپ تۇتقىنداپ، «شەكارا بۇزعان، جۇڭگو تىڭشىسى بولعاندىعى ءۇشىن» سەگىز اي قاماپ تەرگەگەن. قاداعالاۋ تۇرىندە ۋاقىتشا بوساتقان سوڭ كەشىكپەي باسقا اباقتىعا سالعان.  سوت ۇكىمىنسىز وسىلاي قاماۋعا بولمايتىنى تۋرالى اباقتى باستىعى تەربيش 1945 جىلى جوعارىعا نارازىلىق جولدايدى، ءبىراق بوساتپاعاندىقتان جازىقسىز ازاپ شەكەن ماحمۇت ولىمگە بەل بايلاپ ۋ ىشكەنىمەن ماجبۇرلەپ ساۋىقتىرادى. ول جوعارىعا الدەنەشە حات جولدايدى، 1946 جىلدىڭ باسىندا بوساتقانىمەن، سىرتتاي باقىلاۋدا ۇستايدى. ۋلاانبااتاردا سول تۇستا قازاقتار ناسيحاتىنا ارنالىپ ورناعان باسپاحانادا قىزمەتتەيدى. كوپتەگەن ءتىل بىلەتىن زەرەك، شەبەر اۋدارماشى، ساياسي ساۋاتى جوعارى، جاسىنداي جارقىلداعان وت-جالىندى ماحمۇت وزىمەن قىزمەتتەس بولعان ءا.ءمىنىس، ج.ارعىنباي، ر.شوڭاي قاتارلى سول تۇستاعى اعا بۋىن زيالىلاردى تالانتىمەن تاڭ قالدىرعان.

ماحمۇت ەكى بالالى ورىس كەلىنشەكپەن تۇرمىس قۇرعان ەكەن، چەكيستەر ول ايەلدى رەسەيگە قايتارىپ جىبەرگەندىكتەن بايان-ولگييدەن وقۋعا بارعان قازاق قىزىمەن نەكەلەسىپ، بالالى بولادى. ءبىراق ماحمۇتتىڭ ساياسي جۇمىس ىستەۋىنە شەكتەۋ سالىنعاندىقتان جەكەلىك اسحانا اشادى. ال اسحاناعا ادام كوپ جينالاتىن بولعان، ءسويتىپ 1952 جىلى 13 ناۋرىزدا قايتادان قاماۋعا الىپ، سوناۋ سەگىز جىلدىڭ الدىنداعى «قىلمىسى» دالەلدەنبەسە دە سونىڭ سىلتاۋىمەن توتەنشە كوميسسيا سول جىلعى 23 ماۋسىمدا ءولىم جازاسىنا بۇيىرىپ، 29 ماۋسىم، تۇنگى 12-گە 10 مينۋت قالعاندا اتقان. 1991 جىلى ءىسى قايتا قارالىپ، ابىرويى سەرگىتىلىپ، جازىقسىزدىعى جاريا ەتىلدى. ماحمۇتتىڭ اتا-بابا مەكەنى سەمەي، ءۇرجار، ءوزى تارباعاتايدا دۇنيەگە كەلىپتى. ارتىندا قالعان تۇياعى بايان-ولگييدە ميليسيا وفيسەرى قايراتحان ەدى، 1980 جىلداردىڭ اقىر شەنىنە تاياعاندا «حالىق جاۋىنىڭ قالدىعى ەكەندىگى» اشكەرەلەنىپ، قىزمەتىنەن شىعارىلدى. دەگەنمەن كەشىكپەي اكەسىن، ءوزىن دە اقتاتىپ تىندى دا ۇلتتىق وتانىنا قونىس اۋداردى، ءبىراق قايراتحان  پانيدەن ەرتەرەك اتتانىپ كەتتى.

بۇل ەلدە ساياسي ناۋبەتتىڭ دەنى 1938 جىلى ءجۇرىلىپ وتكەنىمەن «التاي اسىپ قاشادى» جالاسىمەن جازالاۋ 1942-1952 جىلداردا قۇجىرتى-بۇلعىن وڭىرىندە پارمەندى ءجۇرىلدى. ول ناۋبەتكە ازاماتتىعى جاعىنان موڭعولياعا قاراستىلارمەن قاتار جوعارىدا اتالعان ماحمۇت ءتارىزدى شىڭجاننان كەلىپ جۇرگەن ازاماتتار دا قامتىلعان: كونسال تولەگەن، قۇسمان تولەۋجان، ءمامي جۇرتباي، ءادىلحان ءابدىعالي، ءنۇسىپحان ءناسيباي، ءانۋار ءمامي ت.ب.

اباق كەرەي ورتاسىنا يسلام ءدىنىن پارمەندى تاراتقان، العاش مەشىت سالعان، حاجىلىق ساپاردى باستاتقان ادام 1827 جىلى تاشكەنتتەن التايعا 20 جاسىندا كەلىپ، 90 جاساپ پانيدەن اتتانعان شاھيمانسۇر (مۇحامەت ءمۇمين حازىرەت). ۇرپاقتارى حازىرەت اتاڭ اۋىلى اتانىپ قازاقتانعان، ءقازىر ءۇش ەلگە تارالدى. الايدا نەمەرەسى شاححايۋم مەن ونىڭ ۇلى كابىلتاي موڭعوليادا اتىلسا،  نەمەرەسى ءجامليحا ءمۇفتي قىتايدا ساياسي ناۋبەتكە ۇشىراعان.

قاراقوجا اتانعان ءدىندار قاسەن توقتار ۇلى (قوجا سۇيەكتى، 1860-1960) قايدان كەلگەنى بەيمالىم، 1940-50 جىلداردا بايان-ولگييدە بالالاردى سۇندەتتەپ از ۋاقىت بولىپ، قوبداعا كەتكەن، ءقازىر ءۇش ەلدە دە ۇرپاقتارى بار كورىنەدى. ول قولعا تۇسپەي، سەرگەكتىگىمەن ورىن اۋىستىرىپ ءىز اداستىرۋ ارقىلى جانىن دا، ءدىنىن دە ساقتاعان. ايتپەگەندە بايلار، بيلەر، ءدىندارلار، اسىرەسە كەڭەس ەلىنەن كەلگەن، سونداي سەزىگى بار بۋريادتار مەن نايمانداردىڭ قاندى قول ناۋبەتتىڭ قاتال قارماعىنا ىلىنبەگەنى كەمدە كەم:

توعانباي ۇلى نۇرقاتاي-نۇرمۇقامەت پەن بەكەش-بەكمۇقامەت شىڭ شي ساي زامانىندا ارعى بەتتەن اسىپ كەلىپ جان ساۋعالاعانىمەن نۇرقاتاي قاشقىن رەتىندە ۇستالىپ، اتىلىپ، بەكەش ۇزاق جىل تۇرمەدە بولىپ، 1950 جىلى بوساپ كەلىپ، 1990 جىلداردا قازاقستانعا بارىپ قايتىس بولعان، 1950 جىلداردا التاي، شەمىرشەكتە تۇراتىن جيەنى مىرزابەكتەن حات الىپ تۇرعانىمەن «زور سەكىرىس» كەزەڭىندە حابارسىز قالىپ، كەزدەسە الماعان، ءقازىر مىرزابەك ۇرپاعى مال دارىگەرىتولقىن قىزى گۇلباقىت، ءانشى زۋراشتار ۇرىمجىدە.

ارعىنبەك ايتجان ۇلى، نۇرعالي التاي ۇلى، مىحان احمەتسانا، قالي ءبىتىباي، ءاۋعالي قابىلعاجى، ماعادي مايتى، ىسماعۇل كۇدەرى، جيىندى كۇدەرى، كۇدەرى قامزا، قاميت اسقابىل، تىلەۋباي قيلىباي، ومارعاجى جامانبالا، ءابىل قوسباي، راسول شايتىكە، جاقىپ نازار، شاكىرت ابسەيت، كەنجە بالاسى راحيمان، سەيىلحان، سامباي بالاسى قابدولدا، ءقابدۋالي، قولداس، قاتپا بالاسى زامبى، قۇسبەك، تىكەنباي بالاسى ساعىمجان، ساعىنعان، سەيتحان ت.ب. بۇلاردىڭ دەنى بۇلعىننان، تەك قوبدا ايماعىنان 20-داي نايمان حالىق جاۋى رەتىندە ۇستالىپ اتىلعان.

موڭعوليادا 1921 جىلى جەڭگەن توڭكەرىس 1930-1940 جىلداردا عانا وسىناۋ باتىس ولكەنى قامتىدى دەۋ شىندىققا جاناسادى. جاڭا وركەنيەت رەتىندە اكىمشىلىك قۇرىلىم وزگەردى، وقۋ-اعارتۋ، ونەر، مەديسينا جاڭاشا، سونىڭ وزىندە قازاقستاندىقتاردىڭ قولداۋىمەن وركەن جايدى. 1940 جىلى ۇلتتىق ايماق ورناعاندا قازاقستاننان بايان-ولگييگە ءقۇربانالين سامبەت، ەسماعامبەتوۆ سەيتاحمەت، قادىكەنوۆ مۇعادي، شىنىقۇلوۆ جومارتتار كەلگەن. سوعىستىڭ اۋىر كەزەڭى باستالىپ جاتقان 1941 جىلدانتولەۋباي ق.، تىلەۋبەردى س، سەيتاحمەت ە، سۇلتان ب-لار ولگيي باستاۋىش مەكتەبىن 7 جىلدىققا اينالدىردى. جۇقان كادىربەكوۆ، سادىق، جاپار ءتىنالين (الماتى كراسنوگور،1916)، زايىبى ءجامىش؛ مۇحتار شوكەيەۆ، سەيتاحمەت ماقسۇتوۆ (1928. قاراعاندى نۇرا. تاريحشى. ەسماعامبەتوۆ)، راشيدا قوجاحمەتوۆا (1928. باتىس قازاقستان تەرەكتى)، مۇعادي قادىكەنوۆ (جامبىل قورداي. الاتاۋ كەنتىندە تۇراتىن عالىم بالاسى مۇرات مۇعاديۇلىنان جۋىردا ءبىر حات الدىق)، زايىبى عايشا؛ ورازالى ءيمانالين (اقتوبە)، زايىبى ماينۇر؛ قالىمتاي بيجانوۆ (گەوگراف، ايماقتىق گازەتكە   دە كەڭەسشى بولدى)، سامبەت ءقۇربانالين (1904، جامبىل مەركە، فيزمات)، قايىرگەلدين ايداربەك (پاۋلودار، 1913)، سۇلتان بايمۇقانبەتوۆ (باتىس قازاقستان شىڭعىس، 1909، زايىبى ءمۇعالىم)، قايروللا مولداعالييەۆ (قامزين، باتىس قازاقستان چاپايەۆ، 1911، حيميك)، تولەۋباي قوردابايەۆ (شىعىس قازاقستان ابرالى، 1915)، زايىبى كۇلاش، تىلەۋبەردى ساۋرانبايەۆ (1909، تاريحشى، 1990 جىلداردا قىزى روزا وسى جاققا كەلىپ كەتتى)، زايىبى زەينەپتەر ايماقتىڭ ءار سۇمىنىندا مەكتەپ اشتى، ۇستازدىق ەتتى. ولار ءبىلىم بەرۋ، ءمۇعالىم دايىنداۋمەن قاتار ونەر، مادەنيەت، اقپارات سالاسىن دامىتۋعا ۇلكەن ۇلەس قوستى.

ەڭبەك سىڭىرگەن ۇستاز اقتىشحان ۇركىن ۇلىنىڭ (1920-2010) اقتىق سۇحباتىندا: «قازاقستاننان كەلگەن ءمۇعالىم عايشا مەن كۇلجامىش «گاككۋ» ءانىن شىرقاعاندا، بۇرىن قارا ولەڭنەن باسقانى بىلمەيتىن بالالار قىزىق كورىپ، قىران-توپان كۇلۋشى ەدىك. ولار العاشقى كىتاپتاردى، «جەتى باتىر» جىرلارىن ەنگىزىپ كەلگەندە وقۋشىلار كۇندىز-تۇنى ەسەلەپ كوشىرەمىز، بىلىمگە سۋساعان قىر حالقى ونى تالاسىپ-تارماسا الىپ كەتەدى. تولەۋباي قوردابايەۆپەن ەكى جىل بىرگە قىزمەتتەدىم. تىلەۋبەردى، كۇلاش، جاپارلار مول ءدارىس بەردى. وزگە مەكتەپ وقىماي-اق انا ءتىل، ادەبيەت پانىنەن سولار بەرگەن بىلىممەن 40 جىل ابىرويلى قىزمەت اتقاردىم»-دەگەن ءسوزى ءۇنتاسپادا ساقتاۋلى. مەس ۇستاز ن.بايلىحاننىڭ ەستەلىگىندە باينوردا العاشقى ۇستازى ت.ساۋرانبايەۆ بولعانىن، ولگييدە 1944 جىلى 7 جىلدىق مەكتەپتە ماتەماتيكادان سامبەت ق، ءتىل ادەبيەتتەن تولەۋباي ق، تاريحتان سەيتاحمەت م، گەوگرافيادان قالىمتاي ب، حيمبيولوگيادان حايرۋللا حامزين ساباق بەرگەنىن، ال 1947 جىلى الماتىعا وقۋعا بارعانىندا تولىق ورتا ءبىلىمىڭ جوق دەپ ينستيتۋت قابىلداماعاندا بۇرىنعى تانىسى، سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى جاپار ءتىنالين زور كومەك كورسەتكەنىن ىزەتپەن ەسكە الىپ جازعان. 1946 جىلى تولەۋباي ق-نىڭ سەيىل دەگەن ۇلى ولگييدەقايتىس بولعان ەكەن.

تىلەۋبەردى، تولەۋباي، سەيتاحمەتتەر موڭعوليانىڭ جوعارعى مەملەكەت سىيلىعى التىن جۇلدىز وردەنىمەن ناگرادتالعان. 1954-1958 جىلداردا ءتىل، ادەبيەت مامانى زامانبەك سۇلتانبەكوۆ، حيمبيولوگ نۇرپەيىس ءابدىلدين، ماتەماتيك ءۋالي، ماناس كەنجەكەيەۆ، ءشاريا كەنجەكەيەۆا، پىرماعامبەت، ۋاليلەر كەلىپ ساباق بەردى. 1940 جىلداردان ايپارتكوم ءبىرىنشى حاتشىسىنىڭ كەڭەسشىسى بەيسەكە بايتاسوۆ، ىشكى ىستەر ءبولىمىنىڭ كەڭەسشىسى مەڭدىكەرەي،  1970 جىلداردا ءبىلىم سالاسىندا شاكىر امانوۆ، 1980 جىلداردا لايىق شالدىبايەۆ ەگىنشىلىك سالاسىندا كەڭەسشى بولدى.

1940 جىلدان اعا دارىگەر تامارا سادوۆا، ستاشكينا ماسلوۆا، ءباديشا نيازوۆالار كەلىپ قىزمەتتەدى. 1956 جىلدان مد تەاتردىڭ ىرگەتاسىن قالاۋعا سازگەر عابيدوللا تاستانوۆ، زويا جاراسبايەۆا، الدابەرگەن مىرزابەكوۆ، ءمالعاجدار اۋباكىروۆ، مارفۋعا اقمادييەۆا، دومبىرا جاسايتىن ھاس شەبەر قامار قاسىموۆ ايرىقشا قولتاڭبا قالدىردى. 1956 جىلى جامال وماروۆا، قاپيزا ابۋعالييەۆا، شارا جانداربەكوۆا، كلارا قاتارلى ونەر شەبەرلەرى، 1967 جىلى جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ بايان-ولگييدە بولۋى ۇلتىن ساعىنعان ەلدىڭ رۋحىن وياتتى. 1943 جىلدان لۇحپان ءدىندار كەلىپ، ولگيي مەشىتىندە يمام بولىپ تۇرىپ، 1953 جىلى ەلىنە قايتقان.

1940 جىلداردان ن.بازىكەي، ۋ.جاپارحان، ءا.كالمىك، ج.اپەندى، ب.بوقىباي، ك.جاباق، ب.كابديلەر قازاقستانعا بارىپ مۇعالىمدىك، ت.دۇيسەنبى رەجيسسەرلىك، ءو.شۋرا، ءا.تونيا دارىگەرلىك ماماندىق يگەردى. 1950 جىلداردان باسشى كادرلار: ج.ىرىم، ج.ءابدىل، و.تىلەيحان، م.قاشقىنباي، س.قابىشايلار الماتىدا جوعارى پارتيا مەكتەبىندە وقىپ، جۋرناليست ءا.قاجەكبەر، باسپا ينجەنەرى ج.احمەت، مەملەكەت قايراتكەرى ءا.شاكەرحاندار ماسكەۋدە وقىسا، ن.بايىلحان، ج.ارعىنباي، ك.قۇناپيا، ق.دايان، ب.يماشحان، ق.شابدارباي، ق.قابيداش، ش.كۇلياش، ع.كەبەك، و.قاھار، ج.كاكەي، ب.مۇراتتار الماتىدان تىل-ادەبيەت ءمۇعالىمى، جۋرناليستەر بولىپ دايارلانىپ كەلدى.

وقۋلىقتار، ادەبي كىتاپ، دۇركىندى باسپالار قازاق ەلىنەن  1940 جىلداردان لەك-لەگىمەن كەلىپ تۇردى، 1950 جىلداردان قازاقستان راديوسى ساڭقىلدادى. الايدا بۇلار 1990 جىلداردان پىشاق كەسكەندەي تيىلدى دا، ەسەسىنە جاستار قازاقستانعا لەك-لەگىمەن وقۋعا اتتاندى، تەلە ارنالار ەنىپ كەلدى، اسىرەسە ەلدى مەكەندەرگە. حالىقتىڭ تەڭ جارتىسى بىتىراۋ-تاراۋ قىردا جۇرگەن مالشىلار، ولار قازاق اقپاراتىنا ءالى دە ءزارۋ، الدا كۇتكەن ءجولى-دۇبارا دۇرەگەيلىككە بارۋ. اسىرەسە جاسىرارى جوق، بۇل ەلدەگى ازعانتاي قازاق شوعىرىنىڭ ورتاسىندا، جاقىن رۋلاستار مەن اتالاستاردىڭ، ناعاشىلار مەن جيەن، باجا، بولەلەردىڭ ءوزارا قۇدالاسۋى قان جاقىنداسۋ اپاتىن توندىرە ءتۇستى!..

1986 جىلى جەلتوقساندا بىرنەشە جۋرناليست ۋلاانبااتار ارقىلى   ماسكەۋدە بولدىق. قاي قالاعان رەسپۋبليكالارىڭا ساپار شەكتىرەيىك دەگەندە الماتىعا بارۋعا ۇسىنىس ءبىلدىرىپ ەدىم، موڭعول دوستار دا قۇپتادى. بىرنەشە كۇن تاماشالادىق. مەرزىمىمىز بىتپەگەن ەدى، ءبىراق ۇكىمەت باسشىسى كەلەتىن بولدى دەپ ءبىزدى قايتارىپ جىبەردى. سەنىمدى ادامداردىڭ ايتۋىنشا «قازاقتىڭ ءبىراز جەرىنە جوعارىدان قول سۇقپاق، سوندىقتان جاڭجال شىعۋى مۇمكىن» دەستى. 1983 جىلى بارعانىمدا تالانتتى جازۋشى ورالحان بوكەي: «بيلىگى وزىندە بولسا قازاقستان قازىرگىدەن باي بولار ەدى» دەگەندە تاڭدانعان ەدىم، الىپتىڭ نيەتىن ەندى تۇسىندىك: ءبىز ۋلاانبااتارعا جەتەر-جەتپەستە جەلتوقسان ۋاقيعاسى جەر جيھاندى جاڭعىرىقتىردى. باسپا ءسوز، اقپارات قۇرالدارى ول ۋاقيعانى  «جۇلىكتەر جاساعان بۇلىك» دەپ سوقتى. الايدا الەم حابارىن قالت جىبەرمەي بەرىپ تۇراتىن موڭعول ەلىنىڭ سول كەزدەگى باس ورگانى (باس رەداكتورى ايگىلى قالامگەر ل.تۇديەۆ) «ۇنەن» گازەتى ول تۋرالى ءتىس جارىپ، ءتىل قاتپاعاندىعىن ءۇنسىز قۇپتادىق.

1989 جىلى 9-تامىزدا موڭعول، كەڭەس ەكى ەلدىڭ شەكارا ءتۇيىلىسى ارقادا «بەيبىتشىلىك دابىلى» اتتى كەزدەسۋ سالتاناتى ءوتتى. كەڭەستىك دەلەگاسيانى باستاپ كەلگەن قازاقستاننىڭ ءبىلىم ءمينيسترى ءشامشيا ب.ك-عا ايماعىمىز باسشىسى پروف. ب.قۇرمەتبەك «بەيبىتشىلىك دابىلى» دەگەن جازۋ توقىلعان كىلەمشەنى تارتۋ ەتتى. سول تارتۋ ازاتتىق پەن تاۋەلسىزدىكتى، بىرىگۋدى اڭساعان زار تىلەكتەي سەزىلگەن، جولى دا بولدى. جىل دەگەنىمىز جىلقى اۋناپ تۇرعانشا، كەشىكپەي بەيبىت جولمەن قازاق ەلى ازاتتىق جەڭىسكە، تاۋەلسىزدىككە جەتتى. ب.قۇرمەتبەكتەن موڭعوليا ۇكىمەتىنە، ن.نازاربايەۆقا حاتتار جولداندى.

تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ «اعايىنعا اق تىلەك» سالەمى اق قاناتتى قۇستاي سامعاپ، ءدۇيىم دۇنيەنى شارلادى، موڭعوليا قازاقتارى اتامەكەنگە ۇلى كوشتى باستادى. تەگىندە قازاق ورداسى العاش قۇرىلعاندا حالىق سانى 200 مىڭداي ەكەن، ايماعىمىز قازاعىنىڭ جان سانى سول دەڭگەيگە ىلىنە بەرگەندە تەڭ جارتىسى اۋا كوشتى. بۇرىن قازاقتار شىڭجانعا اسىپ كەتەدى دەپ اسا ساقتىقپەن قارايتىن وكىمەت قازاقستانعا جىبەرمەۋگە تىرىسقانىمەن ادام قۇھى تۋرالى حالىقارالىق زاڭدى بۇزىپ بوگەت بولا الماپ ەدى، ال ەندى كەتسە ەكەن دەيتىن بولدى...

ۇلى كوش ماسەلەسىنە كەلگەندە: تاريحي وتانعا كەتۋىمىز كەرەك دەپ العاش ۇسىنىس كوتەرگەندەر، ول ۇسىنىستى قولداپ مەملەكەتكە ماسەلە قويعاندار، كەلە قوي دەپ ول جاقتان شاقىرعاندار، كوشتى باستاپ بارعاندار-تورتەۋى  دە ەر. سولاردىڭ ءبىر دەرەگى-قوبدالىق مۇعازام ءومىرتاي ۇلى ت.ب-لاردىڭ 1978 جىلى د.ا.قونايەۆقا جولداعان حاتى بولسا، ەندى ءبىرى 1990 جىلى 7 ناۋرىزدا «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە جارىق كورگەن ەرجانىبەك قاجى ۇلىنىڭ حاتى ەدى. ول حاتتا «...1931-1932 جىلدارى اشارشىلىق زامانىندا موڭعوليانىڭ قوبدا ايماعىنا بارىپ جان ساقتاعان ەكەنبىز...الدا-جالدا تاعى دا تۇركسىب سالماق، تىڭ يگەرمەك بولساڭىزدار، باسقا جۇرتتى جاپپاي-اق شەتەلدەردەگى تۋىستارىڭىزدى شاقىرتساڭىزدار ەدى. ءبىزدىڭ باي ولكەدەگى قازاقتار اراسىندا 6 مىڭداي جاس جۇمىسسىز ءجۇر».

اتا-باباسىنىڭ توپىراعى، جاتتىڭ تابانى شيىرلاعان ءوز جەرىن «ورالماندار» الاقانداي باسپانا سالۋعا وزدەرى جالىنىپ سۇراپ، ساتىپ العانعا ارلانسا دا ۇلت تاعدىرى، ۇرپاق بولاشاعى ءۇشىن بارىپ تا جاتىر. كوش كەرەمەت ايبىندى ءجۇرىلىپ جاتتى دا سوڭى سيىرقۇيمىشاقتانا باستادى. بۇل جاعداي قازاقتار تۇراتىن كەيبىر مەملەكەتتە قازاققا قىرىن قارايتىن جاعداي تۋىنداۋىمەن ورايلاسىپ وتىرعانى وكىنىشتى! (تۋعان جەر مەن تويعان جەردىڭ جەر مەن كوكتەي اراسى-سەرىك اقسۇڭقار ۇلى).

شەتەلدەردەگى قانداستارىمىز وسىعان ناراۋلاي وتىرىپ، بۇنىڭ ارعى جاعىندا انشەيىن جاي مۇمكىندىك پەن سىلتاۋ عانا ەمەس، ۇلتتى بىرىكتىرۋ، تاۋەلسىزدىكتى ورنىقتىرۋ، ەل دامىسىن ودان ءارى قارقىنداتۋ جانە شەتەلدەردە بەينەت شەككەن اعايىندارعا جاناشىرلىق جاساۋعا بايلانىستى ۇلت كوشباسشىسى  مەن ۇلتجاندى ناعىز قازاق زيالىلارىنىڭ كوزقاراسىنا قارسى قاستاندىق پيعىلدىلاردىڭ دۇشپاندىق ارەكەتى جارماسا باستاعان-اۋ  دەگەن وي تۋىنداتىپ وتىر. ارينە، بۇل جاعداي اسىرەسە اعاسى يا ءىنىسى كەتىپ جارىمباقتاپ قالعان حالىق ءۇشىن ەڭ اۋىر دا كوكەيتەستى ماسەلەگە اينالدى.

تاڭداۋلى عالىمدار، قالامگەرلەر مەن سازگەرلەر، دارىگەرلەر، ينجەنەرلەر موڭعوليادا ءبىلىم، ماماندىق يگەرىپ اتامەكەنگە بارىپ قونىس تەپتى: دوكتور ق.زاردىحان، ءا.ءمىنىس، ب.ءناپىل، ق.حۇسايىن، ينجەنەر ن.تولەۋباي، س.سەز، م.باتاي، ن.مادەنيەت، ماحۇم، ج.مۇحيت، س.عۇمىرۇزاق، ب.قايرات، ت.شەگەبەك، ز.ساعات، ۋ.بوتاگوز، دارىگەر ج.ۋاتحان، ت.ساۋلەن، ج.ءمارزيا، س.كارىلحان، ءو.گۇلنار، م.بادەل، ج.ەسماعزام، سايلاۋ، ا.بوكەنباي، ا.قاسەن، ب.بولاتحان، گۇلمايرا، ا.ايمان، ءانشى ءا.قابىلاش، ن.ءمارياش، ق.ساقاريا، سازگەر ءا.احمەتبەك، ق.ءمۇسايىپ، س.قۇرمەت، ف.بەرجان، كۇيشى ق.كالەك، ت.ىسقاق، ب.امەت، ج.سەيت، ونەرتانۋشى ت.ءتايىف، قالامگەر ق.قابيداش، ش.ءجامليحا، س.قارجاۋباي، ا.اقىن، ش.زۋقاي، ج.بايىت، ءى.كەڭەس، م.ەگەۋحان، ش.قۋاندىق، ق.ايىپحان، ت.بوداۋحان، ءا.داۋلەتحان، ت.اقەدىل، م.اباي، ق.جۇكەل، ب.باقىتبەك، ك.ەسەنگۇل، ب.قايرات، اقىن س.قابدىجالەل، ي.قازيرا، سۋرەتشى ر.ءومىرۇزاق، م.زەينەلحان، ءمۇعالىم ج.رىستان، ك.تولەۋ، ر.مانەي، م.قالات، ك.قاسيلان، ا.قاسيحان، ن.قالەل، پولكوۆنيك ن.دالەل، ر.كازبەك قاتارلى جۇزدەگەن ءقادىرلى جاندارىن جەرلەستەرى ساعىنىشپەن ەسكە الادى.

داڭقتى ءارتىس ج.قيباتدولدا، سازگەر ا.قابىكەي ءا.احمەتبەك، قالامگەر ج.ارعىنباي، د.دانيال، ب.يماشحان، ن.شەريازدان، م.ەلەۋسىز، ق.شابدارباي، ش. ءجامليحا، و.سولداتحان، ا.قاۋيا، ق.كاپ، م.قابداي ق.بامان، ن.سەيلحان، م.ساعاتبەك، ى.بەرىمباي، ءى.كەڭەستەرگە، شىڭجاننان موڭعولياعا كەلىپ، بۇعان دا تۇراقتاي الماعان جازۋشى ءا.سەيتحانعا، مايدانگەر ت.بوداۋباي، ق.بايمولدا، بالۋان ب.ايداۋباي، عالىم ق.سيرەجاد، ق.دانەي، م.جۇماعالي، ق.تاۋ، ن.ساتەي، ەڭبەك ەرى ن.سارباس سىندى اسىل اندىگەرلەرگە اتامەكەن توپىراعى بۇيىردى. ارۋاعى ورناپ، ارعىماعى اۋناپ، اتانى شوككەن، كۇلىن توككەن سول قاسيەتتى توپىراققا ءبىزدىڭ ازاتكەر بابالارىمىزدىڭ قانى مەن تەرى ءسىڭىپ، ارداقتىسىنا اينالعان.

ابىلاي حاننىڭ وڭ تىزەسىنەن ورىن العان باتىر ساردارى ەر جانىبەك بەرداۋلەت ۇلى بابامىزدىڭ جارما اۋدانى ورتابۇلاق وڭىرىندەگى زيراتىنىڭ ماڭىندا بايتايلاق جانە قوجابەرگەن (باتىردىڭ تۋى ءقازىر بىزدە ساقتالۋمەن كەلەدى) سىندى سەرىكتەرىنىڭ زيراتى بار. سول وڭىرگە تاياۋداعى زايسان ماڭىندا، اباق كەرەي كوگەداي ابىلپەيىزۇلىن حان كوتەرگەن كوكپەكتىگە جاقىن جەردە بيىل قاراقاس قاپتاعاي باتىرعا اس بەرىلدى. اسقا تۇركيا، شۆەيساريا، گەرمانيادان دا قاراقاس ۇرپاقتارى كەلدى. ال قوبدا ايماعىنان كوشىپ ەكىباستۇزعا بارعان قاپتاعايدىڭ ناعىز وزىنەن تاراعان ۇرپاق ءابدولدا بۇل اسقا نەگە ۇلگىرمەدى ەكەن؟..

«كوك ءبورى كيەسى بار كوكدونەندى» باتىر ەر جانىبەكتىڭ اڭىزعا اينالعان اق تۋىن 1867 جىلى «قىزىلاياق» سوعىسىندا نەمەرەسى ناكە كوتەرىپ اتتانعان بولسا، 1940 جىلى التاي قازاقتارى قارۋلى كوتەرىلىسكە شىققاندا وسپان باتىر تۋدى  زارىققاننىڭ قولىنان العان دا، تۋ ساقتالاتىن ساندىق زارىققان ۇرپاقتارى ساعادات، مىرزاحانداردا قالعان، شىڭگىلدە. تۋدى وسپان باتىر ۇستاعان بويىندا 1947 جىلى 17 قىركۇيەكتە كوتەرىپ شىعىپ سارسۇمبەنى باسىپ الىپ، ءبىر ايدان سوڭ قايتا شەگىنگەندە زارىققان ۇلى راحات العان. ونىڭ جاقىنى سىرعاباي ۇلى بايمولدا الىپ ساقتاپ، قالمان اقىت ۇلى باستاعان كوتەرىسشىلەر 1958 جىلى اتقا مىنگەندە، وكىمەت ساياساتىمەن جاسالعان ارەكەت بولۋى كەرەك، تۋدى التاي ايماعىنىڭ جەركوم حاتشىسى حۋان ءۇيچىڭ ساقشىلار جىبەرىپ بايمولدادان الىپ «ساقتاعان» بويىندا بارلاۋ ۇيىمىنىڭ قولىندا ما، «قىزىل ساقشىلار» ورتەدى مە، ءبىراق ءىز-توزسىز كەتكەنىمەن جۇڭگو ۇقىپتى حالىق، ءبىر كەزدە شىعارىپ كەلەر.

«ارعى، ون ەكىنشى اتامىز شەرۋشى ءپاني جالعاننان قايتقاندا ءبىر توپ تالدىڭ ورتاسىنا جەرلەنىپ، باسىنا اق بالشىقتان قورعان تۇرعىزىلىپتى. كەيىن سول جەر تالدىقورعان اتانىپتى. ونى دا قايتا اينالىپ ءبىر كورە المادىق»-دەپ اڭىز عىپ، ارمان ەتۋشى ەدى بۇرىنعى كونەكوز كاريالار. ول ءسوز راس بولسا،  جەر ءجانناتىن قيىپ بەرگى بابالارىمىز سول ارادان نەگە كەلدى ەكەن، الدە ورىس بەكەتتەرىنىڭ تەگەۋرىنى قاتتى باتتى ما، كەلەر ۇرپاعى نۇرسۇلتان اعامىزدىڭ نۇر شاراپاتىمەن قايتادان ءبىر ورالعاندا جول اشىلسا دا ءجون تابىلماي، الىپساتارلاردىڭ قولىنا ءوتىپ كەتىپ، قازاق دەگەن كۋالىك پەن قولايلى قونىس، باسپانا تابىلماي تەككە تەنتىرەپ از ەمەس بەينەت شەگەتىنىن ەسكەرمەدى مە ەكەن، تەنتىرەۋدەن كوزى اشىلماعان قايران قانداستار؟!..

شىناي راحمەت ۇلى. موڭعوليانىڭ "ەڭبەك سىڭىرگەن مادەنيەت قايراتكەرى"، اقىن-جازۋشى، اۋدارماشى.

بايان-ولگيي

6alash ۇسىنادى