ءجادي شاكەن ۇلى: جۇڭگو قازاقتارى

ەجەلگى ەل مەكەنى

بۇگىنگى جۇڭگو قازاقتارى مەكەندەپ وتىرعان بايتاق دالا ەجەلدەن-اق قازاق ۇلتىن قۇراعان رۋ-تايپالاردىڭ اتا قونىسى. مۇنى جۇڭگو جازبالارىنىڭ قاي-قايسىسى دا تەرىستەمەيدى. "تاريحي جازبالار" مەن "حاننامادا" جازىلعان ءۇيسىن، قاڭلى، الان قازاقتىڭ بەلباسار اتا-باباسى ەسەپتەلەدى. "سونىمەن بىرگە بايىرعى قازاق دالاسىنداعى ساق، ءيۇزى (ۇلى ءجۇز)، سونداي-اق كەيىننەن قازاق دالاسىنا كوشىپ كەلگەن عۇن، سيانپي، جوجان (اۆار)، تۇركى، تەلە (تىرەك)، كەدەن، موڭعول سەكىلدى تايپالار دا ارت-ارتىنان قازاقتارمەن توعىسىپ، قازاقتارعا ءسىڭىسىپ كەت­ءتى"(1). اتالعان تايپالاردىڭ ارعى تاريحىنا كوز جىبەرسەك ولار بۇگىنگى قازاقتار وتىراقتانعان جالپاق دالانى عانا مە­كەن­دەپ قالماي، ودان سىرتقى جەرلەرگە دە كەڭىنەن قونىس­تانعان.

جۇڭگو تاريحىن زەرتتەۋشى قازاق عالىمدارىنىڭ پايىمىن­شا قىتايلارمەن قونىستاس، كورشىلەس وتىرعان تۇركى تىلدەس تايپالاردىڭ مادەنيەت ىزدەرىنەن قاراعاندا ولار وسىدان 3000-7000 جىل ىلگەرى بۇگىنگى قىتايدىڭ ورتالىق ءوڭىرى مەن ورتا جازىق توڭىرەگىندە جاساعانى ءمالىم. "مادەنيەتتىك دەرەكتەردە قازاقتى قۇراعان ەسكى تايپالاردىڭ قازىرگى جۇڭگو جەرىنىڭ لياۋنيڭ، ىشكى موڭعول، حۋاڭحى بويى، چيلانشان باۋرايى، حشي كاريدورى (ءدالىزى-ج.ش) سياقتى جەرلەرگە دەيىن مەكەن­دەگەنى كورسەتىلىپ وتىر"(2). تاريحي دايەكتەمەلەر العا قويعان بۇل تۇجىرىمدار قازبالار مەن جارتاس سۋرەتتەرى ارقىلى ءوز دالەلدەرىن كورسەتىپ وتىرادى.

بۇگىنگى قىتايداعى قازاقتار قونىستانعان شىنجاڭ ءوڭىرىن ايتار بولساق ول جۇڭگو جازبالارىندا تاريحقا "باتىس ءوڭىر" دەگەن اتپەن قالعان. جۇڭگو حاندىقتارى مەن عۇنداردىڭ اراسىندا بولعان ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان تالاس -تارتىس پەن قانتوگىس ناتيجەسىندە قىتايلار ىرىقتى ورىنعا شىعىپ، عۇندار بىرتىندەپ باتىس وڭىرگە قاراي شەگىنەدى، ءارى بۇگىنگى دۇڭحۋاڭ جانە ىلە ءوڭىرىن مەكەندەگەن ءۇيسىن تايپالارىمەن دە بەلگىلى قارىم-قاتىناستا بولادى.

جۇڭگو پاتشاسى حان ۋدي جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى 138 جىلى جاڭ چياندى باتىس وڭىرمەن بايلانىس جاساۋعا اتتاندىرادى. ءارى كوپ وتپەي قۇداندالىق بايلانىس ورناتادى. بۇل عۇندارعا اسا جاعىپ كەتپەيدى دە ولار حان ەلىنىڭ باتىس وڭىرگە جاساعان قادامىن بارىنشا تەجەۋ ويىندا بولادى. سول سەبەپتى دە عۇندار مەن حان ارمياسى اراسىندا جانە عۇندار مەن ۇيسىندەر اراسىندا كوپتەگەن قاندى جورىقتار جاسالادى.

جۇڭگو جازبالارىندا باتىس ءوڭىر تۇرعىندارى نەگىزىنەن ساقتار، ۇيسىندەر، قاڭلىلار، چياڭدار، عۇندار، ديليڭدەر، تاعى باسقالار دەلىنەدى. ولار نەگىزىنەن ەگىنشىلىك جانە مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان. بۇگىنگى وڭتۇستىك شىنجاڭ ءوڭىرى ەگىنشىلىكتى كاسىپ ەتسە، باركولدى وزەك ەتكەن سولتۇستىك ايماقتار نەگىزىنەن مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ "كوشپەندى ەلدەر" اتالعان.

دەمەك، ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى 176-177 جىلداردان باستاۋ الاتىن جازبا دەرەكتەر قازاقتى قۇراعان رۋ-تايپا­لاردىڭ سول داۋىرلەردە-اق بۇكىل جۇڭگو وڭىرىندە، جۇيەدەن شىنجاڭدا جاساعاندىعىن ايعاقتاپ وتىر.

تاريحتا "باتىس ءوڭىر"، بۇگىندەرى شىنجاڭ ۇيعىر اۆتونو­ميالى رايونى اتالىپ وتىرعان وسى بايتاق مەكەننىڭ تەرري­توريالىق جەر اۋماعى ءبىر ميلليون 600 مىڭ شارشى كيلومەتر. جالپى جۇڭگو جەر اۋماعىنىڭ التىدان ءبىر بولىگىن ۇستايدى. ونىڭ قۇرىلىقتىق شەكاراسىنىڭ ۇزىندىعى 5600 كيلومەتر بولىپ، موڭعوليا، رەسەي، قازاقستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، اۋعانستان، پاكستان، ءۇندىستان سەكىلدى 8 مەملەكەت­پەن شەكا­رالاسادى. شىنجاڭدا ءقازىر 2 ايماق دارەجەلى قالا، 7 ايماق، 5 اۆتونوميالى وبلىس، 20 اۋدان دارەجەلى قالا، 62 اۋدان، 6 اۆتونوميالى اۋدان، اسكەري ورىندى ءتۇيىن ەتىپ ءوندىرىس جانە قۇرىلىسپەن اينالىساتىن 14 ديۆيزيا (185 پولك) بار. 2000 جىلى قىتايدىڭ ءوز ىشىندە جۇرگىزىلگەن ساناققا نەگىزدەلگەندە (14 ديۆيزيا، 185 پولكتاعى 2 ميلليون 453 مىڭ 600 ادام مۇنىڭ سىرتىندا -ج.ش) شىنجاڭداعى 47 ۇلتتىڭ جالپى جان سانى 19 ميلليون 250 مىڭ ادام بولعان. وعان ديۆيزيانى قوسساق، وندا جالپى حالىق سانى 21 ميلليون 703 مىڭ 600 ادام بولادى. مۇنىڭ 10 ميلليون 969 مىڭ ادامىن قىتايدان (حانزۋلاردان) باسقا ۇلتتار ۇستايدى ەكەن. شىنجاڭداعى قازاقتار نەگىزىنەن ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنا شوعىرلى قونىستانعان. وندا شامامەن 4 ميلليون 83 مىڭ 300 حالىق تۇرادى(3). ودان سىرت سانجى ءحۇيزۋ (دۇڭگەن) اۆتونوميالى وبىلىسى، قۇمىل ايماعى، بوراتالا موڭعول اۆتو­نوميالى وبلىسى، ءۇرىمجى قالاسى اۋماعىنا وتىراقتانعان.

سونىڭ ىشىندە قازىرگى قازاقتار مەكەندەنگەن ىلە، التاي، تارباعاتاي، باركول ءوڭىرىنىڭ ەجەلدەن قازاقتاردىڭ مەكەنى ەكەندىگى تۋرالى تاريحي جازىلىمدار كوپ كەزدەسەدى.

اتامەكەن - التاي

جۇڭگو جازبالارىنىڭ دەرەگىنە نەگىزدەلگەندە التاي تاۋى ءوڭىرى زامانىمىزدان بۇرىنعى 5-6 عاسىرلار شاماسىندا ساقتاردىڭ مەكەنى بولعان(4). ال ەجەلگى گرەك اۆتورلارىنىڭ دەرەكتەمەلەرىندە ساقتاردىڭ ىشىندەگى ارمياسىپ تايپاسى يسسەدونداردىڭ سولتۇستىك جانە شىعىس سولتۇستىك جاعىندا، التايدىڭ باتىسىنداعى سىلەمىنە دەيىنگى جەرلەردە تۇرعاندىعى ايتىلادى(5).

قازاق تاريحىن زەرتتەۋشى جۇڭگو عالىمى سۋ بيحاي التاي وڭىرىندەگى ەجەلگى مولالارعا تالداۋ جاساي كەلىپ، ول وڭىردە جاساعان حالىقتار جانە ولاردىڭ وزگە وڭىرلەرمەن بولعان بايلانىسى تۋرالى مىناداي دەرەكتەر ايتادى: "قاراسۋك داۋىرىنەن كەيىن التايداعى ۇلىستاردىڭ مادەنيەتىنىڭ دامۋى كوپتەگەن جاقتاردان تاگار ۇلىستارىنىڭ احۋالىنا ۇقساپ كەتتى. نارىن وزەنىنىڭ باسىنداعى مانيم (مايەم) ساحاراسىنان بۇق­تىرما وزەنىنىڭ اياعىنداعى سولونەچ - بەرك ماڭىنان، چەرنو­ۆايا قىستاعى ماڭىنان الىنعان قازبالاردىڭ ناتيجەلەرى بۇل ارالاردا التايدىڭ ءبىرشاما سوڭعى داۋىردەگى ايگىلى تاس وبا­لارىنان (قورىمدارىنان) سىرت، تاس پەن بالشىقتان جينالعان (قالانعان - ج.ش) وبالاردا بولعانىن سيپاتتادى. وبانىڭ استىنان اشىلعان ءتورت بۇرىش كوردىڭ شىعىستان باتىسقا ۇزىندىعى 2،05 مەتر، كەڭدىگى 1،5 مەتر، تەرەڭدىگى 2،75 مەتر. كوردەن مىناداي زاتتار شىقتى:

ۇزىن قايراق تاس، قۇستاسپەن نەمەسە شاعىلمەن ءتورت قىرى قىرلانعان، تەسىكتى تۇتقاسى بار، ءىلىپ بايلاۋعا بولادى. مۇنداي ۇزىن تاستار التاي مەن ورال وڭىرىندەگى سكيف - سارمات ءداۋىرى مولالارىنان وتە كوپ كەزىگەدى.

التاي تۇياقتى ەجەلگى مولالارىنان شىققان جۇگەن-اۋىزدىقتارىنىڭ ءبارىنىڭ شىعىرىعى بار، ونىڭ تورتەۋىنىڭ تەمىردەن سوعىلعانىن، تەك بىرەۋىنىڭ عانا قولادان قۇيىلعانىن كورۋگە بولادى. بۇل ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى vعاسىردا جالپىلاسقان سكيف تەمىر اۋىزدىقتارىنا مۇلدە ۇقسامايدى. تەمىر اۋىزدىقتاردىڭ جاقتاۋى تۇگەل جالپاق، ەكى باسى سوم، ورتاسىندا ەكى تەسىگى بار، مانيمنىڭ (مايەمنىڭ) باستاپقى داۋرىندەگى ءۇش تەسىكتى اۋىزدىقتارىنا ۇقسايدى.

زامانىمىزدان بۇرىنعى V- ءىىى عاسىرلار ارالىعىندا التاي وڭىرىندە جارىققا شىققان جاڭا تۇرپاتتى قارۋ-جاراقتار ەنيسەي بويىنداعىلاردان بۇرىن پايدا بولدى، ونى قورىتۋ ونەرى دە ءبىرشاما تەز جاقسارىپ، باتىستاعى سكيفتەر مەن يران - ساكالاردىڭ قارۋ جاراق جاساۋ ادىستەرىنە ۇقساپ كەتەدى. اسىرەسە مانيمنىڭ (مايەمنىڭ) باستاپقى ءداۋىرى مەن سوڭعى داۋىرىنە جاتاتىن مولالاردا ولىككە اتتى قوسا كومۋ باسىم ورىنعا ءوتتى. بۇل مينۋسينسكىدەگى تاگار قابىرلەرىنەن از ۇشىرايدى. بۇعان قاراعاندا سول زاماندا التاي وڭىرىندە سوعىستىڭ تولاس­سىز تۋىلىپ تۇرعانىن، ونىڭ ستراتەگيالىق ورنىنىڭ ەنيسەي القابىنان الدەقايدا ماڭىزدى بولعانى اڭعارىلادى.

تۇياقتى 6-نومەرلى مولاسىنان قازىپ الىنعان مولا يەسىنىڭ سۇيەگىن زەرتتەۋگە نەگىزدەلە وتىرىپ، بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ پالەوانتروپولوگى دەبەس بىلاي دەيدى: "مۇنىسى قازاقتاردىڭ باس سۇيەگىنە ۇقسايدى، بۇل ەرتەدەگى سول زاماندا "ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى Vء-ىV عاسىرلاردا شىعىس وڭتۇستىكتەگى ۇلىستاردان كەمىندە نەكەن-ساياق ادامدار التايعا كەلگەنىن تۇسىندىرەدى". مۇنان قازاقتاردىڭ ارعى اتا - بابالارىنىڭ سول زاماندا ىشكى قىتايدان التايعا ىلگەرىندى -كەيىندى بارا باستاعانىن بايقاۋعا بولادى.

تاڭنۋ - ۋرانحاي وڭىرىندەگى ارحەولوگيالىق تەكسەرۋلەر ول اراداعىلاردىڭ التايلىقتارمەن ايقىن تۋىستىق قاتىناسى بار ەكەنىن دالەلدەيدى. ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى Vءى-ىV عاسىرلاردا ول ارادا دا سۇيەككە ات قوسىپ جەرلەۋ كوپ بولىپ، ولاردىڭ قابىرلەرىنەن تەمىر قۇرالدار ەداۋىر كوپ شىقتى، كوبى التايدىكىنە قاتتى ۇقسايدى. ماسەلەن، ۋسپەن قىستاعى ماڭىنداعى مولا مەن بەگال وزەنىنىڭ سول جاق جاعاسىنداعى مولالاردان شىققان ۇشقىر جەبەلەر، ۇلۇح - قوبى مولالارىنان شىققان قايراق تاستار مەن ايبالتا سابى شىعىرىعى، تۋران قىستاعى ماڭىنان شىققان بىرنەشە اتتىڭ ەر-تۇرماندارىنداعى شىعىرىقتى اۋىزدىقتار مەن بەدەرلەنىپ اشەكەيلەنگەن قابان تىستەرى سىقىلدى تەمىر، قولا بۇيىم­داردىڭ ءبارى دە سوعان ەرەكشە ۇقسايدى. بۇعان التايلىقتار مەن تۋۆا وڭىرىندەگىلەردىڭ ەرتەدە قويۋ شارۋاشىلىق قاتىناستا بولعانىن، ونىڭ التايدان تۋۆا جەرىن باسىپ ءوتىپ، قىتايدىڭ ورتا جازىق وڭىرىنە باراتىن بايىرعى حان جولى بولعانىن بايقاۋعا بولادى"(6). دەمەك، ءبىز بۇل دەرەكتەردەن ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى ءىV-V عاسىرلاردا التاي تاۋى وڭىرىندە قازاقتى قۇراعان ەجەلگى تايپالاردىڭ بولعانىن ءارى ولاردىڭ باسقا وڭىرلەر مەن جۇيەدەن بۇگىنگى قىتايلار قونىستانعان ىشكى جۇڭگو وڭىرىمەن، قىتايلارمەن كورشىلىس وتىرعان تايپالارمەن بەلگىلى بارىس-كەلىستە بولعانىن كورە الامىز. قىتايدىڭ باتىس حان داۋىرىنە كەلگەندە عۇندار التاي دالاسىنا دەيىن قانات جايعان. عۇن ءتاڭىرقۇتىنىڭ بيلىك يەلەرى- اجىك، حاگات، تەزەك، حوحانشە، قاعيان سەكىلدى ءتاڭىر­قۇتتار التاي دالاسىن بىرىنەن سوڭ ءبىرى بيلەپ تۇرعان. ال وسىدان كەيىنگى كەزەڭدەردە ءبىر مەزەت باتىس تۇرىكتەر، قارلۇقتار داۋرەندەگەن. شىڭعىسحاننىڭ قاندى جورىعىنا دەيىن التاي تاۋىنىڭ نەگىزگى يەلەرى كەرەي، نايمان تايپالارى بولعان (7). تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور م. ورازباي "كەرەي مەملەكەتى" اتتى ەڭبەگىندە بىلاي دەيدى: "كەرەيلەر دەپ اتالعان قازاق ۇلتىن قۇراعان رۋلار بىرلەستىگى، وتە ەرتەدەن ءىرى رۋلار بىرلەستىگى رەتىندە قارالادى. ولار جونىندە جازىلعان تاريحي جازبا دەرەك وتە كوپ... تاريحي دەرەكتەردىڭ كوبى، وسى كەرەي ەلىنىڭ تاريحي مەكەنىن، دالىرەك ايتقاندا، ولاردىڭ تەرريتورياسىن بايكالدىڭ باتىسىنان باستاپ، التاي تاۋلارىنىڭ شىعىس سىلەمىنە دەيىنگى اۋماقتا دەپ بەلگىلەپ كورسەتكەن"(8). ەندى ءبىر ايتا كەتەرلىگى شىڭعىسحان زامانىندا اتالعان قازاق تايپالارى ەشقايدا بوسىپ كەتپەگەن نەمەسە قۇرىپ جوعالماعان. قايتا وزگە تايپالاردىڭ قازاقتانۋىنا بەلگىلى دارەجەدە ىقپال ەتكەن.

شىڭعىسحاننىڭ جاۋلاۋىنا بايلانىستى التاي ءوڭىرى ونىڭ ءۇشىنشى ۇلى وگەدەيدىڭ ەنشىسىنە ءتيىپ، كەيىننەن ويرات تايپالارىنىڭ يەلىگىنە وتكەن. ويراتتار دوربەد، جوڭعار، تورعاۋىت، حوشۋد سەكىلدى تايپالاردى ءوز ىشىنە العان. تەك 1770 جىلداردان باستاپ قازاقتار اتامەكەنى بولعان التايعا قايتادان ورالا باستاعان. جوڭعارلاردىڭ جويىلۋىن وراي دەپ بىلگەن چيڭ پاتشالىعى 1755 جىلداردان باستاپ جوڭعارلاردان بوساپ قالعان التاي-تارباعاتاي وڭىرلەرىنە رەسمي قاراۋىلدار تۇرعىزا باستاعان. "1761 جىلى چيڭ پاتشالىعى قوبداعا اقىلشى ءۋازىرىن قويىپ، التاي تاۋىنىڭ شىعىسى مەن باتىسىن جانە مونعول ءۇستىرتىنىڭ باتىس بولەگىن، وسى كۇنگى التاي ايماعىنىڭ كوپ بولەگىن قامتىعان كەڭ القاپتى باسقاردى"(9). 1904 جىلدان باستاپ تىكەلەي باسقاراتىن اكىمشىلىك جۇيە تىكتەپ، قوبدا مەن التاي ءبولىپ باسقارىلاتىن بولدى. ءسويتىپ، التاي ايماعىنىڭ نەگىزى قالانا باستادى. 1906 جىلعا كەلگەندە التاي ايماعى قۇرىلدى. شىڭ سىساي داۋىرىندە (شىڭ سىساي 1933-1944 جىلدار ارالىعىندا شىنجاڭدا بيلىك جۇرگىزدى)، ياعني 1933 جىلى التاي اكىمشىلىك مەكەمەسىنە وزگەرتىلىپ، اكىمشىلىك باستىعى تاعايىندالدى. 1945 جىلى التاي گومينداڭشىل قارا قىتايلاردان ازات ەتىلدى. 1949 جىلدان كەيىن قىزىل كوم­مۋنيستەردىڭ باسقارۋىنا ءوتتى.

التاي ايماعى جۇڭگو ەلىنىڭ باتىس سولتۇستىگىنە ورنالاسقان. موڭعوليا، رەسەي، قازاقستان ەلدەرىمەن شەكارالاسادى. "التاي تاۋى" كونە تۇرىك جانە موڭعول تىلدەرىندە "التىن تاۋ" دەگەندى بىلدىرەدى. سوندىقتان التىن بايلىعى ءبىرشاما مول. ەرتىس وزەنىن وزەك ەتكەن ۇلكەندى-كىشىلى 56 وزەنى، ۇلىڭگىر، قاناس، تاڭبالى سەكىلدى كولدەرى بار.

التاي ايماعىنا قاراستى التى اۋدان، ءبىر قالا بار. ولار: التاي قالاسى، شىڭگىل، كوكتوعاي، بۋرىلتوعاي، بۋىرشىن، قابا، جەمەنەي اۋداندارى. مۇنان سىرت التاي ايماعىندا اۋىل شارۋاشىلىق 10-ديۆيزياسى جانە وعان قاراستى اسكەري پولكتار مەن مەملەكەتتىك كەن، ورمان باسقارۋ ورىندارى تۇرادى. التاي ايماعىنىڭ جالپى جەر اۋماعى 117 مىڭ 700 شارشى كيلومەتر. 2003 جىلعى دەرەك بويىنشا ايماققا قاراستى تۇرعىنداردىڭ جان سانى 612 مىڭ 600 ادام. بۇل 1949 جىلعى قازاقتار 89 پايىزىن ۇستايتىن 56 مىڭ 211 ادامنان 11 ەسە كوپ بولعانىمەن، قازىرگى قازاقتاردىڭ سانى جالپى سانىنىڭ 45 پايىزىن قۇرايدى دەگەندى بىلدىرەدى.

باي ايماق - تارباعاتاي

تارباعاتاي تاۋلارى التايمەن قاناتتاس جاتقاندىقتان تاريحتاعى ورىنى جاعىنان دا كوپ ۇقساستىقتارعا يە.

بۇل ءوڭىردى دە ءبىر مەزەت ساقتار، باتىس تۇرىكتەر، عۇندار ىلگە­رىندى-كەيىندى مەكەندەگەن. تارباعاتاي تاۋىنىڭ باتىس سولتۇستىك سىلەمىندەگى شىلىكتى جازىعىنان تابىلعان ساق تايپاسىنىڭ ەجەلگى زيراتى سونىڭ ءبىر ايعاعى.

ەسكىلىكتى جۇڭگو دەرەكتەرى مەن جارتاس سۋرەتتەرىنەن "قوبىقسارىدان تارباعاتاي، بارلىق تاۋىنا دەيىنگى جاسىل جازيرا، دارقان دالا ەجەلگى كوشپەندى مالشىلار قاجىرلى ەڭبەگى، مول پاراساتى ارقىلى مالدىڭ اسىل تۇقىمىن كوپتەپ جەتىلدىرگەنىن كورۋگە بولادى. ەمىل وزەنىنىڭ تۇستىگى مەن تەرىستىگىندەگى تارباعاتاي، بارلىق، جايىر، ورقاشار تاۋلارى­نان ءبىرسىپىرا تاڭبالى تاستار كەزىكتى. شاعانتوعاي اۋدانى بارلىق تاۋىنىڭ بارداقۇل دەگەن جەرىندەگى جۇزدەگەن جارتاس سۋرەتتەرىنەن سيىر، جىلقى، بۇعى، تاۋەشكى، تۇيە، يت، اڭشى، تاعى وسى سەكىلدىلەردى كورۋگە بولادى"(10). ەندەشە كوشپەندى مال شارۋاشىلىعى تۇرمىسىن نەگىز ەتكەن اتا-بابالارى­مىزدىڭ ءىزى تارباعاتاي توسىنەن دە اپ-ايقىن كورىنەدى.

1977 جىلى تايۆاندا باسىلىپ شىققان سىحاي (ءسوز تەڭىزى) دەگەن كىتاپتىڭ 802 بەتىندە نايماندار تۋرالى ايتا كەلىپ: "...وسى اتالعان رۋ تاريحتاعى اسا گۇلدەنىپ، داۋرەندەگەن كەزدە، قازىرگى شىنجاڭعا قارايتىن تارباعاتاي وڭىرىندە جاساقتى حان دەگەن اتپەن ءمالىم بولعان كوسەمدەرىنىڭ باستاۋىندا سول جەردە حاندىق قۇرعان. ال كەيىن كەلە سولاردىڭ جالعاسى رەتىندە تايان حاندىق قۇردى" دەيدى.

اتامەكەنى تارباعاتايدان سىر بويىنا دەيىن بوسقان نايمان، كەرەي تايپالارى 1760-1770 جىلدارعا كەلگەندە بايىرعى جۇرتىنا قايتادان باۋىر باستى. ءارى وسىدان بۇرىن جاساپ كەلگەن ويرات تايپاسىنىڭ تورعاۋىت رۋىمەن قاناتتاس، كورشىلەس وتىردى. بۇگىندە قوبىقسارى اتالاتىن مونعول اۆتونوميالى اۋدانىندا تورعاۋىتتار مەكەندەيدى.

جوڭعارلار تىنىشتانعاننان كەيىن 1766 جىلى چيڭ پاتشالىعىنىڭ ۇرجارعا جىبەرگەن بيلىك جۇرگىزۋشى اقىلشى ءۋازىرى اگۋي ەجەلدەن قازاق تايپالارىنىڭ ورتالىق ءوڭىرىنىڭ ءبىرى بولىپ كەلگەن قازىرگى شاۋەشەك قالاسى تۇرعان جەرگە جامبىل سوقتىرىپ، بۇتحانا سالدىرادى. كەيىن كەلە بۇل جۇڭگو جامبىلى نەمەسە ەسكى جامبىل اتالدى(11).

1758 جىلداردان باستالعان قازاق-قىتاي ساۋداسىنىڭ دامۋى ءۇشىن ۇرىمجىدەن قالسا نەگىزگى ورتالىقتىڭ ءبىرى شاۋەشەك قالاسى بولدى. بۇل تۋرالى جۇڭگو جازبالارىندا بىلاي دەلىنەدى: "ۇرىمجىدەن گورى قازاق وڭىرىنە تارباعاتاي جاقىن ەدى. چيانلۇڭنىڭ 23 جىلى ( 1758 جىلى ) تارباعاتايعا اسكەر تۇرعىزىلعاننان كەيىن، قازاقتار وزدەرىنە جاقىن تارباعاتايدا ساۋدا جاساسۋدى تالاپ ەتتى. تاريحي دەرەكتەردە "تارباعاتايدا اسكەر تۇرعىزىلعاننان كەيىن قازاقتاردىڭ ۇرىمجىگە كەلىپ ساۋدا ىستەگىسى كەلمەيتىن بولدى" دەپ جازىلعان. ءسويتىپ، چيڭ ۇكىمەتى چيانلۇڭنىڭ 24 جىلى ( 1759 جىلى ) تارباعاتايدى دا ۇكىمەت ساۋداسى جۇرگىزىلەتىن ورىن ەتىپ بەلگىلەدى"(12).

تارباعاتايدىڭ مايلى-جايىر وڭىرىمەن قولتىقتاسىپ جاتقان قارامايلى مۇناي الابى قحر بويىنشا مۇناي مەن گازدىڭ ەڭ باي قامباسىنىڭ ءبىرى. سوندىقتان دا مەملەكەت ونى تارباعاتاي اكىمشىلىگىنە قاراتپاي ءوز قاراۋىنا الىپ، ورتالىعىن قارامايلى قالاسى ەتىپ قۇرعان. قالادا 300 مىڭ ادام تۇرادى. مايتاۋ مۇناي-حيميا سەرىكتەستىگى، قارامايلى مۇناي-حيميا بولىمشە سەرىكتەستىگى سەكىلدى ءىرى ءوندىرىس ورىندارى قارامايلى- مايتاۋ ءوڭىرىن شيكىزات ەتەتىن 200 تۇردەن استام ءونىم وندىرەدى. قارامايلى وڭىرىنەن مۇناي-گاز بايلىعىنان قالسا اسفالت، اسفالت قۇم، كومىر، تۇز، گيپس، ءارتۇرلى حرۋستالدار شىعادى. دالاسىندا اقبوكەن، قۇلان، قويان-تۇلكى سەكىلدى اڭدارى بار. تارباعاتاي ءسوزىنىڭ "سۋىرلى" دەگەن موڭعول سوزىنەن كەلىپ شىققانىنا سەنسەك، تارباعاتاي-التاي وڭىرىنەن اۋىپ بارا جاتقان موڭعولداردىڭ:

تاربىعاسى (سۋىرى) سيىرداي،

تاس باستاۋى قىمىزداي.

ساراناسى جۇرەكتەي،

سارىمساعى بىلەكتەي،

قايران جەرىم قالدىڭ با!؟ -

دەپ جىلاعانى ەسكە تۇسەدى.

تارباعاتاي ايماعىنا شاۋەشەك جانە شيحۋ قالاسى، ساۋان، تولى، شاعانتوعاي، ءدوربىلجىن اۋداندارى مەن قوبىقسارى موڭعول اۆتونوميالى اۋدانى قارايدى. 2003 جىلدىڭ سوڭىن­داعى جۇڭگو ساناعى بويىنشا بۇكىل ايماقتاعى تۇرعىندار سانى 953 مىڭ 400 ادام بولعان.

جەر جانناتى - ىلە

تاريحي جازبالاردا ىلە ءوڭىرى ەجەلدىڭ ەجەلىنەن ۇلى ءجۇز - ءۇيسىن تايپاسىنىڭ جەرى دەگەن دەرەكتەر كوپ ايتىلادى.

"ۇلى جۇزدەر زامانىمىزدان بۇرىنعى ءىىى عاسىردا دۋنحۋاڭ مەن چيلان تاۋى ارالىعىن قونىستانعان، بۇلار ءوز كەزدەرىندە عۇنداردىڭ باتىس جاعىنداعى ءىرى ەل ەدى.

عۇنداردىڭ ءۇرتىس-ۇداي جاساعان شابۋىلىنان ۇرىككەن ۇلى ءجۇز تايپالارى وزدەرىنىڭ بۇرىنعى مەكەنىن تاستاپ، ىلە وزەنىنىڭ القابىنا قونىس اۋدارادى. بۇدان بۇرىن ىلە وزەنى القابى ساق تايپالارىنىڭ مەكەنى ەدى، قونىس اۋدارىپ كەلگەن ۇلى جۇزدەر ساق تايپالارىنا شابۋىل جاساپ، ولاردىڭ حانىن قۋالاپ جىبەرىپ ەلى مەن جەرىن باسىپ الدى. بۇل جونىندە "حان پاتشالىعى تاريحىندا" بىلاي دەپ جازىلدى: " عۇنداردان جەڭىلىپ باتىسقا اۋعان ۇلى جۇزدەر ساقتاردىڭ حانىنا شابۋىل جاسادى، ساقتاردىڭ حانى وڭتۇستىككە قاشىپ كەتتى. ۇلى جۇزدەر ولاردىڭ جەرىن يەمدەنىپ الدى". ۇلى جۇزدەر باتىسقا قاراي اۋعاندا، ولاردىڭ كوشە الماي قالعان ءبىر بولەگى نانشان تاۋىنا شەگىنىپ، ول جەردەگى تايپالارمەن ارالاسىپ كەتتى دە "كىشى جۇزدەر " دەپ اتالدى. ۇلى جۇزدەردىڭ ىلە وزەنى الابىنا اۋىپ كەلۋى زامانىمىزدان بۇرىنعى 174، 160 جىلدار ارا­لىعىندا بولعان وقيعا دەپ ۇيعارىلادى. ءبىراق قاي جىلى كوشىپ كەلگەنى جونىندە ناقتىلى دەرەك جوق.

بۇرىن ۇلى جۇزدەر چيلان تاۋى مەن دۇڭحۋاڭ ارالىعىندا تۇرعان كەزدە، ءۇيسىن ۇلىسى دا وسى وڭىردە ولارمەن قاناتتاس جاساعان ەدى. ۇلى جۇزدەر ىلە وڭىرىنە قونىس اۋدارعان سوڭ، ءۇيسىن ۇلىسى عۇنداردىڭ كومەگىنە سۇيەنىپ كۇشەيە باستادى، عۇندار ولاردى اسكەري كۇش رەتىندە پايدالانىپ، سوعىس جورىق­تارىنا جۇمساپ وتىردى. اقىرىندا ۇيسىندەر عۇنداردىڭ كومەگىمەن ۇلى جۇزدەرگە شابۋىل جاساپ، ولاردى باتىسقا قاراي ىعىستىرىپ جىبەردى دە، ىلە وزەنى القابى مەن ىستىقكول الابىنداعى قۇنارلى قونىسقا كەلىپ ورنىقتى. ۇلى جۇزدەردىڭ كوشىپ كەتە الماعاندارى وسى وڭىردە قالىپ، ۇيسىندەرگە قوسىلدى. تەگىندە ۇيسىندەر شاعىن ەل ەدى، ىلە وزەنى الابىنا اۋىسقاننان كەيىن تەز دامىپ "12 مىڭ ءتۇتىن، 630 مىڭ ادام، 188 مىڭ 800 اسكەرى بار" ءىرى ەلگە اينالدى. وسى وڭىردە وتىرىپ قالعان ساق تايپالارى مەن ۇلى ءجۇز تايپالارىنىڭ توعىسۋى ۇيسىندەردى وسىنداي ءىرى ەلگە اينالدىردى...

قازاقتىڭ بايىرعى اڭىز-شەجىرەلەرى مەن جازبا ادەبيەتتە "ءۇيسىن" دەگەن اتاۋ ەكى ءتۇرلى ماعىنادا - تار ماعىنادا جانە كەڭ ماعىنادا قولدانىلادى. تار ماعىناسىنداعى "ءۇيسىن" - قازاقتىڭ ۇلى ءجۇزىنىڭ قۇرامىنداعى تايپانىڭ اتى، ال كەڭ ماعىناداعى "ءۇيسىن" - ىلە القابى مەن جەتىسۋ ءوڭىرىن جانە وڭتۇستىك قازاقستاندى مەكەندەگەن ۇلى ءجۇز تايپالارىنىڭ جالپى اتى. بۇلار ەجەلگى زاماننان بەرى وسى ءوڭىردى مەكەن­دەگەن. ىلە ايماعىنداعى البان، سۋان، جالايىر تايپالارى وسى ءۇيسىن ۇلىسىنىڭ تارماقتارى(13).

ال، "حان داۋىرىندەگى ۇيسىندەر تۋرالى ءبىرقانشا ماسەلەلەر" دەگەن ەڭبەكتە: "عۇنداردىڭ اسپان ءتاڭىر قۇتى كەزىندە (ب.ز.ب. 171-161 ج.ج.) ۇيسىندەر عۇنداردىڭ كومەگىندە ەل-جۇرتىمەن باتىس جاققا قاراي كوشىپ، ۇلى جۇزدەرگە شابۋىل جاسايدى. ۇلى ءجۇز تايپالارى ەرىكسىز تۇردە وڭتۇستىككە اۋا كوشەدى. ءسويتىپ، بالقاش كولىنىڭ وڭتۇستىگى مەن شىعىسىندا كەڭ بايتاق ءوڭىردى ۇيسىندەر يەمدەنىپ الدى" دەپ جازعان.

تاريحي دەرەكتەر بويىنشا قاراعاندا ۇلى ءجۇز تايپاسىنىڭ باسىم بولىگى ءۇيسىن تايپاسىنا ءسىڭىپ كەتكەن. ءسويتىپ، ولار نەگىزىنەن بۇگىنگى جەتىسۋ جانە ىلە ءوڭىرىن مەكەندەگەن.

باتىس حان پاتشالىعى تۇسىندا ۇيسىندەر دە قالالاردا تۇردى. حان پاتشالىعىنىڭ شي جۋن، جيە يۋ حانشالارى ءۇيسىن حانىنا ۇزاتىلا بارعاندا كوپتەگەن شەبەرلەردى ەرتە باردى. "حانناما. باتىس ءوڭىر شەجىرەسىندە": "حانشا ءۇيسىن ەلىنە بارعان سوڭ وزىنە ارناپ ساراي سالدىردى " دەپ جازىلعان.

دەمەك، ىلە ءوڭىرىنىڭ قالا ىرگەسىنىڭ قالانۋ تاريحى دا تىم ۇزاقتا دەگەن ءسوز. شوقان ءۋاليحانوۆ جازبالارىندا دا ىستىقكولدىڭ شىعىس وڭىرىندە ەجەلگى قالا جۇرتىنىڭ تابىلعانىن ايتادى.

ىلە وڭىرىنەن تابىلعان جارتاس سۋرەتتەرىنەن ءۇيسىن سەكىلدى ەجەلگى تايپالاردىڭ نانىم-سەنىمى مەن تۇرمىس-تىرشىلىك جاعدايىن كورۋگە بولادى. ونىڭ باستىلارى، ىلە ايماعىنىڭ قورعاس اۋدانىنداعى تاقىرساي، نىلقى اۋدانىنىڭ قىزىل­نۇر ەلدى مەكەنىنە قاراستى ءدوڭ، تەكەس اۋدانىنىڭ شىعىس جاعىنداعى 16 كيلومەتر قاشىقتىقتاعى تاڭبالى شوقتاس سەكىلدى اتا-بابالارىمىزدىڭ ەجەلگى قونىسىنداعى جارتاس سۋرەتتەرى. ودان باسقا دا كوپتەگەن تاريحي-مادەني ەسكەرت­كىشتەر بار. ەجەلگى قالا جۇرتتارىنان شات، كۇنگۇت، المالى، قاينۇق سەكىلدى قالالاردىڭ ورنى جانە ساق، ءۇيسىن زيراتتارى، تۇرىك زامانىنان قالعان تاس مۇسىندەر، ۋايىس حان مازارى، توعىلىق تەمىر حان مازارى سياقتىلار بار.

جۇڭگو تاريحي دەرەكتەرى بويىنشا قاراعاندا ىلە شەكارالىق ماڭىزدى ايماق رەتىندە قارالىپ كەلگەن. جاڭ شياننىڭ باتىس وڭىرگە جاساعان ساپارىنان كەيىن ۇلى ءجۇز - ۇيسىندەرمەن تىعىز بايلانىستار جاساي باستاعان جۇڭگو حاندىقتارى ونى ۋىسىنان شىعارعىسى كەلمەدى. اسىرەسە، چيڭ پاتشالىعى داۋىرىنە كەلگەندە شىنجاڭداعى ۇستەمدىگىن نىعايتا ءتۇسۋ ءۇشىن ىلەنى جانە باسقا دا وڭىرلەردى باسقاراتىن ارنايى گەنەرالدار تاعايىندادى. ىلە گەنەرالى تۇتاس شىنجاڭدى باسقاراتىن اسكەري اكىمشىلىككە تىكەلەي ارالاستى.

جوڭعارلار تىنىشتالعان 1760 جىلداردان كەيىن بۇل وڭىرگە جۇڭگو بيلەۋشىلەرى رەسمي تۇردە ۇستەمدىك ەتە باستادى. چيانلۋڭنىڭ 25 جىلى (1760 جىلى) چيڭ ۇكىمەتى ىلەدە تىڭ اشۋعا ات جانە ەگىس كولىگى قاجەت بولعاندىقتان، چيڭ ۇكىمەتى ىلەنى دە ۇكىمەت ساۋداسى جۇرگىزىلەتىن ورىن ەتىپ بەلگىلەدى. ىلە توڭىرەگىنە قازاقتار كەلە باستاعاندىقتان ساۋدا جاساۋ قولاي­لىعى ودان ارى ارتا ءتۇستى. 1762 جىلى چيانلۋڭ پاتشا ارنايى جارلىق ءتۇسىرىپ ىلەنى - شىنجاڭنىڭ ورتالىعى ساناۋدى قاداعالادى. سول جىلداردان باستاپ قازىرگى قۇلجا قالاسى تۇرعان جەردە قامالدار سالىنا باستادى. حVءىىى عاسىردىڭ سوڭعى جارىمىنان باستاپ ءبىر مەزەت اتامەكەننەن اۋىپ كەتكەن قازاقتار وزدەرىنىڭ بايىرعى جۇرتىنا قايتادان ورالدى.

1888 جىلى ىلە-تارباعاتاي ايماعى قۇرىلسا، 1917 جىلعا كەلگەندە ىلە ايىرىم ايماق بولىپ قۇرىلدى(14).

ءقازىر بۇرىنعى ىلە ايماعىن قۇرامىنا العان ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ ورتالىعى قۇلجا قالاسى. وعان التاي، تارباعاتاي ايماقتارى قاراۋمەن بىرگە قۇلجا قالاسى، كۇيتۇن قالاسى، كۇنەس، تەكەس، موڭعولكۇرە، قۇلجا، توعىزتاراۋ، نىلقى، شاپشال اۋداندارى قارايدى. 2003 جىلى الىنعان ساناق بويىنشا بۇكىل وبلىستىڭ جان سانى 4 ميلليون 300 ادام بولعان.

كورىكتى بارىس كولى - باركول

باركول جۇڭگو جىلنامالارىندا "بارىس سازى"، "بارىس كولى" دەپ اتالادى. بۇل كونە تۇرىكتەر زامانىنان قالعان ءسوز بولىپ، كەيىننەن باركول اتانعان(15). سوڭعى حان پاتشالى­عىنىڭ دەرەگىندە: " ءتاڭىر تاۋدىڭ باتىس اڭعارىنا ىرگە تەپكەن پۋلي (باركول) بەكتىگىندە 800-دەن استام ءتۇتىن، 2 مىڭنان استام ادام، 700 شەرىك بار. ونداعىلار كىلەڭ كيىز ۇيدە كۇ­نەلتىپ، ءشوپ قۋالاپ، سۋ جاعالاپ جۇرەتىن ءتورت تۇلىگى ساي جاندار ەكەن..." دەلىنگەن. باركول اۋدانىنىڭ باتىس ءوڭتۇستى­گىندەگى شامامەن التى كيلومەتر قاشىقتىقتاعى لانجوۋۋانزى دەگەن جەردەن تابىلعان جارتاس سۋرەتتەرىندەگى ءتورت اربانىڭ سۋرەتىنە جاسالعان زەرتتەۋلەر ناتيجەسى ونى ساق زامانىنا تەليدى.

تاريحي دەرەكتەر بويىنشا بۇل وڭىردە عۇندار، تۇرىكتەر، ۇيسىندەر، موڭعولدار جانە قازاقتى قۇراعان باسقا دا رۋ-تايپالاردىڭ الما-كەزەك جاساعاندىعى ءمالىم. جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى 74-86 جىلدارى شاماسىندا باركول عۇنداردىڭ وڭ قاناتىنىڭ ساياسي ورتالىعى بولعان.

576 جىلى قاناتىن كەڭگە جايعان تۇرىك قاعاناتى باركولگە دەيىن ىرگە تەپكەن. 744 جىلى ءبىر مەزەت ۇيعىرلار داۋرەندەپ، ۇيعىر حاندىعىن قۇرىپ، بارىسكولدى وزىنە قاراتقان. شىڭعىسحان زامانىنا كەلگەندە بارىسكول "باركول" دەپ وزگەرتىلدى. ۇيعىر حاندىعى تۇرعان ءوڭىر بەسبالىق دەپ وزگەرتىلگەندە باركول سوعان قاراستى ەل بولدى. 1438 جىلى ويراتتاردىڭ يەلىگىنە وتسە، حVءىى عاسىردىڭ باسىندا جوڭعار­لارعا تاۋەلدى بولدى.

چيڭ پاتشالىعى جوڭعارلاردى الاستاعان تۇستا باركول مەن قوبدانى وزىنە ماڭىزدى اسكەري شەپ رەتىندە پايدالانعان. ءارى 1731 جىلى قازىرگى باركول قالاسىنىڭ ىرگەتاسى قالانعان. 1882 جىلى "جينشي (باركول) - ديحۋا (ءۇرىمجى) ايماعى " دەپ وزگەرتىلگەن. وسى جىلداردان باستاپ قازاقتار وزدەرىنىڭ اتامەكەنى بولعان باركولگە ورالا باستادى(16).

باركول قازاقتارىنىڭ ءبىر ءبولىمى كەيىننەن گانسۋگە جانە چيڭحاي جەرىنە قونىس اۋداردى. الدى قاندىبالاق جىلداردىڭ الاساپىرانى تۇسىندا شەتەلگە دەيىن بوسىپ كەتتى.

1954 جىلى جينشي اۋدانى "باركول اۋدانى" بولىپ وزگەرتىلدى. سول جىلى 30 قىركۇيەكتە باركول قازاق اۆتونو­ميالى اۋدانى قۇرىلىپ، ول قۇمىل ايماعىنا قاراستى بولدى. بۇگىن دە قۇمىل ايماعىنىڭ "باركول قازاق اۆتونوميالى اۋدانى " دەپ اتالادى. باركول قازاق اۆتونوميالى اۋدانىنا 4 قالاشىق، 8 اۋىل قارايدى. اۋداننىڭ جالپى جەر كولەمى 36 مىڭ 947 شارشى كيلومەتر، تۇرعىندارى 100 مىڭنان استام.

جۇڭگو قازاقتارىنىڭ قونىستانۋى مەن كوشى-قون جاعدايى

قىتايداعى قازاقتار شۇار- دىڭ ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىندا (ىلە، التاي، تارباعاتاي ءۇش ايماقتى ءوز ىشىنە الادى)، موري قازاق اۆتونوميالى اۋدانىندا، باركول قازاق اۆتونوميالى اۋدانىندا تۇرادى. ءبىر ءبولىمى ءۇرىمجى، شىحىزى، قارامايلى قالالارىندا جانە سانجى حۋيزۋ (دۇڭگەن) اۆتونوميالى وبلىسىنا قاراستى شونجى، جەمسارى، فۋكاڭ، ميشۋان، سانجى، قۇتىبي، ماناس اۋداندارىندا تۇرادى. بۇدان باسقا، شىنجاڭمەن شەكارالاس چيڭحاي ولكەسىنىڭ حايشي موڭعول-تيبەت قازاق اۆتونوميالى وبلى­سىندا (كوبى شىنجاڭعا قايتىپ كەلدى)، گانسۋ ولكەسىنىڭ اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانىندا تۇرادى.

قازاق حالقىنىڭ ەرتە زاماندا قىتايدىڭ باتىس ءوڭىرىن، التاي، تيانشان تاۋلارى مەن جوڭعار ويپاتىن، جەتىسۋ ءوڭىرى مەن سىرداريا الابىن جانە دەشتى قىپشاق دالاسىن مەكەن ەتكەن ەجەلگى تۇركى تىلدەس تايپالاردىڭ، اتاپ ايتقاندا، ساق، ءۇيسىن، قاڭلى، الان، قيماق - قىپشاق، دۋلات، تۇركەش، قارلىق، وعىز، ارعىن، نايمان، كەرەي، ۋاق، قوڭىرات، جالايىر، الشىن ت.ب. دا تايپالاردىڭ تۇقىمى ەكەنىن ەسكەرسەك، وسىناۋ جالپاق جاھاننىڭ توسىندە كوشىپ-قونىپ جۇرگەنى دە جاسىرىن ەمەس. اسىرەسە، شىڭعىسحان شاپقىنشىلىعى داۋىرىندە تورعايداي توزعان قازاق حالقى ءوزىنىڭ اتامەكەنى بولعان قاسيەتتى كۇل توككەن جەرىنەن جىراققا بوسىپ كەتكەن قاندى كوشتىڭ كۋاسى بولعانى دا شىن.

قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنداعى كەرەيلەر، نايماندار، قوڭىراتتار، جالايىرلار، مەركىتتەر، دۋلاتتار، قىپشاقتار، قاڭلىلار... ءوز الدارىنا حاندىق قۇرعان دەربەس مەملەكەتتەر بولاتىن.

كەرەي، نايمان سىقىلدى ەجەلگى تايپالاردىڭ ءحىى- ءحىىى عاسىرداعى مەكەنى - بەس وزەن (ورحون، ەنيسەي، كەرلين، تامىر، تۋلا) اڭعارلارىن وزەك ەتكەن بۇگىنگى موڭعوليانىڭ قىتايمەن جالعاسقان ايماعىنداعى اسقار تاۋلار مەن اساۋ وزەندى بايتاق دالا ەدى.

"راشيد-اد-ديننىڭ مالىمەتى بويىنشا، الكەي مارعۇلان كەرەيلەردىڭ قىستاۋلارى التاي مەن قاڭقۋي (حانحاي) تاۋىنىڭ ىشىندە بولعانىن، ولاردىڭ ەڭ اتاقتىلارى - ورەن-قورىق، ءتۇس، قۇلاسىن، وتەگەن، قۇباقيا ەكەنىن؛ اتاقتى وڭ حاننىڭ (شىن اتى تۇعىرىل، ماركوزدىڭ نەمەرەسى ) ورتالىق قالاسى يساق موڭعول التايىندا بولعانىن جازادى. تاعى ءبىر استاناسى بورسىقاتار وزەنى بويىنداعى قارا-قوتو. رەسەي عالىمى ب.كوزلوۆ وسى قالانىڭ ورنىن تاۋىپ زەرتتەگەن. كەرەيلەردەن قالعان ورحون جازۋى بار قۇلپىتاس بيۋك-تۋران وزەنىنىڭ بويىندا تۇر. وعان "التىن ىلگەكتى كىسەنى بەلىمە بۋىندىم" دەپ جازىلعان.

الكەي مارعۇلان جازعان كەرەي، نايمانداردان قالعان قۇلپىتاستار ولاردىڭ تۇركى تايپالارى ەكەنىن داۋسىز دالەلدەيدى.

راشيد-اد-دين مەن ماركو پولونىڭ ايتۋىنشا، ول كەزدە ۋاقتار، قوڭىراتتار وڭ حانعا باعىناتىن" (17).

قازاق حالقىنىڭ شىڭعىسحان شاپقىنشىلىعىنا قارسى 20 جىلدىق قاجىرلى كۇرەسى جەڭىلىسپەن اياقتادى. ەلى مەن جەرىن قورعاۋ ءۇشىن شاپقىنشىلىققا قارسى كۇرەسكەن توقتابەك، بۇيرىق، تۇعىرىل، تايان، كۇشىلۇكتەر قان مايدان­دا قازا تاپتى. شىڭعىسحان ولاردىڭ الاۋىزدىعى مەن بىتى­ران­دىلىعىنان پايدالانىپ جەكە-جەكە تالقاندادى. ول قارسى­لاسقاندارعا ساداق، تىزە بۇككەندەرگە تاباق تارتتى. ءۇيسىن قارت پەن كوكشە باقسىعا توردەن ورىن بەردى. جالايىر تايپا­سىنان شىققان مۇقالىنى گوۋاڭ ( مەملەكەت ءامىرى ) ەتىپ تاعا­يىندادى. 1204 جىلى تۇتقىنعا تۇسكەن نايمان حاندى­عىنىڭ باس ءۋازىرى تاتونعانى حاتشىلىق قىزمەتىنە پايدالا­نىپ، نايمانداردىڭ ەل باسقارۋ ەرەجەسىن، جازۋ مادەنيەتىن - بۇدان بۇرىن نايمان، كەرەي، مەركىتتەر قولدانىپ كەلگەن كونە ۇيعىر جازۋىن قابىلدادى.

شىڭعىسحان اسكەرلەرى جەتىسۋعا كەلگەندە ءوز ەركىمەن ەل بولعان قارلىق ارىستان حانعا ( بالقاش كولىنىڭ جاعاسىنداعى قيالىق قالاسىن بيلەگەن) شىڭعىسحان ءوز قىزى القابيكەنى اتاستىردى. ىلە القابىنداعى المالىق قالاسىندا تۇرىپ جەتىسۋدى بيلەگەن قاڭلى تايپاسىنىڭ ۇلىس بەگى تۇعىرىل مەن ونىڭ بالاسى سۇناقتەگىن وزدەرىنىڭ بارلىق اسكەرىمەن شىڭعىسحانعا قوسىلعاندا، شىڭعىسحان جوشىنىڭ ۇلكەن قىزى - بيكەنى سۇناق حانعا تەگىنگە قوستى(18). شاعاتاي حان جوڭعاريانى مەكەندەگەن دۋلات تايپاسىنىڭ باسشىسى ورتوبەگە (ءامىر بولاتشىنىڭ اتاسى) ءوز ەركىمەن ەل بولىپ ەڭبەك سىڭىرگەنى ءۇشىن "ماڭعىلاي سۇبە" ءوڭىرىن يەلىككە بەردى. ءسويتىپ، جوڭعاريا مەن جەتىسۋ ءوڭىرى شىڭعىسحان پاتشالىعى­نىڭ قۇرامىنا قوسىلدى. قازاق تايپالارى بۇدان بىلايعى جەردە شىڭعىسحاننىڭ باتىسقا جاساعان جورىعىنا قوسىلىپ، اسكەري كۇشكە اينالدى.

شىڭعىسحان 1220 جىلى وتىراردى ويراندادى.

"شىڭعىسحاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشى باستاعان قول سىعا­ناق، ساۋران، بارشىنكەنت، جەنت، ۇزكەنت قالالارىن الدى. سىرداريا جاعاسىنداعى قالالاردىڭ الىنۋى ماۋران­ناحرعا شابۋىل جاساۋعا جول اشتى.

وتىرار قالاسى الىنعاننان كەيىن شاعاتاي مەن وگەدەي باستاعان قول شىڭعىسحاننىڭ ءوزى باستاعان قولعا قوسىلىپ جورىققا شىعىپ، بۇحارا مەن سامارحاندى باعىندىردى. شىڭعىسحان باستاعان قالىڭ قول 1220 جىلدىڭ مامىرىنا دەيىن ورتا ازيانىڭ امۋداريا جاعالاۋىنا دەيىنگى بارلىق تەرريتوريانى الىپ بولدى.

1221-1220 جىلداردىڭ قىسىندا حورەزمدى جاۋلاپ الدى. حورەزم شاھى مۇحاممەت قاشىپ، كاسپيي تەڭىزىنىڭ ءبىر ارالىنا بارىپ ءولدى. وسىدان سوڭ ورتا ازيانى جاۋلاپ الۋ اياقتالدى دا، بۇل ارادا سوعىس قيمىلدارى توقتادى.

1221 جىلدىڭ كوكتەمىندە سوعىس قيمىلدارى قوراسان، اۋعانستان جانە سولتۇستىك ءۇندىستان تەرريتورياسىنا ويىستى. بۇل وڭىردە ۇزدىكسىز قارسىلىق كورسەتكەن جالاليدەندى (حورەزم شاھى مۇحاممەتتىڭ بالاسى) ءۇندى وزەنىنە دەيىن قۋالاپ بارىپ، 1221 جىلى 24 قاراشادا تالقاندادى. شىڭعىسحاننىڭ قولباسىلارى جەبە نويان مەن سۇبەدەي باتىر باستاعان 30 مىڭ اسكەر يراننىڭ وڭتۇستىگىن باسىپ ءوتىپ، 1220 جىلى كاۆكاز تاۋلارىنا بارىپ گرۋزيندەر مەن ازەربايجانداردىڭ ءبىر بولەگىن ويرانداپ، كاسپييدىڭ جاعاسىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، الانداردىڭ جەرىنە جەتىپ (1222 جىلى) ولاردى تالقاندادى. ودان قىپشاق دالاسىنا شىعىپ، قىپشاق حانى قوتاننىڭ اسكەرلەرىن قيراتتى. 1223 جىلى 31 مامىردا قالقا وزەنىنىڭ بويىندا ورىس جاساقتارىن جەڭىپ دنەپر وزەنىنە دەيىن ىعىستىرىپ تاستاپ، وزدەرى ەدىلدىڭ ورتا اعىسىنا قاراي كەلىپ، قازىرگى قازاقستان (شىعىس دەشتى قىپشاق) جەرىن باسىپ، 1224 جىلى ەرتىس وزەنى بويىنداعى شىڭعىسحاننىڭ ورداسىنا قايتىپ كەلدى. 1225 جىلى شىڭعىسحان مونعولياعا قايتتى. ءسويتىپ، 1219-1224 جىلداردا قازاقستان مەن ورتا ازيا شىڭعىسحاننىڭ موڭعول پاتشالىعىنىڭ قۇرامىنا ەندى" (19).

ءوزى جاۋلاعان جەرلەردى ۇلدارىنا ۇلەستىرگەندە ەرتىس وزەنىنەن ورال تاۋلارىنا دەيىنگى جەرلەر مەن كاسپيي، ارال تەڭىزىنە دەيىنگى جەرلەر، امۋداريانىڭ تومەنگى اعارلارى، سىرداريا ءوڭىرى تۇگەلدەي ۇلكەن ۇلى جوشىعا قارادى.

شىڭعىسحاننىڭ ورتا ازيا مەن قازاقستاندى جاۋلاپ الۋى (1219-1221) جانە ول جەرلەردى ۇلىستارعا ءبولۋى ناتيجەسىندە، قازاق حالقىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ەرتىس وزەنىنەن ەدىلگە دەيىن سوزىلعان جوشى ۇلىسىنىڭ قۇرامىنا قوسىلىپ، العاشىندا التىن وردا حاندىعىنا، كەيىن ودان بولىنگەن اق وردا حاندى­عىنا قارادى. ەجەلدەن بەرى ىلە القابى مەن جەتىسۋ ءوڭىرىن مەكەندەگەن ءۇيسىن، دۋلات، ت.ب تايپالار شاعاتاي حاندىعىنا قارادى. شاعاتاي حاندىعى ىدىراعان سوڭ ودان بولىنگەندەر موعۇلستانعا باعىندى. الايدا بۇل الىم-سالىق، اسكەر جيناۋ­دىڭ كولەمى ەدى. بۇل حاندىقتار اراسىندا قازىرگى مەملەكەت شەكاراسى ءتارىزدى شەكارا بولعان جوق. ونىڭ ۇستىنە ەگىنشى ەلدەر سياقتى تەرريتوريالىق باسقارۋ جۇيەسى ەمەس، ۇلىستىق باسقارۋ جۇيەسىن تۇتىنعان كوشپەلى تايپالار ءۇشىن بۇل بولىكتىڭ شەكتەمى شامالى عانا بولدى. سول سەبەپتى، جوشى ۇلىسى مەن شاعاتاي ۇلىسىنا، اق وردا مەن موعۇلستانعا قاراستى كوشپەلى قازاق تايپالارى ءورىس قونىس­تارىندا ۇنەمى ءبىر- بىرىمەن ارالاسىپ، قىز الىسىپ قۇدالاسىپ وتىردى. "موڭعولدار وزدەرى جاۋلاپ العان جەرلەردە باسقارۋ جۇيەسىنە ەشقانداي وزگەرىس ەنگىزگەن جوق، ەل باسقارۋ، الىم-سالىق جيناۋ ىسىنە جەرگىلىكتى فەودال شونجارلار مەن ساۋدا­گەرلەر كومەكتەستى. فەودالدار بەلگىلى ءبىر ايماقتاردىڭ جەرگى­لىكتى وكىل اكىمدەرى بولدى"(20).

"شىڭعىسحاننىڭ باتىسقا جاساعان جويقىن جورىعىن موڭعولداردىڭ وسى ولكەلەرگە جاپپاي قونىس اۋدارۋى دەپ ۇعىنۋعا بولمايدى. موڭعولداردىڭ نەگىزگى حالقى ءوزىنىڭ اتامەكەنى موڭعوليادا بولدى. سوعىس جورىعىندا تاسقىن سەلدەي قاپتاعان قالىڭ قول - 150 مىڭنان استام سالت اتتى اسكەر بولعانىمەن، ونىڭ ەداۋىر بولەگى جەرگىلىكتى تۇركى تىلدەس تايپالاردان قوسىلعاندار ەدى. موڭعوليادان كەلگەن موڭعول اسكەرلەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى جاۋلاپ الۋ مىندەتىن ورىنداعان سوڭ تاپقان ولجالارىن ارتىنىپ-تارتىنىپ (1224-1225 جىل­دار­داعىداي) موڭعولياعا قايتىپ كەتتى. موڭعوليادان باتىسقا قونىس اۋدارعان جوشى مەن شاعاتايدىڭ قاراماعىنداعى موڭ­عولداردىڭ دا سانى شامالى بولاتىن. شىڭعىسحان جوشىعا 9 مىڭ ءۇي، شاعاتايعا 8 مىڭ ءۇي بەرگەن. بۇلار ورتا ازيا مەن قازاق جەرىندەگى ءوزى جاۋلاپ العان تۇركى تىلدەس تايپا­لاردىڭ تەلەگەي تەڭىزىنە شوگىپ كەتتى.

شىڭعىسحان جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تىل-ادەبيەت، مادەنيەت، ءدىني سەنىم، سالت-ساناسىنا قىسىم جاسامادى. قايتا جوشى مەن شاعاتاي ۇلىسىنا كەلگەن بيلىك باسىنداعى موڭعولدار ۇزاققا بارماي-اق جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىن قابىلداپ ولارعا ءسىڭىسىپ كەتتى.

شىڭعىسحاننىڭ جاۋلاپ الۋ جورىعى حالىقتىڭ شارۋاشى­لىعى مەن مادەنيەتىنە اۋىر زاردابىن تيگىزگەنىمەن، ەرتەدەن باستالعان قازاقتىڭ حالىق بولىپ قالىپتاسۋ بارىسىن بوگەي العان جوق. قايتا بىتىراندى قازاق تايپالارىن ءبىرتۇتاس مەملەكەتكە شوعىرلاندىردى. تايپالار ارا تالان-تاراجدى تىيدى. ءسويتىپ، قازاقتىڭ حالىق بولىپ قالىپتاسۋ بارىسىنىڭ ودان ارى دامۋىن تەزدەتتى(21).

كەرەي، نايمان، ارعىن تايپالارى جەتىسۋدان ەرتىسكە دەيىنگى جەرلەردە، تارباعاتاي، التاي تاۋلارىنىڭ كەڭ قويناۋىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتتى.

وسىدان كەيىنگى ءبىر مەزگىل ىشىندە ارت-ارتىنان قازاق حاندىقتارى قۇرىلىپ، قازاقتار ءبىر مەزەت تىنىش ءومىر ءسۇردى.

1635 جىلى ويرات تايپالارىنىڭ وداعى قالىپتاسىپ، بۇل تاريحتا "جوڭعارلار" دەگەن اتپەن بەلگىلى بولدى. جوڭعارلار حVءىى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن حVءىىى عاسىردىڭ باسىندا اسكەري قۋاتى جاعىنان مەيىلىنشە كۇشەيدى. جوڭعار اقسۇيەكتەرى وزدەرىنە ىرگەلەس جاتقان قازاق جەرىنە اۋىز سالا باستادى.

باتىر حۇنتايجىنىڭ (1635-1653) تۇسىندا قازاق-جوڭعار قاتىناسى شيەلەنىسە ءتۇستى. جوڭعارلار قازاق دالاسىنا ءۇش رەت قاندى جورىق جاساپ، قيان-كەسكى شايقاس بولدى.

حVءىى عاسىردىڭ 80-جىلدارىندا جوڭعار فەودالدارى وڭتۇستىك قا­زاق­ستان مەن سىرداريا بويىنا بىرنەشە دۇركىن جورىق جاسادى.

"جوڭعار بيلەۋشىسى سۋان رابدان بيلىك باسىنا شىققاننان كەيىن، حVءىى عاسىردىڭ اقىرى مەن حVءىىى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە قازاق جەرىنە جەتى دۇركىن (1698، 1711، 1712، 1714، 1718، 1723، 1725 جىلداردا) باسىپ كىردى" (22).ءسويتىپ، قازاقتار "اقتابان شۇبىرىندىعا" ۇشىرادى.

"اقتابان شۇبىرىندى" قازاق تاريحىنداعى قاندى جىلداردىڭ ەڭ ۇلكەنى بولىپ، كەرەي ۇلىسىنان شىققان قوجابەرگەن (1663-1762) جىراۋدىڭ "ەلىم-اي" انىمەن تاريح بەتىنە تاڭبالانىپ قالدى. "ەلىم-اي" ۇزاق داستان تۇرىندە ايتىلعانمەن ەل اۋزىندا از شۋماقپەن ءان بولىپ كەلەدى:

"قارا تاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى،

كوشكەن سايىن ءبىر تايلاق بوس كەلەدى.

ەل- جۇرتىنان ايرىلعان جامان ەكەن،

ەكى كوزدەن مولتىلدەپ جاس كەلەدى.

مىنا زامان قاي زامان، قىسقان زامان،

باسىمىزدان باق-داۋلەت ۇشقان زامان.

شۇبىرعاندا ىزىڭنەن شاڭ بورايدى،

قاڭتارداعى قار جاۋعان قىستان جامان.

مىنا زامان قاي زامان، باعى زامان،

باياعىداي بولار ما تاعى زامان. . .

اتا قونىس، تۋعان جەر قالعاننان سوڭ

كوزدىڭ جاسىن كول قىلىپ اعىزامىن"

1728 جىلى قازاق قولى الاكول ماڭىندا بۇلانتى وزەنىنىڭ جاعاسىندا جوڭعار اسكەرلەرىنە كۇيرەتە سوققى بەرىپ، ولاردى اۋىر شىعىنعا ۇشىراتتى.

وسىدان كەيىنگى جەڭىستى شەرۋلەرگە ابىلاي (1711-1781) تىكەلەي قولباسىلىق ەتىپ جوڭعارلارعا ارت-ارتىنان سوققى بەردى. جوڭعارلار اراسىنداعى ىشكى الاۋىزدىق جانە چيڭ ارمياسىنىڭ زور كولەمدەگى جازالاۋ جورىعى ولاردى كۇيرەۋگە بەت الدىردى. 1757 جىلعا كەلگەندە جوڭعارلار ءبىرجولاتا تالقاندالدى.

وسىدان كەيىن قىتاي-قازاق اراسىندا ارنايى كەلىسسوز جۇرگىزىلىپ، ەكى جاق بەيبىت بىتىمگە قول جەتكىزدى.

يمپەريالاردىڭ رەداكسيالاۋىنان وتكەن كەيبىر جازبا دەرەكتەر ابىلاي حاندى چيڭ ۇكىمەتىنە (ەجەنحانعا) باعى­نىشتى ەتىپ كورسەتەدى.

"بۇل ارادا، يمپەريالىق ءوزىمشىل ۇعىمداعى جۇڭگو شەجى­رەلەرىنەن باستاۋ الىپ، كەيىنگى تاريحقا كوشكەن ءبىر قاتە دەرەككە نازار اۋدارۋ قاجەت. ابىلاي ەشقاشان ءوزىنىڭ حالقىن بوداندىققا بايلاماعان. جۇڭگو يمپەراتورىنىڭ بيلىگىن مويىندايمىن، باعىنىشتىمىن دەپ انت بەرمەگەن. ابىلاي اتىنان جازىلعان مۇنداي قۇجات ەشبىر تاريحتا جوق. ابىلاي ەلشىلەرى پەكيندە تەك تاتۋ كورشىلىك، باۋىرلاستىق تۋرالى عانا ءسوز قوزعاعان. جۇزدەسۋلەر، كەلىسسوزدەر بارىسىندا ساراي ۇلىقتارىنىڭ بوداندىق تۋرالى يشاراتىن قابىلداماي، تاباندى تويتارىس بەرىپ وتىرعان.

سول كەزدەگى ديپلوماتيا تىلىنە كوشىرسەك، چيڭ يمپەراتورى مەن قازاق حانىنىڭ اراسىندا "اعا - ءىنىلى قاتىناس" ورنايدى. ال، بۇل كەزدە بوداندىق جۇيە - "اكە مەن بالا اراسىنداعى قاتىناس" دەپ اتالاتىن"(23). ابىلاي ديپلوماتيالىق ساياسات ۇستانىپ جۇڭگو مەن ورىستى بىر-بىرىنە "كوزىر" رەتىندە شەبەر پايدالانا بىلگەن.

"تاۋاريح حامسادا" جازىلۋىنشا، چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتى داۋاچي مەن ءامىر-سانانىڭ بۇلىگىن تىنىشتاندىرعاننان كەيىن، قازاق، قالماق اراسىنداعى اياكوز وزەنىنە قۇيىلاتىن لايسۋ-باتپاقسۋ دەگەن جەردە ەكى ەلدىڭ باسشىلارى كەلىسسوز وتكىزىپ، بىتىمگە كەلەدى. بۇعان چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتى جىبەر­گەن ءقارادۇرچۇن دەگەن ءمانساپتى ىلەدەن كەلىپ قاتىناسادى. ولار كوكقاسقا ايعىر، قاراباس قوشقار سويىپ، قولدارىن قانعا ماتىرىپ: تالانعان مال، اققان قان سالاۋات دەسەدى.

قۇربانعالي حاليدي كەلتىرگەن دەرەكتەر بويىنشا بۇل كەلىسسوز 1757 جىلى بولعانى ءمالىم. "ەكى جاق (قازاق-قالماق) بىتىمگە كەلگەننەن كەيىن قازاقتار اقىرىنداپ ىلگەرلەي بەردى. اياكوز وزەنىنەن ءوتىپ الاكولگە، بەر جاعى زايسان، تارباعاتاي تاۋىنا شەيىن استى" (24).

جۇڭگو دەرەكتەرىندە ايتىلۋىنشا، قازاق ەلشىلەرى قۇتتىباي (قۇتىبي)، ابىلايلاردىڭ تالابى بويىنشا قازاقتار 1760 جىلى مامىردا ءوز كەزىندە ويراتتار جاۋلاپ العان كوكسۋ، بارلىق، التىنەمىل سياقتى جەرلەرگە، ودان ارى اسىپ ىلە وڭىرىنە دەيىن مال وتكىزىپ، ەپتەپ كوشىپ كەلە باستاعان.

قازاقتاردىڭ شىعىس جانە شىعىس وڭتۇستىك باعىتتاعى كوشى ىلە، تارباعاتاي، التاي سىندى ەجەلگى مەكەندەرىن كوزدەپ، اقىرىن-اقىرىن جىلجي بەردى.

ەر جانىبەك باتىردىڭ باستاۋىمەن سىردان اۋىپ ورعا كەلگەن، ودان باقاناس، بالقاش، شىڭعىس بويىن جايلاعان كە­رەيلەر قازىرگى شىعىس قازاقستاننىڭ قالبا تاۋىنا باۋىر باسادى. ەرتىستى ورلەي كوشىپ سامار، كوكبەكتى، كۇرشىم، مارقاكول، زايسان جەرىن مەكەندەپ، جەمەنەي ارقىلى قازىرگى جۇڭگو جەرىنە وتە باستايدى.

"جۇڭگو تاريحي دەرەكتەرىنە قاراعاندا، قىتايداعى قازاقتار ىلە، تارباعاتاي، التاي سياقتى اتامەكەندەرىنە 1767 جىلدان كەيىن قاۋىرت ورالعان. 1766 جىلى 17 ءساۋىر كۇنى چيڭ پاتشا­لىعى ۇكىمەتى ىلە گەنەرالىنا " ىلەنىڭ جەرى ۇلان بايتاق، ەگەر قازاقتار كەلىپ كوشىپ-قونىپ مال باقپاسا بولمايتىن جەرلەر بولسا، ءتىپتى كەلىپ تۇراقتاپ قالۋدى قالاسا، ولارعا رۇقسات ەتىلسە بولادى. ءقازىردىڭ وزىندە تاتاباي باستاتقاندار جار وڭىرىنە (ۇرجار ءوڭىرى - ج.ش) كەلىپ ورنالاسىپتى. بۇدان كەيىن كەلۋشىلەر دە سول ۇرجار ماڭىنا ورنالاستىرىلسا بولادى" دەپ بۇيرىق بەرگەن ەدى.

1767 جىلى تامىزدا چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتى ابىلاي حانعا "قازاق مالشىلارىنىڭ ىلە وڭىرىنە كەلىپ كوشىپ-قونىپ مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانۋىنا بولاتىندىعىن" ۇقتىرعان ەدى. سوندىقتان سول جىلدىڭ وزىندە ابىلايعا قاراستى 300 ءۇي تارباعاتاي وڭىرىنە كوشىپ كەلدى.

ابىلاي حاننىڭ چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتىمەن جان-جاقتىلى قارىم -قاتىناس جاساۋىن كەزىندە قابانباي مەن جانىبەك باتىرلار دا باتىل قولداعان. ءۇيسىن قازاقتارى سوناۋ حVءىىى عاسىردىڭ 60-جىلارىندا-اق ىلە وڭىرىنە كوشىپ كەلە باستاعان. 1770 جىلى (چيانلۇڭ جىلناماسىنىڭ 35-جىلى) ورتا جۇزدەن ون ەكى اباق كەرەيدىڭ مىڭ ءۇيلى جانى جەمەنەي، قوبىقسارى وڭىرىنە كوشىپ بارعان. 1790 جىلى كەرەي تورەسى كوگەداي پەكينگە بارىپ چيانلۇڭ حاننىڭ قابىلداۋىندا بولىپ گۇڭدىك ءمانساپ الىپ قايتقان.

نايماندار مەن ۋاقتاردىڭ كەيبىر رۋلارى دا حVءىىى عاسىر­دىڭ 60-جىلدارىنىڭ سوڭىنان تارباعاتاي وڭىرىنە كەلە باستاعان.

نايماننىڭ قىزاي رۋلارى العاشىندا تارباعاتاي وڭىرىنە (توقتا- بارلىققا) كەلىپ، مەكەندەنىپ، ونان سوڭ ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا بۇراتالا ارقىلى ىلە وڭىرىنە بارعان(25).

التاي مەن تارباعاتاي وڭىرىنە ارت-ارتىنان كوشىپ كەلگەن قازاقتارعا ءورىس پەن قونىس تاعى دا تارلىق ىستەدى دە ولار ءتوڭى­رەكتىڭ ءتورت بۇرىشىنا تارالا باستادى. التاي، تارباعا­تايداعى ءبىر ءبولىم قازاقتار باركول، شونجى، جەمسارى، فۋكاڭ، سانجى، قۇتىبي، ماناس، شيحۋ، ساۋان جەرلەرىنە بارىپ قونىستاندى.

1860-1870 جىلدارعا كەلگەندە التاي قازاقتارى تاعى دا تولقىپ، ءبىر ءبولىمى تارباعاتاي، ەرەنقابىرعا، بوعدا، قاراتاۋ، ساۋان، ماناس، سانجى، موري، باركول جەرلەرىنە اۋدى. ولار وسى جەرلەردە ءبىرقانشا جىل تۇرعاننان كەيىن ءبىر ءبولىمى قايتادان التايعا، ءبىر ءبولىمى موڭعولياعا كوشتى. 1873-1874 جىلدارى التايداعى كەرەيدىڭ بارقى رۋىنىڭ رۋ باسىلارى مۇقى، توپاي قاتارلىلار 35 اۋىل، شامامەن 350 ءۇيدى باستاپ التايدان تارباعاتاي ايماعىنىڭ جايىر تاۋىنا كوشتى. 1870 جىلدىڭ الدى-ارتىندا، كەرەيدىڭ شەرۋشى رۋىنان جىلقىشى، بازارقۇل رۋىنان كوبەش جيىنى 400-دەن استام ءۇيدى باستاپ قازىرگى موڭعوليانىڭ بايان-ولگەي، قوبدا ايماقتارىنا كوشىپ كەتتى. سول كەزدە قوبدا چيڭ ۇكىمەتىنە تاۋەلدى ءوڭىر بولاتىن. 1890 جىلى اباق كەرەي رۋىنىڭ قاراقاس، مولقى، شۇبارايعىر رۋلارى تاعى دا سول قوبدا جەرىنە كوشتى.

1883 جىلى قازىرگى شىڭگىل اۋدانىندا تۇراتىن بوكە اۋىلى مىڭ ءۇيدى باستاپ بوعدا تاۋىنا كوشىپ باردى. بوكە سانجىعا كوشىپ بارىپ شاڭيا ءمانسابىن الىپ، التاي بيلەرىنە بوي­ۇسىنۋدان باس تارتىپ ولارعا المان-سالىق بەرمەدى. التاي بيلەرى ۇرىمجىگە ارىز بەرىپ، ونى ۇستاتپاقشى بولدى. بوكە مۇنى بىلگەننەن كەيىن 1903 جىلى تيبەت جەرىنە اۋدى. بوكە ولگەننەن كەيىن ولاردىڭ ءبىر ءبولىمى شىنجاڭنىڭ شىعىس بولەگىنە ورالدى. ءبىر ءبولىمى موڭعولياعا ءوتىپ كەتتى. ەندى ءبىر ءبولىمى قايتادان التايعا كوشىپ باردى.

1864 جىلى زايسان كولى وڭىرىندەگى كەرەيلەر قونىس اۋدارىپ، التاي -تارباعاتاي جەرلەرىنە قونىستاندى. ءبىر ءبولىمى موري، ماناسقا دەيىن باردى.

1871 جىلى قازاقتىڭ البان رۋىنىڭ رۋباسى تازابەك ورىس ۇستەمدىگىنە قارسى كوتەرىلىس جاساپ، جەڭىلىسكە ۇشىرادى. مىڭنان ارتىق ءتۇتىندى باستاپ، شونجى ارقىلى ىلەگە كەلىپ، توعىزتاراۋعا ورنالاسىپ مال باقتى.

1883 جىلى قىزاي ەلىنىڭ ءتايجىسى قۇدايمەندە، بايەكە بي جانە ساسان باستاعان قازاقتىڭ ۇلكەندى-كىشىلى رۋ باسىنان جيىرماداي ادام 3 مىڭ ءۇيدى باستاپ بۇراتالادان ىلەگە كوشىپ بارىپ، كۇنەس ءوڭىرىن مەكەندەدى.

وسى جىلى ءور التايدان اۋعان مىڭ نەشە ءۇي ءۇرىمجىنىڭ وڭتۇستىگىنە كوشىپ باردى. 1884-1886 جىلدار ارالىعىندا جاكە بي باستاعان مىڭ ءتۇتىن زايساننان التايدىڭ جەمەنەي اۋدانىنا كوشىپ باردى.

جۇڭگو دەرەكتەرىندە جازىلۋىنشا،1907 جىلى تيبەتتەگى ءۋازىر:"قازاقتار تيبەت جەرىنە كەلىپ كىردى، ولار ابدەن تۇقىرجىلاعان ەكەن. قازىرشە مال باعۋعا ورنالاستىردىق. شىنجاڭ اسكەر شىعارىپ قايتارىپ اكەتسە ەكەن" دەپ مالىمدەدى. ال وسىدان ەكى جىل وتكەننەن كەيىن، ياعني، 1909 جىلى ليانكوي: " تيبەتكە بارعان قازاقتاردى قايتارىپ كەلۋ جۇمىسىنا ارناۋلى ادام جىبەرىپ، قازاق رۋ باسىلارىمەن بىرگە تۇس-تۇستان ىزدەپ تاۋىپ، تارباعاتايعا قايتارىپ كەلدىك" دەپ مالىمدەدى. دەمەك بۇلاردىڭ بوكە اۋعاندا تيبەت جەرىندە قالعان قازاقتار ەكەنى بەلگىلى.

1912 جانە 1913 جىلى ورىستاردىڭ جەلىكتىرۋىمەن موڭعو­ليا جاعى شىڭگىل اۋدانىنداعى جازىقسىز ەلدى قىرعىنداپ، تارى باستاعان مىڭ ءۇي باركولگە اۋۋعا ءماجبۇر بولدى.

1916 جىلى ورىستاردىڭ (پاتشالىق رەسەيدىڭ) اسكەر الۋىنا قارسى شىققان البان رۋى مەن قىرعىزدار قارۋلى كوتەرىلىس جاساپ قىرعىنعا ۇشىرادى. بۇل تاريحتا "قارقارا كوتەرىلىسى" نەمەسە "البان قىرىلعان" دەگەن اتتارمەن بەلگىلى. قىرعىنعا ۇشىراپ، جان ساۋعالاعان 200 مىڭعا تارتا قازاق-قىرعىز ارت-ارتى­نان شىنجاڭعا قاشىپ ءوتتى. الباندار ىلە ءوڭىرىن مەكەندەدى.

وسىدان كەيىنگى جەردە 1917-1920 جىلدار ارالىعىنداعى كەڭەستەر وداعىنىڭ ورناۋى مەن ازامات سوعىسىنىڭ ورىن الۋىنا بايلانىستى اقتار مەن قىزىلداردىڭ قىرقىسى، 1925 جىلداردان باستالعان ءستاليننىڭ قولشوقپارى بولعان ف. گولوششەكيننىڭ (1876-1941) زۇلماتتارىنان تۋىنداعان كامپەسكە (تاركىلەۋ)، الاش قوزعالىسى جەتەكشىلەرىن جاپپاي قۋدالاۋ، تۇتقىنداۋ، جەر اۋدارۋ جانە اۋىلشارۋاشىلىعىن زورلاپ ۇيىمداستىرۋ، كۇشتەپ وتىرىقشىلاندىرۋ، 1931- 1932 جىلعى قولدان جاسالعان اشتىق سەكىلدى الاساپىران كەزەڭدەردە قازىرگى قازاقستان جەرىندەگى كوپتەگەن قازاق اۋىلدارى ارت-ارتىنان شىنجاڭعا قاشىپ باردى.

مۇحامەتجان تىنىشبايەۆ (1879-1937) جازعان "قازاق" ءۇنقاعازىنىڭ (گازەتىنىڭ) 1917 جىلعى 6 جەلتوقسانداعى No254 سانىندا: قازاقستانداعى 44 بولىس ەلدە 47 مىڭ 759 ءتۇتىن بولعانىن، سودان قاشقانى 40 مىڭ 250 ءتۇتىن، قىرىلعانى 95 مىڭ 200 جان ەكەندىگىن جازادى. ال، ەندى ءبىر دەرەكتەردە 1927-1953 جىلدار ارالىعىندا قازاقستاندا 103 مىڭ ادامنىڭ قۋعىنعا ۇشىراپ، 25 مىڭ ادامنىڭ اتىلعانى، قازاقتاردىڭ 42 پايىزىنىڭ اشتىقتان قىرىلعانى جانە ءبىر ميليونعا جاقىن ادامنىڭ بوسىپ كەتكەنى ايتىلادى.

جۇڭگو اسقانداردىڭ كوپ ءبولىمى ىلە، تارباعاتاي، التاي وڭىرىندەگى بۇرىننان بار قازاق باۋىرلارىنا بارىپ پانالاسا، ءبىر ءبولىمى ءارتۇرلى سەبەپتەردەن قازاق جەرىنە قايتىپ كەلگەن. "تاۋقىمەت پەن تاعزىم" اتتى كىتاپتا بەرىلگەن جۇماقان كۇدەريننىڭ ومىردەرەگىندە: "...1921-1922 جىلدارى قىتايعا ءوتىپ كەتكەن قازاقتاردى قايتارۋ ماقساتىندا قۇرىلعان تۋرسيك كوميسسياسىندا ەڭبەك ەتەدى. 1923 جىلى قىتايدان ورالعان التى مىڭ قازاق بوسقىندارىن قونىستاندىرىپ، جۇمىسقا تۇرعىزدى"(26) دەپ جازىلعان.

ءور التايداعى ۇلت ازاتتىق كۇرەسى قارساڭىنداعى ءارتۇرلى المان-سالىقتىڭ كوبەيۋى مەن حالىققا قاراتا جۇرگىزىلگەن جۇڭگو قىرعىنداۋلارىنىڭ سەبەبىنەن 1935، 1936، 1937 جىلدا­رى كوكتوعايداعى ءسۇلتانشارىپ ءتايجى يتەلى رۋىنان مىڭ ءۇيدى باستاپ ىلگەرىندى-كەيىندى گانسۋ ولكەسىنىڭ ءدۇنحۋاڭ اۋدانىنا كوشىپ باردى. ەلىسحان 400 ادامدى باستاپ چيڭحايدىڭ كىرەكۋ حوشۋنىنا باردى.

1941 جىلدىڭ باسىندا ەلىسحان، زايىپ باستاعان ءۇش مىڭنان ارتىق قازاق - تيبەتتىڭ شىچۋانحى، بالجاس دەگەن جەرلەرى ارقىلى ءۇندىستاننىڭ كاشمير وڭىرىنە ءوتتى. سول جىلى ولاردان مىڭنان استام ادام ءولدى.

ءمانسۇر ءتايجى قۇسايىن ۇلىنىڭ دەرەگى بويىنشا: "1951 جىلى قۇسايىن ءتايجىنىڭ باسكوتەرەر جولداستارى دالەلحان جانىمحان، نۇرقوجاي باتىر، حاسەن باتىر، قاليبەك حاكىم، حامزا، ومار بايقوناق، شۇكەن ومارباي، راقيموللا، قوبداباي، قابەن، قاراموللا، موللاحمەت، نۇرمۇحاممەدتەر­مەن بىرگە قازاق تاريحىنداعى ەڭ ۇزىن كوشتىڭ العاشقى ايالداماسى ىلگەرىندى-كەيىندى بولىپ كاشمير قالاسىنا كەلەدى. ەل باستاعان اعالارىمىز سول كەزدە بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا شىعىپ، سول ارقىلى وتىرۋعا ءۇي، ازدى-كوپتى ازىق-تۇلىك الدىرادى. سول جەردە ەل ەسىن جيىپ، ەل ازامات­تارى جينالىپ بولاشاق ەل قامىن كوپ ويلاسادى. الدا­رىندا بەس جوسپار بولادى: ءبىرىنشىسى، ءۇندىستانعا تۇراقتاۋ؛ ەكىنشىسى، تايۆانعا بارىپ ورنالاسۋ؛ ءۇشىنشىسى امەريكا قۇراما شتاتتارىنا بارىپ تۇرۋ؛ ءتورتىنشىسى مۇسىلمان ەلى ارابستانعا قونىس اۋدارۋ؛ بەسىنشىسى قانداس تۇرىك حالىق­تارىنىڭ ءبىرى تۇركيا رەسپۋبليكاسىنا ورنىعۋ بولدى.

ىسكە كىرىسكەن زيالى قازاق باسشىلارى ءوز باۋىرىمىز دەپ دەليدەگى تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ ەلشىلىگىنە "قازاق كوشىن قابىلداۋ تۋرالى" وتىنىشىمەن كىردى. بەرىلگەن ءوتىنىش تۇركيا رەسپۋبليكاسى مينيسترلەر كابينەتىندە 13.03.1952 جىلى قابىلدانىپ، قاناعاتتاندىرىلدى. سونىمەن العاشقى قازاق كوشىنىڭ قۇرامىندا 20 وتباسى، 102 جان سانى بولدى. بارعان قازاق كوشىن تۇركيا رەسپۋبليكاسى ستامبۋل قالاسىندا كۇتىپ الىپ، ولارعا سەگىز اي ءوز مادەنيەتى مەن ءداستۇرىن، ءتىلىن، ءدىلىن ۇيرەتتى. سول ارالىقتا قازاق قانداستارعا تۇركيانىڭ قايسار وبلىسى، دەۋەلى، ياحيالى، يلياستى اۋداندارىنان ءۇي، جەر ءبولىنىپ كەلگەندەردى سوندا ورنالاستىردى.

ال، ارتتا قالعان كوش تۇركيادا ورنىققان قازاق باۋىر­لار­دىڭ جاقسى جاعدايىن حات ارقىلى ءبىلىپ، ولار دا 1953-1954 جىلدار اراسىندا ءبولىم-بولىم بولىپ تۇركى تەكتەس باۋىر­لارعا كەلىپ قونىستاندى. ولار 1850 جان، 675 وتباسى ەدى.

جوعارىدا تۇركيا رەسپۋبليكاسى ءبولىپ بەرگەن ءتورت وبلى­سىنا جەرلەسكەن قازاقتاردىڭ وتباسى سانى؛

1 . قايسار وبلىسىنا 100 وتباسى.

2. نيگدە وبلىسىنا 234 وتباسى.
3. كونيا وبلىسىنا 160 وتباسى.
4. ءىزمير وبلىسىنا 160 وتباسى

654 وتباسى جانە 21 ۇيعىر وتباسى تۋىسقاندارىمەن بارلىعى 675 وتباسى ورنالاستى.

ءسويتىپ، 1953 جىلى تۇركيا ۇكىمەتىنىڭ بەكىتۋىمەن بىرلەس­كەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ اتىنان ءۇندىستان، پاكيستان، اۋعان­ستان قاتارلى ەلدەرگە بوسقىن بولىپ وتكەن ءۇش مىڭنان ارتىق قازاق تۇركياعا كوشىپ بارىپ، نەگىزىنەن ستامبۋل، يزمير، انكارا، بۋرسا، ەسكيشەمىر، كايسەر سەكىلدى قالالار مەن اۋىل­دارعا قونىستاندى"(27). تولىق ەمەس دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەندە اۋعان ەلدىڭ العاشقى كوشىندەگى ادام سانىنىڭ جيىرما مىڭ اينالاسىندا بولعانى ايتىلادى. دەمەك، جول بويىندا ون جەتى مىڭنان ارتىق ادام ءارتۇرلى قىرعىنعا ۇشىراعان.

1962 جىلى جۇڭگو مەن كەڭەس وداعى ەكى ەل ۇكىمەتى "شىن­جاڭداعى كەڭەس وداعى مۇھاجىرلارىنىڭ ەلىنە قايتۋ قۇجات­تارىن وڭايلاستىرۋ كەلىسىم-شارتىن" جاسادى. وسى كەلىسىم نەگىزىندەگى 1962 جىلعى "ىلە-تارباعاتاي وقيعاسىنا" بايلا­نىستى ىلە، تارباعاتاي، التاي وڭىرىنەن ەكى ءجۇز مىڭنان استام ادام قازىرگى قازاق جەرىنە ءوتتى. سونىڭ ىشىندە ىلگەرىندى-كەيىندى التاي جەرىنەن 1954 جىلى 280 وتباسى، 1955 جىلى 865 وتباسى، 1956 جىلى 138 وتباسى، 1958 جىلى 65 وتباسى، 1959 جىلى 178 وتباسى، 1961 جىلى 99 ادام، 1962 جىلى 63 وتباسى، 1963 جىلى 49 وتباسى، 1964 جىلى 2 وتباسى "كەڭەس وداعىنىڭ ازاماتى" كۋالىگىمەن قازاقستانعا كوشكەن.

ال 1956 جىلى قازاندا بۇرىنعى اۋىپ كەتكەن ەلدەن (موڭ­عوليا جەرىنەن) 52 وتباسى التاي، ءۇرىمجى وڭىرىنە كوشىپ بارعان.

1984 جىلى چيڭحايدان اتامەكەن التايعا كوشىپ بارعان وتباسىلاردى ايتپاعاندا جۇڭگو قازاقتارىنداعى كوشى-قون نەگىزىنەن اياقتادى.

1991 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن جۇمىس، ەڭبەك، وقۋ جانە تۋىسقاندىق شارتتارمەن ءبىر ءبولىم جۇڭگو قازاقتارى قازاقستاننىڭ ءاربىر جەرىنە كوشىپ كەلە باستادى. 1991-1992 جىلدارى وقۋ جانە باسقادا جولدار­مەن كەلگەندەردى ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە، 1994 جىلى جازۋشى جاقسىلىق ءساميت ۇلى باستاۋىنداعى ا.ساعىندىق ۇلى، ت.زاكەن ۇلى، ع.قاليبەك ۇلى، ا.احمەتبەك ۇلى سەكىلدى العاشقى ءبىر توپپەن قۇيرىق تىستەسىپ س.قاپشىقبايەۆ، ا.قالي ۇلى، ك.ەلەمەس ۇلى، د. بايتۇرسىن ۇلى، د.ءماسىمحان ۇلى، ۋ.ءسايپىل ۇلى، ج.تۇركيا ۇلى سەكىلدى زيالى قاۋىم وكىلدەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى كوشىپ كەلدى. 2000 جىلدان كەيىن ءتۇرلى جول­مەن كەلۋشىلەر سانى قاۋىرت كوبەيىپ، قازىرگە دەيىنگى جالپى كەلگەندەر شامامەن 10 مىڭ وتباسىدان اسقان. دەسەدە، 2008 جىلعا دەيىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى اراسىندا ەشقانداي كوشى-قون كەلىسىم-شارتىنىڭ بولماۋىنا بايلانىستى كوشتىڭ اياق الىسى وتە باياۋ بولىپ وتىر.

جۇڭگو قازاقتارىنىڭ باسقارۋ جۇيەلەرى

جۇڭگو مەملەكەتى رەسمي قۇرىلۋدان ىلگەرى قىتايداعى قازاقتار "قاسىمحاننىڭ قاسقا جولى"، " ەسىمحاننىڭ ەسكى جولى" دەگەندەي ەجەلگى باسقارۋ تۇزىمىنە باعىنىپ كەلدى. اتاپ ايتقاندا، تايپالىق باسقارۋ ءتۇزىمىن اتقارىپ، ءاربىر ادام بەلگىلى تايپاعا جانە رۋعا تاۋەلدى بولدى. ەڭ كىشى قانداستىق توپ اۋىل دەپ اتالدى. اۋىل تۇرعىندارى بەلگىلى رۋدان قۇرال­عان بولىپ، ونى بەلگىلى بەت-بەدەلى بار اۋىل اقساقالى نەمەسە بايلىعى مول اتقا مىنەرلەردىڭ ءبىرى باسقاردى.

تاياۋ تاريحىمىزداعى بىرنەشە رەتكى شەكارا ايىرۋ تۋرالى كەلىسىم شارتتاردان كەيىن (1864، 1881، 1884 جىلعى ) ءار رۋ-تايپا ءوزى وتىرعان ەلدىڭ تاۋەلدىگىنە باعىنىشتى بولدى. شىنجاڭ جەرىنە قاراعان قازاقتاردى قۇرايتىن كەرەي، نايمان، ۋاق، البان، سۋان تايپالارى دا سونداي رۋلىق جۇيەنىڭ باسقارۋ تۇزىمىنە باعىندى. اسىرەسە، جان سانىنىڭ كوپ بولەگىن ۇستايتىن كەرەي، نايمان تايپالارى ءىرىلى-ۇساقتى رۋ باسىلا­رىنا باعىنىشتى بولىپ كەلدى. رۋلاردىڭ جاعدايىن قىسقاشا ايتار بولساق تومەندەگىدەي:

1. كەرەيلەر.

كەرەيلەر ەجەلدەن التاي تاۋىن مەكەن ەتكەن ىرگەلى ەل. كەرەي تايپاسى جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى ءىى-ىىى عاسىرلاردا ءمالىم بولعان ۇلىستار مەن تايپالاردىڭ ءبىرى. جۇڭگو، پارسى دەرەكتەرى جانە الكەي مارعۇلان سەكىلدى تاريحشىلار كەرەيلەردى "سانبيلەر تۇسىنان الەمگە ايگىلى قازاق تايپاسى­نىڭ ءبىرى" دەپ جازعان. جۇڭگو جانە باسقا دا ۇلت تىلدەرىندە جازىلعان تاريحي ماتەريالداردا كەرەي ەلى "كەرەيت" تۇرىندە كەزدەسەدى. مۇنداي دەرەكتەر ءحىV عاسىرداعى پارسى تاريحشىسى راشيددەننىڭ "جاميح-ات تاۋاريح" كىتابىندا، ءابىلعازى ال-حورەزميدىڭ "تۇرىك شەجىرەسىندە" دە بار. بۇل تۋرالى تاريح عالىمى م. ورازباي: "كەرەيت اتاۋى بولسا، ەسكى كۇندەردەگى، عۇن ەلىنىڭ "كەر" نەمەسە "عار" سوزىنەن وزگەرگەن. ونىڭ سول زامانداعى ماعىناسىنا كەلەر بولساق، "اسقاق"، "جوعارعى"، نەمەسە "بيلىك" دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. قازىرگى قازاق ءتىلى مەن موڭعول تىلىندە ساقتالعان سوزدەر ىشىندە دە كەزدەسەدى. ايتالىق، قازاق تىلىندە "اسقار"، "تالعار"، "قۇز (ع) ار" ت.ب. سوزدەردى ەسكە الساڭىز، كەرەيت ءسوزى دە وزىنە ءتان ەسكى جالعاۋ، جۇرناقتارى "-ەيت" ارقىلى "اسقاقتار" نەمەسە "ورەلى ەل" دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.

كەرەيت مەملەكەتى، تاريحتا كەرەمەت كەشۋلەرى مەن شۇعى­لالى ەرلىك ەرەكشەلىگىمەن كوزگە تۇسەتىن مەملەكەتتەرىمىزدىڭ ءبىرى"(28) دەگەندى ايتادى.

تۇركيانىڭ انكارا قالاسىندا باسىلعان "ەسكى تۇرىك قاۋىمدارى مەن مەملەكەتتەرى" (1972 ج.) دەگەن كىتاپتا: "ەرتەدەگى تۇرىك تەكتەستەردەن كوپتەگەن اتالار مەملەكەت قۇرىپ، دەربەس ەل رەتىندە تانىلعان. ولاردىڭ ىشىندە كەرەيت مەملە­كەتىن ەرەكشە اتاۋعا بولادى" - دەيدى. دەمەك، كەرەيت مەملەكەتى ءوزىنىڭ ءزاڭ-تۇزىمى، باسقارۋ جۇيەسى بار كەمەلدى ەل بولعانى انىق. ەندى ءبىر قىزىعى، جوڭعارلار تىنىشتالعان 1757 جىلدان كەيىن سىر بويىنان كوشكەن كەرەيلەر "اتامەكەنىمىز التايعا بارامىز" - دەپ كوشتىڭ بۇيداسىن ەجەلگى اتا مەكەندەرىنە بۇرعان. ءارى التاي تاۋلارىن بەتكە الىپ ۇدەرە كوشكەن. قازىردە كەرەيلەر التاي ايماعىنىڭ التى اۋدان، ءبىر قالاسىنا، تارباعاتاي ايماعىنىڭ تولى، شيحۋ، ساۋان اۋداندارىنا جانە شيحۋدان باركولگە دەيىنگى تيان شان تاۋى وڭىرىنە، ءۇرىمجى، سانجى توڭىرەگىنە، سونداي-اق گانسۋ ولكەسىنىڭ اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانىنا قونىس تەپكەن. كەرەيلەر اباق كەرەي، اشامايلى كەرەي بولىپ ەكىگە بولىنەدى. اشامايلى كەرەي نەگى­زىنەن قازاقستان جەرىن مەكەندەگەن. ولار ءوز ىشىنەن: بالتالى، باعانالى، سىرگەلى، نايزالى، سيبان سىندى 5 اتاعا بولىنەدى.

ال اباق كەرەيلەر 12 ۇلكەن رۋعا بولىنەدى. ولار: جادىك، ءجان­تەكەي، شەرۋشى، يتەلى، قاراقاس، مولقى، شىبارايعىر، مەر­كىت، جاستابان، سارباس، كونساداق، شيمويىن ( كەيدە شيمو­يىن­نىڭ ورنىنا قۇلتايبولات الىنىپ ءجۇر ). ال وسى 12 ۇلكەن رۋ ارى قاراي 78 ۇساق رۋعا بولىنەدى. اريستوۆ: "10 عاسىرداعى كە­رەيلەردىڭ جان سانى 900 مىڭ ادامعا جەتكەن" دەپ جازعان. ال، قازىرگى جۇڭگو جەرىندەگى كەرەيلەر شامامەن 700 مىڭنان استام.

2. نايماندار.

"نايمان دەگەن ءسوز توركىنى ەجەلگى داۋىردەگى رۋ اتى بولىپ تابىلادى. ولار تۇرىك تەكتى رۋ ەدى. ولار ەرتەدە موڭعولدارعا قاراعان رۋ بولاتىن، سول كەزدە دە نايمان دەپ اتالاتىن"(29). كەلتىرىلگەن دەرەك نايمانداردىڭ تارباعاتاي وڭىرىندە حاندىق قۇرىپ تۇرعانىن تىلگە تيەك ەتەدى. جوعارىدا ايتىلعان كەرەي­لەردىڭ ەجەلگى مەكەنى التايعا كوشكەنى سەكىلدى جوڭعارلار تىنىشتالعاننان كەيىن نايماندار تارباعاتاي وڭىرىندە جاپپاي قونىستانا باستاعان. ال ۇلى ءجۇز ۇرپاعى ىلەگە بەت العان. بۇ­دان ەل قۇلاعىنداعى ەسكى شەجىرەنىڭ اسەرىن بايقاۋعا بولا­دى. اتادان بالاعا جالعاسقان رۋلىق شەجىرەمەن بىرگە باياندا­لاتىن مەكەن شەجىرەسى دە تەكتەن-تەك ايتىلا سالماعان.

جۇڭگو دەرەكتەرىندە ايتىلۋىنشا نايماندار مەملەكەتى وزىندىك مادەنيەت قالىپتاستىرعان، ەل باسقارۋ ىستەرىندە قاتاڭ زاڭ-تۇزىمگە بويۇسىنعان قۋاتتى ەل بولعان.

نايماندار نەگىزىنەن تارباعاتاي ايماعىنا، ىلە ايماعىنىڭ ءبىر ءبولىم اۋداندارىنا، بوراتالا موڭعول وبلىسىنىڭ شەكارالىق ايماعىنا، كەرەي جانە باسقا دا رۋلار قونىستانعان وڭىرلەرگە ارالاس قونىستانعان.

نايماندار 9 رۋعا بولىنەدى. ولار: قاراكەرەي، سادىر، ماتاي، ەرگەنەكتى، باعانالى، بالتالى، تەرىستاڭبالى، شىرشىت. ماتايلاردىڭ ىشىندەگى قىزايلار نايمان رۋى ىشىندەگى ءبىرشاما وسكەن رۋ بولىپ، ولار: يتەمگەن، مەڭىس، بەگىمبەت، دەربەس سىندى ءتورت كىشى رۋعا بولىنەدى. قىزايلار نەگىزىنەن ىلە ءوڭىرىن مەكەن­دەيدى. جۇڭگو جەرىندەگى نايمانداردىڭ جان سانى 700 مىڭ شاماسىندا.

3. الباندار مەن سۋاندار.

تاريحي دەرەكتەردىڭ پايىمىنشا ءۇيسىن مەملەكەتى تاريح ساحناسىنداعى ءىرى ەلدەردىڭ ءبىرى بولعان. ولاردىڭ نەگىزگى مەكەنى بالقاشتىڭ شىعىسى مەن ىلە وزەنىنىڭ كەڭ اڭعارلارى ەدى. ءناندى بي، ەلجاۋ بي سەكىلدى مەملەكەت باسشىلارى بار، كەمەلدى اكىمشىلىك قۇرىلىمداعى قۇلدىق تۇزىمدەگى ەل بولعان. حالقىن وندىق ءتۇزىم ارقىلى ءبولىپ باسقارا بىلگەن.

الباندار سارى، شىبىل بولىپ ەكىگە بولىنەدى. سارىدان: سۇيەرقۇل، سۇيمەندى، سۇيەرقۇلدان-قوجانبەت، جارتى، دوسالى، شوعان(ابىز)، مامبەت(الجان)، ۇمبەت(شاجا)، سۇيمەندىدەن-ايت، بوزىم، شىلبىدان: قىزىلبورىك، قۇرتقاماماي تارايدى. ولار ىلە ايماعىنا قاراستى مۇڭعۇلكۇرە، تەكەس، توعىزتاراۋ، شاپشال اۋداندارىنا قونىستانعان. سۋاندار ءوز ىشىنەن دوس­باعىس، كۇنباعىس، توعارىس، بايتوق سىندى ءتورت ۇلكەن رۋدى قۇراي­دى. ىلە ايماعىنىڭ قۇلجا، قورعاس اۋداندارىنا قونىستانعان. شىنجاڭداعى الباندار مەن سۋانداردىڭ جان سانى شامامەن 150 مىڭعا جاقىن.

4. ۋاقتار.

ۋاق تايپاسى - قازاقتىڭ ەڭ ەرتەدەگى تايپالارىنىڭ ءبىرى. بۇ­رىنعى زامان جازبالارىندا ۋاق اتى "ۇڭعۇت" بولىپ كەزدەسەدى.

ۋاقتاردىڭ بۇرىنعى ءورىس-قونىسى التاي تاۋى مەن ەرتىس وزەنى جاعالاۋى بولعان. حVءىىى عاسىردىڭ سوڭىندا تارباعاتاي ايماعىنىڭ مايلى-جايىر وڭىرىنە (تولى اۋدانىنا) كوشىپ كەلگەن. العاشقى كوشپەن كەلگەندەر ەسكى ۋاق دەلىنسە، 1830 جىلداردىڭ اينالاسىندا بارلىق تاۋى ماڭىنا كوشىپ كەل­گەندەرىن جاڭا ۋاقتار دەپ اتايدى. ۋاقتار كەرەي، نايمان­دار­مەن ارالاس قونىستانۋمەن بىرگە تارباعاتايدىڭ ساۋان اۋدانى ماڭىنا دا كوبىرەك مەكەندەگەن. ءبىر ءبولىمى ىلە وڭىرىنە قونىستانعان.

ۋاقتار ءوز ىشىنەن شوعا، سارمان، باينازار، سارباعىش، ەرەنىش، الىمبەت، ءبيدالى، جانسارى، بارجاقسى، شايكوز سەكىلدى رۋلارعا بولىنەدى: جۇڭگو جەرىندەگى ۋاقتاردىڭ جان سانى شامامەن 100 مىڭنىڭ اينالاسىندا.

رۋلاردى باسقارۋ جاعىندا جالپى قازاق ۇلتىنىڭ ءسالت-داستۇرى ساقتالىپ كەلگەنمەن جۇڭگو جەرىندەگى قازاقتاردىڭ چيڭ پاتشالىعىنا (ەجەنحانعا) قاراستى بولۋىمەن بيلىك جۇيەسىندە ازداپ وزگەرىستەر بولدى.

ابىلاي حان تۇسىندا "قيىر قونىپ، شەت جايلاعان" قازاق رۋلارى قونىس جاعىنان ەجەنحانعا قاراعانمەن باسقارۋ بيلىگى جاعىنان قازاق حاندارىنان قول ۇزگىسى كەلمەدى. قازاق حان تۇقىمدارىنا بيلىك تىزگىنىن ۇستاتۋدى داستۇرگە اينالدىردى. بۇل تۇتاس قازاق ۇلتىنىڭ قاي ەل، قاي جەردە وتىرسا دا ءبىر جاعا­دان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارۋ سىندى ۇلتتىق ۇجدانى­نىڭ شىندىق جۇزىندەگى كورىنىسى ەدى. سول سەبەپتى دە ءارقايسى رۋلار اۋەلى حان تۇقىمىنان تورە تاعايىنداپ، سوڭىندا سول تورە ارقىلى چيڭ ۇكىمەتىمەن قارىم-قاتىناس ورناتىپ وتىردى. بۇل ءبىر جاعىنان قاراعاندا ابىلاي ۇستانعان تاتۋ كورشىلىك پەن تەڭ-قاتار تۇرۋ ساياساتىنىڭ تاعى ءبىر قىرىنان بەينەلەنۋى بولدى.

"چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتى تۇسىنداعى تاريحي ەستەلىكتەردە "باتىس قازاقتار" دەگەن اتپەن قازاق ءتايجىسى سانيازدىڭ ءتورتىنشى ۇلى قامبار قاۋىمى دا تارباعاتاي جەرىن مەكەندەگەن دەپ جازىلعان. بۇل ارادا ايتىلعان "باتىس قازاقتار" استە كىشى جۇزگە قاراستى رۋ-تايپالار ەمەس. ءسىرا، تارباعاتاي ءوڭىرىن مەكەندەگەن ورتا ءجۇزدىڭ كەيبىر رۋ-تايپالارى "باتىس قازاقتار" دەپ جازىلسا كەرەك.

"شىنجاڭ دەرەكتەرىندە" جازىلعان شەجىرەدە دە، تۇرسىننان: كۇشىك، ەسسادار، باراق؛ كۇشىكتەن: ءادىل، سانياز، ابىلاي؛ سانيازدان: جاداق، سۋىق، قاسىم، قامبار، توقتوكۇشىك، جاباي، جانابەك، شىڭعىس. دەمەك بۇل دەرەك بويىنشا قامبار - سانيازدىڭ ءتورتىنشى ۇلى. ول 24 رۋلى ەلدى (ۇتىقتى ) باسقارادى دەلىنگەن. ونىڭ بالالارىنان سۋىق 1783 جىلى، جاباي 1786، 1790 جىلدارى پاتشاعا امانداسا پەكينگە بارعان. جانابەك 1795 جىلى بارا جاتقان جولىندا نيڭشيادا ولگەن. دەرەكتەردە قامباردىڭ باسقارۋىنداعى 24 رۋلى ەلدىڭ اراسىندا بايجىگىتتەن باسقا ۋاق، نايمان، اق نايمان اتالارى بار دەلىنگەن. سول تۇسقا قاتىستى دەرەكتەردىڭ بارىندە نايمانداردىڭ تارباعاتاي وڭىرىندە كوشىپ-قونىپ جۇرگەنى انىق. سانيازدىڭ بەسىنشى ۇلى توقتوكۇشىك 1782 جىلى پاتشاعا امانداسا بارعان. سوندا سانيازدىڭ جەتى ۇلى­نىڭ تورتەۋى (ءبىرى جولدا ولەدى) پاتشانى جاعالاعان. وسىنىڭ ءوزى دە سانياز ۇرپاعى شەكاراعا جاقىن (نەمەسە شەكارا قارا­ۋىلدارى ىشىنە كەلگەن) رۋلاردىڭ تورەلەرى ەكەنىن دالەلدەيدى.

ەل اۋزىنان الىنعان شەجىرە دەرەكتەردە، قىزاي ەلىن باسقارعان تورەلەردىڭ اتا بابالارى تۇرسىننان تاراعان بولىپ شىعادى. ياعني تۇرسىن، تۇرسىننان كۇشىك، كۇشىكتەن ءادىل، ادىلدەن سامان. ءادىلدىڭ بالالارىنان ساتىبالدىنىڭ 1790 جىلى، ساتىنىڭ 1795 جىلى پاتشاعا امانداسا بارعانى، سايتموردىڭ 1809 جىلى جىڭعا كەلگەندە شەشەك شىعىپ قايتىپ كەتكەنى "شىنجاڭ دەرەكتەرىندە" جازىلعان. "شىن­جاڭ دەرەكتەرىندە" ساماننان: توقجان (1795 جىلى پاتشاعا امانداسا بارعان)، ابىلابەس (ابىلپەيىز)، نۇرايسارى (ءبىرىنشى جولى 1803 جىلى، ەكىنشى جولى 1809 جىلى پاتشاعا امانداسا بارعان)، قۋات، لايسارى اتتى بەس ۇلى بولعانى دا جازىلعان.

جيناقتاي كەلگەندە، ءادىل، سانياز نايمان ەلىن بيلەگەن تورەلەر - سانيازدىڭ ۇرپاعى قامبار نايماننىڭ بايجىگىت باستاتقان رۋلارىن، ءادىلدىڭ ۇلى سامان قىزاي ەلىن ("ساما" دەپ تە اتالادى) بيلەيدى. بۇعان قاراي وتىرىپ، قىتايداعى تاريحي دەرەكتەردە جازىلعان "باتىس قازاقتار" - نايماننىڭ كەيبىر رۋلارى (بايجىگىت، قىزاي، ت.ب.) جانە باستابىندا تارباعاتاي ءوڭىرىن مەكەندەگەن كەيبىر كەرەي (ون ەكى اباق) رۋلارى دەۋگە بولادى. وسى قازاق رۋلارى جۇڭگو شەكارا قا­راۋىلدارى ىشىنە (تارباعاتاي وڭىرىنە) الدىمەن كوشىپ كەلگەن، اتامەكەنىنە الدىمەن ورالعان قازاق تايپالارى بولىپ تابىلادى"(30).

"حVءىىى عاسىردىڭ سوڭعى جارىمىنا كەلگەندە، اباق كەرەي اۋلەتتەرى ەرتىستىڭ وڭتۇستىگىندە قالبادان ساۋىرعا دەيىنگى، ەرتىستىڭ سولتۇستىگىنەن باتىس التاي تاۋىنىڭ وڭتۇستىك بەتكە­يىنەن تارتىپ قىران، ەرتىس القابىنا قونىستانعان مەزگىلدەردە حان ءناسىلى ابىلپەيىزدىڭ ءبىر بالاسىن قالاپ اكەلىپ، اباق كەرەي تورەسى ەتىپ بەلگىلەۋ كەرەك دەگەن اقىلعا كەلدى. ءسويتىپ، 1780 جىلداردىڭ ىشىندە تاۋاسار، شەگەتاي بيلەر باستاپ، 17 ادامنان قۇرام تاپقان اباق كەرەي اقىل يەلەرى ابىلپەيىز حانعا بارىپ، ءمان-جايدى ۇعىندىرىپ، بۇيىمتايلارىن ايتادى.

ابىلمامبەت حاننىڭ ەكىنشى بالاسى ابىلپەيىزدىڭ قانقوجا، جولشى (جوشى) بوپى، اعداي، اقتاي، كوگەداي، جاباعى، سامەن دەگەن ۇلدارى بولعان ەكەن. ابىلپەيىزدىڭ الدىڭعى بالا­لارى ازامات بولىپ كەتكەندىكتەن ەكىنشى ايەلى قىرعىز قىزى تۇمار حانىم مەن ونىڭ كوگەداي، جاباعى، سامەن اتتى ءۇش ۇلىن اباق كەرەيدىڭ تالابى بويىنشا كوشىرىپ بەرەدى. سول كەزدە كوگەداي 16 جاستا، سامەن 14 جاستا، جاباعى 8 جاستا ەكەن. سونىمەن 1788 جىلى اباق كەرەي ەلى كوكبەكتى دەگەن جەر­دە ۇلى ءدۇبىرلى جيىن اشىپ، كوگەدايدى اق كيىزگە وتىرعى­زىپ، اباق كەرەيدىڭ تورەسى ەتىپ سايلادى. سامەن، جاباعىلار دا اباق كەرەيدىڭ كىشى رۋلارىنا تورە ەتىلىپ بەلگىلەندى. 1790 جىلى كوگەداي اباق كەرەيدىڭ سول كەزدەگى اتاقتى ادامدارىنان جانتەكەي بارلىباي، شەرۋشى شۇباش، قاراقاس بايقان، مولقى جانتورى قاتارلىلاردىڭ سەرىك بولۋىندا پەكينگە بارىپ چيانلۇڭ پاتشاعا كەزىكتى. چيانلۇڭ پاتشاسى كوگەدايدى "گۇڭ" دەپ بەكىتىپ، تاڭبالى قاعاز بەرىپ، ءمانساپ كيىمىن كيگىزىپ قايتاردى. اباق كەرەي ەلى چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتىنە 81 ات سالىق تولەپ تۇرۋعا مىندەتتى بولدى. بۇل اتتى ەل كەزىندە "سارنوقتانىڭ اتى" دەپ اتادى. حان تۇقىمىنان كوگەدايدى اكەلىپ "تورە" سايلاۋى، ونى ەجەنحانعا جىبەرىپ "گۇڭ" شەنىنە يە ەتىپ، چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتى تانىعان ءمانساپ يەسىنە اينالدىرۋى اباق كەرەي ەلىنىڭ ساياسي ومىرىندەگى ماڭىزدى وقيعا بولدى. بۇل جونىندە عۇلاما اقىن اقىت ءۇلىمجى ۇلى بىلاي دەپ تولعايدى:

ءۇش بالا تورە بولدى اباق ەلگە،

جايىلدى اتى شىعىپ تالاي جەرگە،

كوگەداي ەجەنحاننان گۇڭدىك شەن اپ،

ۇقساعان جان باسپاعان سارى بەلگە.

ءسويتىپ، حVءىىى عاسىردىڭ سوڭعى كەزىنەن باستاپ اباق كەرەيدىڭ بيلىك جۇيەسىنە تورە بيلىگى ارالاستى دا، 1830 جىلدارعا دەيىن اباق كەرەي ۇلكەن جاقتان كوگەداي جانە اجى گۇڭنىڭ باسقارۋىندا بولىپ ىشكى جۇمىستاردى رۋ اقساقالدارى، بيلەر ءبىر جاقتىلى ەتىپ كەلدى. ءحىح عاسىردىڭ 30-جىلدارىنا تامان كەلگەندە، اباق كەرەيدىڭ ەل ىرگەسى كەڭەيىپ ءتۇتىن سانى مولايدى. تولىقسىعان ەلدى باسقارۋ كوگەدايدىڭ مۇراگەرى اجى گۇڭگە جەڭىل تيمەدى. ونىڭ ۇستىنە وسى مەزگىلدەگى اباق كەرەي اقىل يەلەرى، ءبۇتىن اباق كەرەيدىڭ تىزگىنىن جالعىز اجى گۇڭنىڭ قولى­نا ۇستاتقىسى كەلمەدى. اجى گۇڭنىڭ ەل باسقارۋ تاسىلىندە، ايتىل­عان بيلىكتەرىندە، جاساعان شەشىمدەرىندە ادىلەتسىزدىكتەر بار، اجى تورە توبە بي بولىپ سىرتىمىزدان قاراسىن دا اباق كەرەيدىڭ ىشكى جۇمىستارىن اعايىن بەرەكەسىمەن ىنتىماقتى نەگىزگە الىپ، باسقاراتىن بي سايلاپ الۋىمىز قاجەت دەپ قارادى. 1836 جىلى قازىرگى بۋىرشىن اۋدانىنىڭ ورتا جايلاۋى - "ءۇشتاستا" بۇكىل اباق كەرەيدىڭ جانە اباق كەرەي­مەن بىرگە قونىستانىپ وتىرعان نايماننىڭ جاربولدى، بۋرا رۋلارىنىڭ رۋ باسىلارى، يگى جاقسىلارى، اقىل يەسى اقساقال­دارى باس قوسقان دابىرالى جيىن وزدىردى. بۇل باس قوسۋعا قاناتتاس وتىرعان نايمان تايپاسىنىڭ ءدورتۋىل رۋىنىڭ تورەسى دايىر وزىنە قاراستى بيلەرمەن كەلدى. دۇزاقشىدان قوجامبەت، بايجىگىتتەن نازار باستاعان بيلەر قاتىناستى. باس قوسۋ ەڭ الدىمەن سايلاناتىن بيلەر سانىن، ونان سوڭ قانداي ادامدار سايلانۋ قاجەت، ولارعا قويىلاتىن تالاپ نە دەگەن ءۇش ماسەلە ۇستىندە اقىلداسۋ الىپ باردى. ءوزارا كەڭەسە كەلىپ ولار دۇنيە تورتكە توقتايدى. اللانىڭ ءتورت پەرىشتەسى، پايعامباردىڭ ءتورت شاھاريارى، يسلام ءدىنىنىڭ ءتورت ءمازھابى بولعان. بۇكىل دۇنيەنىڭ دە باتىس، شىعىس، وڭتۇستىك، سولتۇستىك اتالعان ءتورت جاعى بار. سوندىقتان ءتورت بي سايلانسىن، ال، سايلاناتىندار ەلدىڭ يگىلىكتى ءىسى ءۇشىن، ەڭبەگى ءسىڭىپ كوزگە تۇسكەن، سوزگە شەشەن، ىسكە تارتىمدى، حالىق جۇمىسىن مەڭگەرە الاتىن، ءادىل بيلىك ايتىپ ەل بەرەكەسىن قورعاي الاتىندار سايلانسىن، بۇلار ىرگەلى ەل، وسكەن رۋدان تاڭدالسىن: ويتكەنى سايلانعان بي از اتانىڭ بالاسى بولسا، وسكەن ىرگەلى ەل ونىڭ بيلىگىنە توقتامايدى دەپ كەلىستى. وسى كەڭەستە قاراقاس كەنە بي " بۇل سايلاناتىندار جانتەكەي مەن جادىكتەن بولسىن. ءبىزدىڭ قاراقاس، مولقى بيلىككە وكپەلەمەيدى. ال، باسقا كەرەي بالاسىنا جانتەكەي، جادىك ەسە بەرمەيدى" دەگەن ۇسىنىس قويدى. كەڭەس كەنە ءبيدىڭ ۇسىنىسىن ورىندى دەپ قارادى. ناتيجەدە -جانتەكەيدەن كوكەن مامىت ۇلى (1797-1879ج.ج)، توپان ساتاي ۇلى (1802-1892ج.ج)، جادىكتەن بەيسەنبى دونەنباي ۇلى (1799-1872ج.ج)، قۇلىبەك جانتەلى ۇلى (1796-1852ج.ج) سايلاندى. كەڭەسكە قاتىناسقان اباق كەرەيدىڭ ەل اعالارىنىڭ اتىنان جادىك (تىلەكە) مامان بي سايلانعان ءتورت بيگە: " كەلىنىڭنەن بالاڭدى ارتىق كورمەيتىن، بالاڭنان ەلىڭدى كەم كورمەيتىن، قاراقىلدى قاق جارعان ءادىل بي اتانىڭدار" - دەپ اقىل ايتسا، جانتەكەي (بوتاقارا) ءشاۋ جىراۋ قالىڭ قاۋىم الدىندا ولەڭمەن باتا بەرىپتى. دەمەك بۇل دەرەك ءحىح عاسىردىڭ 30-جىلدارىنا كەل­گەندە، اباق كەرەي تايپاسىنىڭ (التاي وڭىرىندەگى) ءتۇتىن سانى 30 مىڭعا، جان سانى (ورتا ەسەپپەن ءبىر تۇتىنگە 5 جان دەپ ەسەپتەگەندە) 150 مىڭعا جەتكەندىگىن دالەلدەيدى. اباق كەرەي تايپاسىن بيلەگەن ءبىر گۇڭ 4 بي اتالعان وسى بيلىك جۇيەسىن حالىق "ءتورت بي تورە" دەپ اتادى. ءتورت بي تورە بيلىك جۇرگىزگەن 1836 - 1883 جىلدار ارالىعىندا اباق كەرەي تايپاسى سىرتتاي چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتىنە باعىنىپ المان-سالىق تولەپ تۇردى دا، ىشكى جاقتا ەلتىرى داۋىنان ەردىڭ قۇنىنا دەيىنگى جۇمىستار وسى ءتورت بي تورەنىڭ باسقارۋىندا بولدى. بۇل مەزگىلدە، التاي وڭىرىندە چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتىنىڭ اكىمشىلىك ورگانى بولمادى.1884 جىلى شىنجاڭ ولكە بولىپ قۇرىلدى. "شىن­جاڭ ولكە بولىپ قۇرىلعاندا التاي مەن قوبدا ەرەكشە ايماق بولىپ، ورتالىققا توتە باعىندى. ونى قوبدادا تۇراتىن وكىل اكىم (سانزان داچىن) باسقاردى". 1883 - 1905 جىلدار ارالى­عىندا اباق كەرەي تايپاسى مەكەندەپ تۇرعان التاي وڭىرىندەگى قازاقتاردا ءبىر گۇڭ، ءتورت بي (ۇكىرداي)، ەكى امبى دەپ اتالاتىن 7 ادامدىق بيلىك جۇيەسى بارلىققا كەلدى. اجى گۇڭنىڭ مۇراگە­ءرى - قاسىمقان اجدى ۇلى گۇڭ، كوكەننىڭ مۇراگەرى - جۇرتباي كوكەن ۇلى بي (ۇكىرداي)، توپاننىڭ مۇراگەرى باپى توپان ۇلى بي (ۇكىرداي)، بەيسەنبىنىڭ مۇراگەرى - وسپان بەيسەنبى ۇلى بي (ۇكىرداي)، قۇلىبەكتىڭ مۇراگەرى - ناشىن قۇلىبەك ۇلى بي (ۇكىرداي) بولىپ، الدىڭعى 4 ءبيدىڭ بيلىك ورنىن جالعاستىردى. وسىلارمەن قاتار التاي وڭىرىندە اباق كەرەيمەن ارالاس قونىستانىپ مەكەندەگەن نايمان رۋلارىنان دۇزبەنبەت قۇمىرسقا ۇلى امبى، تورە-ماتاي اتالعان رۋلارعا وسپان جانىبەك ۇلى امبى بولىپ بەلگىلەندى. التاي قازاقتارىنىڭ بارلىق ۇلكەندى-كىشىلى ىستەرى وسى جەتى ادامنىڭ ءبىرجاقتى ەتۋىمەن ىڭعايلانىپ وتىردى.

جازبا دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەندە، كوگەداي "گۇڭ" ءمانسابىن پەكينگە بارىپ چيانلۇڭ پاتشالىعىنان الىپ كەلگەن 1790 جىلدان باستاپ 1919 جىلعا دەيىن التاي ءوڭىرى ەرەكشە ايماق بولىپ ورتالىققا 129 جىل توتە قاراپ تۇردى. 1919 جىلى شىنجاڭ ولكەسىنە قاراستى ەتىلىپ قوسىلىپ بەرىلدى. التايدىڭ ءمانساپ اتتارىمەن بيلىك جۇيەسىنىڭ تارباعاتاي، ىلە قاتارلى ايماقتارمەن پارقى بولۋىنىڭ تاريحي سەبەبى مىنە وسى. دەرەكتەرگە قاراعاندا، 1902 جىلى التايعا شي حىڭ اتتى شىڭساي كەلىپ ورنىقتى. بۇل چيڭ پاتشا ۇكىمەتىنىڭ التاي، قوبدا وڭىرىندەگى بارلىق قازاقتارعا بيلىك ەتەتىن ەڭ العاشقى ورگانى ەدى. 1903 جىلى شي شىڭساي التاي، قوبدا قازاقتا­رى­نىڭ ەل باسىلارىن شاقىرىپ جيىن اشتى. جيىندا شىڭساي التاي - قوبدا وڭىرىندەگى قازاقتارعا سول كەزدە چيڭ پاتشا ۇكىمەتى قالقا موڭعولدارىنا قولدانىپ كەلگەن "عار"-عا (قانات) ءبولىپ باسقارۋ ءتۇزىمىن قولداناتىندىعىن؛ قوبدا ءوڭىرىن­دەگى قازاقتار مەن قازىرگى كوكتوعاي، شىڭگىلدى مەكەندەنىپ وتىر­عان قازاقتاردى "وڭ قانات" (بارۋىن عار) ەتىپ وعان سۇگىرباي جىلقىشىۇلىن، التاي وڭىرىندەگى قالعان قازاق­تاردى "سول قانات" (زوۋىن عار) دەپ وعان ءمامي جۇرتبايۇلىن بەلگىلەگەندىگىن ۇقتىرىپ جاريالادى. ءبىراق بۇل بيلىكتى مويىندامايتىن توپتار شىقتى دا، ءداستۇرلى بيلىك جۇيەسى نەگىزىن ساقتاپ قالا بەردى.

وسىدان بىلاي التاي، قوبدا ءوڭىرىن مەكەندەگەن اباق كەرەي تايپاسى مەن نايمان رۋلارىنىڭ ەجەلگى ساقتالىپ كەلە جاتقان رۋلىق بيلىك جۇيەسىندە ەلەۋلى وزگەرىستەر تۋا باستادى. چيڭ پاتشا ۇكىمەتىنىڭ التايداعى ورگانى ەل باسقارۋدىڭ قات-قابات بيلىك قۇرىلىمدارىن بەلگىلەدى.

1908-1909 جىلدار شاماسىندا ەڭ الدىمەن كوكتوعاي، شىڭگىلدى مەكەندەگەن اباق كەرەيدىڭ مولقى رۋىنان جۋانعان (جوتا قاجى دەپ تە اتالادى) ءمايتى ۇلى، قاراقاس رۋىنان ءبىتىمشى تىلەۋدى ۇلى، سارباس رۋىنان بۋراتاي بەلدەمشە ۇلى، جانتەكەيدىڭ شاقابايىنان جاپار تارى ۇلى قاتارلى ادامدارعا ءتايجى ءمانسابى بەرىلدى. ەل بۇلاردى "ءوردىڭ 4 ءتاي­ءجىسى" دەپ اتادى. ال، 1911 جىلدان كەيىن التاي وڭىرىندە ءمانساپ ءتىپتى دە كۇشەيە ءتۇستى. مانچيڭ اكىمشىلىك بيلىگىنىڭ سىرتىندا ۋاڭ، ءتايجى ( كەيبىر كەزدە امبى دەپ تە اتالادى )، ۇكىرداي، زالىڭ، زاڭگى قاتارلى 5 ساتىلى رۋلىق بيلىك جۇيەلەرى قالىپ­تاستى. بۇدان باسقا ءار ءجۇز ۇيگە ءجۇز باسىلارى بەلگىلەندى.

چيڭحاي توڭكەرىسى جەڭىسكە جەتكەننەن كەيىن 1913 جىلى "دا زۇڭتۇڭ سايلاۋ (پرەزيدەنت سايلاۋ) جيىنىنا" التاي قازاقتارىنىڭ ءبىر وكىلى بارۋ قاجەت بولدى. التاي قازاقتا­رىنىڭ ەل باسىلارى اقىلداسا كەلىپ، زۇڭتۇڭ سايلامىنا قاتى­ناساتىن التاي قازاقتارىنىڭ وكىلى ەتىپ زاكاريا وسپانۇلىن (ءادىل تورە) بەلگىلەدى. زاكاريا قاسىنا بايموللا قارەكە ۇلى (مەركىت) مەن اڭساعاندى (تورە) ەرتىپ پەكيندەگى زۇڭتۇڭ سايلامىنا بارىپ قاتىناستى. مينگو ۇكىمەتى وسى جولى التاي ەلىنە ءبىر ۋاڭ، ەكى بەيسى، ءبىر فۋگۇڭدىك لاۋازىمىنا يە ءۇش دارەجەلى ءمانساپ بەردى. الەن جەڭىسحان ۇلى - ۋاڭ، ءمامي جۇرتباي ۇلى مەن زاكاريا وسپان ۇلى - بەيسى، ءومىرتاي ناشى­ن ۇلى - فۋگوگۇڭ بولىپ بەلگىلەندى.

وسىدان بىلاي قالىپتاسقان قات-قابات بيلىك جۇيەسى جۇڭگو ەلى ازات بولعانعا دەيىن جالعاسىپ كەلدى. جازبا دەرەكتەر مەن تاريحي اڭىزدارعا قاراعاندا، ۋاڭ بۇكىل اباق كەرەيدى بيلەگەن، مىڭ تۇتىنگە تولعان رۋلارعا تايجىلىك، 500 تۇتىنگە تولعان رۋ­لار­عا ۇكىردايلىق، 200 تۇتىنگە تولعان رۋلارعا زاڭگىلىك لاۋازىم بەرىلگەن. ال، زالىڭ لاۋازىمى ءتۇتىن سانىنا قارالماي ۇكىرداي مەن زاڭگى اراسىنداعى بايلانىسشى لاۋازىم بولعان. زالىڭ جۇڭگو تىلىندە "زوليڭ" - كومەكشى باستىق دەگەنگە ماندەس كەلەدى. ايتۋلارعا قاراعاندا، ءتايجى (امبى)، ۇكىرداي، زالىڭ، زاڭگىلەردە ۇكىمەت ورنىنان بەرىلگەن تاس (ۇقىق بەلگىسى) بولعان. كەيبىر رۋلاردا زالىڭ بولماي، زاڭگىلەر ۇكىردايعا توتە قاراستى بولعان. كەيبىر كىشى رۋلاردا زاڭگى بولماي تەك زالىڭ عانا بولعان"(31).

التاي وڭىرىندەگى قازاقتار مەن ىلە، تارباعاتاي وڭىرىندەگى قازاقتاردىڭ رۋلىق بيلىك جۇيەسىنىڭ اتالۋىندا پارىقتار بولدى. ىلە مەن تارباعاتايدا ءتايجى اتالعان لاۋازىم بولمادى. اقالاقشى، ىلگىداي، مامپاڭ دەگەن ءمانساپ اتتارى بولدى. "ىلە، تارباعاتاي ايماقتارىندا مىڭ ۇيگە ءبىر ۇكىرداي (اقالاقشى)، ءبىر ىلگىداي (مامپاڭ)، ءار ءجۇز ۇيگە ءبىر زاڭگى، ەلۋ ۇيگە ەلۋباسى، ون ۇيگە ونباسى بەلگىلەندى. بۇل قازاقتار ءوزى تۇرعان اۋداننىڭ ۇكىمەتىنە باعىندى. سوندىقتان ىلە قازاقتارىندا ءبىر گۇڭ (اۋەلحان گۇڭ)، تارباعاتاي قازاقتارىندا ءبىر گۇڭ (مامىربەك گۇڭ) بولعانىمەن، ءىس جۇزىندە ولاردىڭ ۇقىعى ۇكىردايمەن شامالاس ەدى. التايداعىداي ۇلكەن بولعان جوق"(32).

"مانچيڭ داۋىرىندە ىلەنىڭ جەرگىلىكتى اسكەري مەكەمەسىنىڭ ەڭ جوعارى ءمانسابى ىلە گەنەرالى، ىلە اقىلشى امبىسى جانە ىلە قامالدارى اسكەري قولباسىلارى بولعان. . . ىلە گەنەرالى 1762 جىلى قويىلعاننان 1911 جىلى چيڭ پاتشالىعى اۋدا­رىل­عانعا دەيىنگى 149 جىل ىشىندە 56 رەت تاعايىندالعان. 36 ادام گەنەرالدىق مىندەت اتقارعان. 1912 جىلدان كەيىن ىلە شەگا­را قورعاۋ ۇلىعى اسا ۇلكەن وزگەرىستەر جاساپ كەتپەسە دە موڭعولدار مەن قازاقتاردى باسقارىپ، 25 جىل جۇرگىزىلىپ، 5 ادام تاعايىندالعان.

مينگونىڭ العاشقى جىلدارى ىلەدە 50 مىڭنان استام قازاق بار ەدى. ولارعا بۇرىنعىداي ءبىر ءتايجى تاعايىندالدى. رابات تايجىگە مينگونىڭ 2-جىلى (1913 جىلى) 2-ايدا فۋگوگۇڭ دە­گەن لاۋازىم بەرىلدى. بۇدان سىرتتاعى 5 اقالاقشى تاعايىن­دالدى. كەيىننەن ىلەدەگى قازاقتاردىڭ جان سانى ەداۋىر كوبەيگەندىكتەن 28 اقالاقشى قويىلدى. مينگونىڭ 6-جىلى (1917 جىلى) ىلە، تارباعاتاي ايماعى ەكىگە ءبولىنىپ، ىلە ايماعى ايىرىم ايماق بولىپ قۇرىلدى.

مينگونىڭ 10-جىلى (1921 جىلى) ىلە ايماعى شىنجاڭ ەكىنشى اكىمشىلىك رايونىنا، مينگونىڭ 32-جىلى (1943 جىلى) شىنجاڭ ەكىنشى اكىمشىلىك باقىلاۋشى ءۋالي مەكەمەسىنە وزگەرتىلدى...

1944 جىلى 20 قاراشادا "شىعىس تۇركىستان رەسپۋبىليكا­سى" قۇرىلىپ، ءاليحان (1885-1976) ءتوراعالىققا تاعايىندال­دى. 1945 جىلى ءۇش ايماق توڭكەرىستىك ۇكىمەتى قۇرىلدى"(33).

"1912 جىلعى چينحاي توڭكەرىسىنەن 1928 جىلدىڭ جازىنا دەيىنگى 17 جىل ارالىعىندا شىنجاڭ - بيۋروكرات ميليتاريست ياڭ زىڭشيننىڭ ۇستەمدىگىندە بولدى... ياڭ زىڭشين تاققا شىق­قاننان كەيىن بۇكىل شىنجاڭدى بىرلىككە كەلتىرۋدى بىرتىندەپ جۇزەگە اسىردى. 1919 جىلى التايدى دا شىنجاڭعا قاراستى ەتتى. چيڭ پاتشالىعىنىڭ سوڭعى كەزدەرىندە التاي بۇرىنعى ۇلاس­تاي قولباسىنىڭ قول استىندا قوبدا امبىسىنىڭ باسقا­رۋىندا ەدى. كەيىن قوبدا مەن التاي ءبولىپ باسقارىلدى دا، التايعا ءىس باسقارۋشى قويىلىپ، سارسۇمبەدە تۇردى. مينگو قۇرىلعاننان كەيىن التاي ءىس باسقارۋشى امبىسى التاي ءىس باسقارۋ باستىعى بولىپ وزگەرتىلىپ، ورتالىقتىڭ تىكە باسقا­رۋىندا بولدى. 1911 جىلى قاراشادا موڭعوليانىڭ "ۋاقىتشا ۇكىمەتى" تاۋەلسىزدىك جاريالادى. . .

1928 جىلى جياڭ جيەشى اتاماندىعىنداعى نانجيڭ گو­مين­داڭ ۇكىمەتى قۇرىلدى. 7 شىلدەدە فان ياۋنان شىنجاڭ بي­لەۋ­ءشىسى ياڭ زىڭشيڭدى ءولتىرىپ، جين شۋرىن بيلىك باسىنا شىقتى.

1933 جىلى شىڭ سىساي شىنجاڭنىڭ بيلەۋشىسىنە اينالدى" (34).

شىڭ Cىساي شىنجاڭدى بيلەگەن تۇستا شىنجاڭ قازاقتا­رىنىڭ ومىرىندە دە كوپتەگەن وزگەرىستەر تۋىلدى. اۋەلدە حالىقتىق اعارتۋ ءىسىنىڭ جولعا قويىلۋى، مادەنيەت ىستەرىنە ءمان بەرىلۋى حالىق باسىنا ءبىر مەزەت جاقسىلىقتار باعىشتادى.

ءشارىپحان كوگەدايەۆ سىندى ەلىم دەپ ەمىرەنگەن ەرلەر ەل باسقارۋ ىسىنە ارالاسىپ، قازاقتاردىڭ مادەني ءومىرى جاندانا ءتۇستى.

1937 جىلعى ستاليندىك قىرعىننىڭ شىنجاڭ جەرىندە جالعاسىن تابۋى حالىقتىڭ كەگىن قوزعادى. ءور التايدا وسپان باتىر باستاعان ۇلت ازاتتىق كۇرەسكەرلەرى اتقا ءمىندى. ولار گومينداڭنىڭ اكىمدىك بيلىكتەرىن اۋدارىپ تاستاپ، ءوز دالاسىن قورعاۋدىڭ ەرلىك شەجىرەسىن جازدى.

1945 جىلى التاي تارباعاتاي ايماقتارى قىتايلاردان ازات بولىپ قازاقتار ەل مەن جەرىن وزدەرى باسقارا باستادى. قازاق­تاردىڭ قان كەشكەن كۇرەسى 1949 جىلعا دەيىن جالعاسىپ، بيلىككە بوي ۇسىنبايتىن الاساپىران كۇندەردى باستان كەشتى. ءبىر قىزىعى، زامان قانشا اۋمالى-توكپەلى بولسا دا ەل باسقارۋدىڭ قازاقى ءداستۇرى 1940 جىلدارعا دەيىن ءوز جالعاسىن تاۋىپ وتىرعان.

"جۇڭگو ءتوراعاسى ماۋزىدۇڭمەن جۇڭگو ارمياسىنىڭ باس قولباسىشىسى جۋدىنىڭ ورنالاستىرۋىنا ساي، جۇڭگو قىزىل ارمياسىنىڭ 2، 6-كورپۋستارى 1ء-شى اسكەري پولكتىڭ قولباس­شىسى ۋاڭ جىننىڭ قولباسشىلىعىندا 1949 جىلى قازاننىڭ 10-كۇنى شىنجاڭدى ازات ەتۋدىڭ جورىعىن باستادى. شارلاۋ­شى­لار قوسىنىنىڭ سوعىس اۆتوموبيل پولكى پولكوۆنيك حۋ جياڭنىڭ باسشىلىعىندا 10 قازان كۇنى جيۋ شۋاننان اتتانىپ، 13 قازان كۇنى قۇمىلعا جەتىپ، 20 قازان كۇنى ساعات 15 تە ءۇرىمجى قالاسىنا كىردى. ىلە-شالا ۋاڭىنماۋ، گولىڭ باسشىلىعىنداعى 2 كورپۋستىڭ بولىمدەرى جانە لۋ يۋانفا، جاڭ شيانيۋ باسشىلىعىنداعى 6-كورپۋستىڭ بولىمدەرى شىنجاڭنىڭ جەر-جەرىنە كەلىپ ورنالاستى... 1949 جىلى جەل­توقساننىڭ 17-كۇنى شىنجاڭ اسكەري رايونى مەن شىنجاڭ ولكەلىك حالىق ۇكىمەتى قۇرىلدى. پىڭدىحۋاي شىنجاڭ اسكەري رايونىنىڭ باس قولباسشىسى، قوسىمشا ساياسي كوميسسار، ۋاڭجىن باس قولباسشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، تاۋسيۋ ەكىنشى ورىنباسارى، سايپيدەن ازەزي ءۇشىنشى ورىنباسارى بولدى. شىنجاڭ حالىق ۇكىمەتىنە بۇرھان شاھيدي ءتوراعا، گاۋچيڭشۋن، سايپيدەن ازەزي ءتوراعانىڭ ورىنباسارى بولدى. 1949 جىلى جەلتوقساننىڭ 20 كۇنى ماۋزىدۇڭنىڭ بۇيرىعى بويىنشا ءۇش ايماق ۇلتتىق ارمياسى جۇڭگو حالىق ازاتتىق ارمياسىنىڭ 5-كورپۋسىنا وزگەرتىلىپ، فاتەي يۆانوۆيچ لەسكين (ورىس) كورپۋس كومانديرى، مارعۇل سقاقوۆ (تاتار) كورپۋس كومانديرىنىڭ ورىنباسارى، زايىر ساۋدانوۆ (ۇيعىر) ساياسي كوميسساردىڭ ورىنباسارى بولدى (35).

وسىلايشا، 1949-1950 جىلدان كەيىن رەسمي تۇردە جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ باسقارۋىنا وتكەن قازاقتار ومىرىندە كوپتەگەن وزگەرىستەر بولدى. كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ءبىرتۇتاس باسقاراتىن بيلىك جۇيەسى ورنادى. بارلىق نارسەنى ءبىر عانا پارتيا-كوممۋنيستىك پارتيا ءوز ۋىسىندا ۇستادى. 1966 جىلدان 1976 جىلعا دەيىنگى شالىس قادامىن "ءتورت كىسىلىك توبەنىڭ لاڭى" نەمەسە "مادەني توڭكەرىس" دەپ اتاعان قىتايلار ءقازىر " ءبىر ەلدە ەكى ءتۇزىم" نەمەسە "جۇڭگوشا ەرەكشەلىككە يە سوسياليزم" دەگەندى ءوزىنىڭ باسقارۋ باعىتى ەتىپ كەلەدى. بۇل دەگەندىك قاعاز جۇزىندە كوممۋنيستىك پارتيانىڭ باسقارۋىن­داعى سوسياليستىك ءتۇزىم دەگەندى بىلدىرگەنىمەن ءىس جۇزىندە كا­پي­ءتاليزمنىڭ ەكانوميكالىق باعىتىن ۇستانادى دەگەن ءسوز.

جۇڭگو مەملەكەتىنىڭ قازاقتاردى باسقارۋ ساياساتى اۆتونو­ميا ءتۇزىمى ارقىلى جۇرگىزىلەدى. ىلە، التاي، تارباعاتاي ءۇش ايماقتى وزەك ەتكەن ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى، سانجى حۇيزۋ اۆتونوميالى وبلىسىنا قاراستى موري قازاق اۆتونو­ميا­لى اۋدانى، قۇمىل ايماعىنا قاراستى باركول قازاق اۆتو­نو­ميالى اۋدانى، گانسۋ ولكەسىنە قارايتىن اقساي قازاق اۆتو­نو­ميالى اۋدانى بار. بۇلارعا اۆتونوميا 1954 جىلى بەرىلگەن.

جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق تەرريتوريالىق اۆتونوميا زاڭى قحر 6-كەزەكتى مەملەكەتتىك حالىق قۇرىل­تايىنىڭ 2-ماجىلىسىندە 1984 جىلى 31 مامىردا ماقۇلدانعان. 9-كەزەكتى مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايى تۇراقتى كوميتەتى­ءنىڭ 20ء-ماجىلىسىنىڭ 2001 جىلعى 21 اقپانداعى "جۋڭحۋا حالىق رەسپۋبلكاسىنىڭ ۇلتتىق تەرريتوريالىق اۆتونوميا زاڭىنا وزگەرىس ەنگىزۋ تۋرالى قاۋلىسىنا ساي" وزگەرىستەرگە ۇشىرادى.

اۆتونوميا زاڭىندا اۆتونوميا العان ۇلتقا قاراتىلعان تومەندەگىدەي جەڭىلدىكتەر بار:

"9-تارماقتا ۇلتتاردىڭ تەك ۇقىقتى، ىنتىماقتى، بىر-بىرىنە قايىرىمدى سوسياليستىك قاتىناسىن جوعارى دارەجەلى مەملەكەت ورگاندارى دا، ۇلتتىق اۆتونوميالى جەرلەردىڭ اۆتونوميا ورگاندارى دا قورعايدى جانە دامىتادى. ءارقانداي ۇلتتى كەمسىتۋگە جانە ەزۋگە تيىم سالىنادى، ۇلتتىق ىنتى­ماقتى بۇلدىرەتىن جانە ۇلتتاردى بولشەكتەيتىن ارەكەتتەرگە تىيىم سالىنادى.

10-تارماقتا ۇلتتىق اۆتونوميالى جەرلەردىڭ اۆتونوميا ورگاندارى ءوز جەرىندەگى ۇلتتار دا ءوز ۇلتىنىڭ ءتىل-جازۋىن قولدانۋ جانە دامىتۋ بوستاندىعى، ءوز سالت-سانا، ادەت-عۇ­رىپتارىن ساقتاۋ نەمەسە وزگەرتۋ بوستاندىعى بولۋىنا كەپىلدىك ەتەدى.

11-تارماقتا ۇلتتىق اۆتونوميالى جەرلەردىڭ اۆتونوميا ورگاندارى ءار ۇلت ازاماتتارىنىڭ ءدىني سەنىم بوستاندىعىنا كەپىلدىك ەتەدى.

مەملەكەت ورگاندارىنىڭ، قوعامدىق ۇيىمداردىڭ جانە جەرلەردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا ازاماتتاردى دىنگە سەنۋگە نەمەسە دىنگە سەنبەۋگە ماجبۇرلەۋىنە، دىنگە سەنگەن جانە دىنگە سەنبەگەن ازاماتتاردى كەمسىتۋىنە بولمايدى.

17-تارماقتا اۆتونوميالى رايوننىڭ ءتوراعاسى، اۆتونوميا­لى وبلىستىڭ باستىعى، اۆتونوميالى اۋداننىڭ اكىمى تەرري­توريالىق اۆتونوميا العان ۇلتتاردىڭ ازاماتتارىنان بولادى. اۆتونوميالى رايوندىق، اۆتونوميالى وبلىستىق، اۆتونو­ميالى اۋداندىق حالىق ۇكىمەتتەرىنىڭ قۇرامىنداعى باسقا ادامدار تەرريتوريالىق اۆتونوميا العان ۇلت پەن باسقا دا از ۇلت ادامدارىنان ۇيلەسىمدى قويىلۋ كەرەك.

ۇلتتىق اۆتونوميالى جەرلەردىڭ حالىق وكىمەتتەرى اۆتو­نوميالى رايوننىڭ ءتوراعاسى، اۆتونوميالى وبلىستىڭ باس­تى­عى، اۆتونوميالى اۋداننىڭ اكىمى جاۋاپتى ءبولۋ ءتۇزىمىن جۇرگى­زەدى. اۆتونوميالى رايوننىڭ ءتوراعاسى، اۆتونوميالى وبىلىستىڭ باستىعى، اۆتونوميالى اۋداننىڭ اكىمى ايىرىم-ايى­رىم سول دارەجەلى حالىق وكىمەتتەرىنىڭ قىزمەتىن باسقارادى.

21-تارماقتا ۇلتتىق اۆتونوميالى جەرلەردىڭ اۆتونوميا ورگاندارى مىندەت اتقارعان كەزدە، ءوز ۇلتتىق اۆتونوميالى جەرىنىڭ اۆتونوميا ەرەجەسىندەگى بەلگىلەمەلەر بويىنشا سول جەردە جالپىلىق قولداناتىن ءبىر نەمەسە بىرنەشە ءتۇرلى ءتىل-جازۋدى قولداندى؛ ءوز قىزمەتىندە جالپىلىق قولدانىلاتىن بىرنەشە ءتۇرلى ءتىل-جازۋدى قاتار قولداناتىندار تەرريتوريا­لىق اۆتونوميا العان ۇلتتاردىڭ ءتىل-جازۋىن نەگىز ەتسە بولادى.

22-تارماقتا ۇلتتىق اۆتونوميالى جەرلەردىڭ اۆتونوميالى ورگاندارى سوسياليستىك قۇرىلىستىڭ قاجەتىنە قاراي، ءتۇرلى شارالار قولدانا وتىرىپ، سول جەردەگى ۇلتتاردان ءار دارەجەلى كادر­لەردى، عىلىم-تەحنيكا، شارۋاشىلىق باسقارۋ، ت.ب. جاقتارداعى ماماندار مەن تەحنيك جۇمىسشىلاردى كوپتەپ جەتىلدىرىپ، ولاردىڭ ءرولىن تولىق ساۋلەلەندىرەدى؛ سونداي-اق از ۇلت ايەلدەرى اراسىنان ءار دارەجەلى كادر جانە ءار ءتۇرلى كاسىپتىك-تەحنيكالىق ماماندار جەتىلدىرۋگە نازار اۋدارادى.

ۇلتتىق اۆتونوميالى جەرلەردىڭ اۆتونوميا ورگاندارى قىزمەتكەر قابىلداعان كەزدە، تەرريتوريالىق اۆتونوميا العان ۇلتتان جانە باسقا دا از ۇلتتاردان قىزمەتكەر الۋدى لايىقتى ەسكەرۋ كەرەك.

ۇلتتىق اۆتونوميالى جەرلەردىڭ اۆتونوميا ورگاندارى ءتۇرلى كاسىپ ادامدارىن ەرەكشە شارالار قولدانا وتىرىپ، قامقورلىق جاساۋ، شابىتتاندىرۋ ارقىلى اۆتونوميالى جەرلەردىڭ ءتۇرلى قۇرىلىس جۇمىستارىنا تارتادى.

23-تارماقتا ۇلتتىق اۆتونوميالى جەرلەردىڭ كاسىپورىن­دارى، ءىس ورىندارى مەملەكەتتىڭ بەلگىلەمەلەرى بويىنشا ادام العاندا، الدىمەن از ۇلتتان الادى، سونداي-اق ولاردى اۋىل-قىستاقتار مەن مال شارۋاشىلىق رايوندارىنداعى از ۇلت تۇر­عىندارىنان الۋىنا بولادى"(36)-دەلىنگەن.

اۆتونوميا ساياساتىندا "اۆتونوميا قۇقىن العان جەرلەردە سول ۇلتتىڭ ءتىل، جازۋى قولدانىلادى. سول ۇلتتىڭ وكىلى نەگىزگى باسشىلىق ورىندا بولادى" دەلىنگەن. ءبىراق، جۇڭگو رەفور­ماسىنىڭ تەرەڭدەۋىنە بايلانىستى اۆتونوميا ساياساتى ءوز دارەجەسىندە اتقارىلماي وتىر. كەرىسىنشە "بارلىعىن ءبىر عانا ۇلتتىڭ اتىمەن بايلانىستىراتىن" ءۇردىس كۇن سايىن ۇلعايىپ كەلەدى.

مەكتەپ باسقارۋداعى "قوس تىلدىك"، مالشارۋاشىلىعىنداعى "وتىرىقتى وتىرىپ مال باعۋ" سەكىلدى زامانا اۋقىمى قازاق­تاردىڭ التاي مەن اتىراۋ اراسىندا ايىلىن جيماي كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن دالالىق مىنەزى مەن دارقان كەڭدىگىن كەلمەسكە كەتىرگەندەي. سول ءۇشىن دە قازاقتار "اياز ءمۇيىزدى قىسادى، ءمۇيىز تۇعىلدى قىسادى" دەپ ماتەلدەيدى.

جۇڭگو قازاقتارىنىڭ

تۇرمىس-تىرشىلىگى

جۇڭگو قازاقتارىنىڭ نەگىزگى مەكەنى - شىنجاڭنىڭ سول­تۇستىك اۋماعى بولىپ، تابيعاتى ەرەكشە كوركەم ءوڭىر سانالادى. سۋى بال، توپىراعى ماي، "تاسى التىن، تاۋى كۇمىس، اعاشى جەز" شۇرايلى قونىس. اينالاسى كوك تىرەگەن زەڭگىر تاۋلار التايدىڭ، تيان-شاننىڭ، تارباعاتايدىڭ قارلى شىڭدارى قورشاعان جوڭعار ويپاتى مەن ىلە ويپاتى سولتۇستىك شىن­جاڭنىڭ "استىق قامباسى"، "جەمىس-جيدەك باعى"، "كەن قويما­سى"، "مال ىرىسى"، "مۇناي تەڭىزى" دەگەن اتپەن الەمگە ايگىلى.

جوڭعار ويپاتىنىڭ جيەگىندە ون ەكى سالادان توعىسقان ايگىلى ەرتىس وزەنى، ماناس جانە ەمىل وزەنى اعادى. ىلە ويپاتىندا تەكەس،قاس، كۇنەس وزەندەرىنەن قۇرالعان ىلە دارياسى بار. تيان-شان، التاي تاۋلارىنىڭ اسقارىنداعى قالىڭ قار مەن ماڭگىلىك مۇزدار ساي-سالاعا سارقىراعان بۇلاقتار سىيلاپ، باۋرايى جاسىل جەلەك جامىلعان جاننات باعىنداي ەلەستەيدى. ويپاتتىڭ ەرنەۋىنە جايناعان تاكاپپار تاۋلاردىڭ اۋاسى جۇپار، ءشوبى شۇيگىن، سۋى تۇنىق بولىپ مالدىڭ وسىپ-ونۋىنە اسا ءتيىمدى قولايلىقتار جاراتقان.

"قوعالى كولدەر، قوم سۋلار"، "بالىعى تايداي تۋلاعان، باقاسى قويداي شۋلاعان" جاباعىلى تۋ مەكەندەگى قوڭىر ادىرلار، جەرىندە جۇت جۇرمەيتىن تۇڭكەلى ايماقتى ۇيا قىلعان، جاز جايلاۋ، قىس ءقىستاۋ-بارى دە مال مەن ەگىنگە ارنالعان اسىل ولكە سانالادى.

جالپى شىنجاڭ جەرىنىڭ جەر اۋماعى ءبىر ميلليون 600 مىڭ شارشى كيلومەتر بولىپ، بۇكىل جۇڭگو جەرىنىڭ التىدان ءبىر بولىگىن ۇستايدى. وندا 47 ۇلتتى قۇرامىنا العان 20 ميليوننان استام حالىق تۇرادى.

ال، وسىنىڭ ىشىندە قازاقتاردى وزەك ەتكەن ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ جەر اۋماعى 884 مىڭ 800 شارشى كيلومەتر شاماسىندا بولىپ، حالىق سانى 4 ميلليون 83 مىڭ 300 ادام.

مالشارۋاشىلىعى

اتا-بابالارىمىز بولعان ساقتار، عۇندار، ۇلى جۇزدەر، ۇيسىندەر، قاڭلىلار، الاندار سەكىلدى كوپتەگەن كوشپەندى تايپالار مال باعۋدى نەگىزگى تىرشىلىك تىرەگى ەتكەنى بەلگىلى. ءسويتىپ قازاق حالقىنىڭ اتا كاسىبى - مالشارۋاشىلىعى بولىپ، نەشە مىڭ جىلداردان بەرى جىلقى، سيىر، تۇيە، قوي-ەشكىدەن قۇرالعان ءتورت تۇلىك مالدى باعىپ-قاعىپ، "مىنسەك ات، جەكسەك كولىك، كيسەك كيىم، ىشسەك اس ەتىپ" كەلدىك.

ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى Vءىى عاسىردان ءىى عاسىرعا دەيىن داۋرەندەگەن ساقتاردىڭ جىلقى، سيىر، قوي تۇلىكتەرىن وسىرگەنى، قىمىز ىشەتىنى تۋرالى دەرەكتەر، ال ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى ءىىى-ىى عاسىرلاردان ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بەرگى V عا­سىرعا دەيىن داۋرەندەگەن ءۇيسىن ەلىندەگى بايلاردىڭ الدىنىڭ 4-5 مىڭ جىلقىسى بار ەكەنى، حان پاتشالىعىنىڭ حانشاسى ءۇيسىن ەلىنىڭ بيلەۋشىسى ەلجاۋ كۇنبيگە ۇزاتىلعاندا، ءۇيسىن­دەردىڭ قالىڭمال ءۇشىن مىڭ جىلقى بەرگەنى، ءۇيسىن تۇلپار­لارىنىڭ اتاقتى ەكەنى تۋرالى "حانناما" مەن "تاريحنامادا­عى" دەرەكتەر قازاق حالقىنىڭ اتا-بابالارىنىڭ اتا زاماننان مالشارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانعانىن كورسەتەدى. جىلقى ءوسىرۋ ەرەكشە دامىعاندىق­تان، تاريحي دەرەكتەردە جازىلۋىن­شا، بۇل ەلدەردىڭ اتتى جاساقتارى كوپ جانە اسا ايبىندى بولعان.

قىتايدىڭ ۇلى ءجۇز تايپاسى جونىندەگى جازبا دەرەكتەرىندە ولاردىڭ تۇرمىس سالتتارىنىڭ عۇندارمەن ۇقساس بولعانىن ايتادى، ءارى ولاردىڭ كوپتەپ مال وسىرگەندىگىن، "تۇلپارلار ەلى" اتالعانىن ايتادى. قىتايدىڭ ەڭ ەسكى تاريحي اڭگىمەلەر جيناعىنىڭ ءبىرى "تاۋ، وزەن شەجىرەسىندە" (شاڭ-حاي-جين) "ۇلى جۇزدەر تايپاسىنىڭ ەلىندە نەشە ءجۇز مىڭداعان ءمىنىس كولىگى رەتىندە قولدانىلاتىن جاقسى اتتارى بار" دەپ جازىل­عان. قىتايدىڭ Vءىى عاسىردا جاساعان اتاقتى تاريحشى ءشۇي ءسۇن جازعان "حان حاندىعى تاريحىنىڭ باتىس وڭىرلەر جايلى بولىمىنە ەسكەرتپەلەر" اتتى كىتاپتا دا، ەسكى ۇلى ءجۇز تايپاسى­نىڭ جاقسى اتتارى مەن اسىل تۇقىمدى تۇلىكتەرى، تەگەنە قۇيرىق قويلارى، الەمگە ايگىلى اسىل سيىرلارى ءسوز بولادى. "حاننامادا" ۇلى جۇزدەردە جالعىز وركەشتى تۇيەلەردىڭ بولعانى ايتىلادى.

ەجەلگى تايپالار وزدەرى وسىرگەن جىلقى تۇقىمدارىن "ساق جىلقىسى"، "عۇن جىلقىسى"، "ءۇيسىن جىلقىسى"، "قاڭلى جىل­قىسى"، "الان جىلقىسى"، "پەرعانا جىلقىسى" - دەپ اتاعان. ايتالىق، "مودە (باقتۇق)" ءتاڭىرقۇتى تۇسىندا عۇندار جىلقىنى ءۇيىرلى كوبەيتۋگە دەن قويىپ، جىلقى باسىن ميل­ليوننان اسىرعان، كوك، قارا، قان جيرەن، تورى جىلقى ءوسىرىپ، تۇسىنە قاراي تابىنداستىرعان، "ەر قۇنىن، جەسىر قۇنىن جىلقى سانىمەن ولشەۋدى زاڭداستىرعان. عۇن ەلى 400 مىڭ سار­باز ۇستاعان، ءار ءجۇز مىڭىنا ءبىرىڭعاي ءتۇستى ات مىنگىزگەن" (37).

جوعارىدا اتى اتالعان تايپالاردىڭ قازىرگى قىتايدىڭ باتىس ءوڭىرى - دۇنحۋاڭ، چيلان تاۋ ارالىعى، التاي-تارباعاتاي، ىلە ءوڭىرى مەن قازاقستاندى ءوز ىشىنە العان ورتا ازيانىڭ ۇلان بايتاق دالاسىن وزىنە قونىس، مالىنا ءورىس ەتىپ كەلگەندىگى ءمالىم. بۇل تۋرالى قىتايدىڭ قازاقتانۋشى عالىمى سۋ بيحاي: "قازاق حالقى التاي تاۋىنان كاسپيي تەڭىزىنە دەيىنگى ۇلان بايتاق قازاق ساحاراسىندا ەجەلدەن بەرى، نەگىزىنەن، مالشارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانىپ كەلدى" دەيدى.

"جۇڭگو ارحەولوگتارى 1960 جىلداردان بەرى التاي مەن ىلە وڭىرىنەن تالاي-تالاي اسىل قازبالار تاپقان. سونىڭ ىشىندە ەرتە زامانعى قازاق جىلقى شارۋاشىلىعى تاريحىنا بايلا­نىستى ەرتىستىڭ وڭ قانات وڭىرىندەگى مۇرالاردان قازىپ الىن­عان ساق ساربازدارىنىڭ تابىتى، مىنگەن تۇلپارى، جۇگەنى؛ كۇنەستەن تابىلعان شوشاق بورىكتى ساق ساربازدارىنىڭ ءمۇسىنى، ەجەلگى جارتاس سۋرەتتەرى، سانجىنىڭ التىنكول قىستاعى كەندىرجۇرت ماڭىنداعى مولادان ساق ساربازدارىنىڭ تۇلپا­رىنىڭ مۇردەسى مەن ەر-تۇرمان، جۇگەن، تاعى باسقادا اسىل مۇرالاردى تاپقان. عالىمدار بۇل مۇرالاردى مۇنان 2 مىڭ جىل ىلگەرى جاساعان ساق جۇرتىنىڭ مۇراسى دەپ دالەلدەگەن"(38).

شىنجاڭنىڭ شاعانتوعاي اۋدانىنىڭ قىزىلباستاۋ دەگەن جەرىندەگى جارتاس سۋرەتىنەن، قابا اۋدانىنان تابىلعان جارتاس سۋرەتتەرىنەن، كوكتوعاي اۋدانىنىڭ تاڭبالى تاسىنان تابىلعان سۋرەتتەردەن، ميشۋان اۋدانى تەرەكتى اۋىلى دىڭگەك قىستا­عىنداعى جارتاس سۋرەتىنەن مال باعىپ جۇرگەن ادام بەينەسى جانە ءار تۇلىك مال سۋرەتتەرى تابىلعان. مۇنى زەرتتەگەن عالىمدار ءبىزدىڭ مالشارۋاشىلىق تاريحىمىزدى وتە ارىدان ىزدەيدى. دەمەك اتا-بابالارىمىزدان قالعان سول ءداستۇر كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى.

قىتايداعى قازاقتار ءوزىنىڭ بايىرعى مەكەنى ىلە، تارباعاتاي، التايعا قايتادان باۋىر باسقاندا دا سول ءتورت تۇلىك مالىمەن بىرگە كوشىپ كەلگەن. ءارى مالدى ءومىرىنىڭ وزەگىنە اينالدىرىپ وتىردى.

شىنجاڭداعى قازاقتاردىڭ مال باعۋ ءداۋىرى ءتورت كەزەڭدى باستان كەشىردى. ءبىرىنشى كەزەڭ 1949 جىلعا دەيىنگى كەزەڭ بۇل جىلدار شەتەلگە كوشىپ كەتكەندەر نەمەسە كوشىپ كەلگەندەر سانىنىڭ كوپ بولۋى نەمەسە ءارتۇرلى الاساپىران جاعداي مال باسىن تۇراقتى ۇستاۋعا مۇمكىندىك بەرمەگەن وتپەلى ءداۋىر بولدى. ەكىنشى 1949 جىلدان 1966 جىلعا دەيىنگى كەزەڭ بولىپ، قولدا بار مال سانى 10 ميلليون 380 باستان 26 ميلليون 970 مىڭ باسقا كوبەيدى. ءۇشىنشىسى 1966 جىلدان 1977جىلعا دەيىن "مادەنيەت توڭكەرىسىن" قامتىعان كەزەڭ بولىپ مال باسى 24-25 ميلليون اينالاسىندا بولدى. ءتورتىنشى كەزەڭ، 1977 جىلدان قازىرگە دەيىنگى ارالىق (2005 جىلى) بولىپ، مال باسى 53 ميلليونعا جەتتى. مال قاجەتى ءۇشىن پايدالانىلاتىن 700 ميلليون مۋلىق جاراتىلىستىق جايلىمى بار.

1952 جىلى شىنجاڭ ولكەلىك وكىمەت ءتوراعاسى بۇرھان "مال شارۋاشىلىق رايون قىزمەتى تۋرالى" بايانداماسىندا كوممۋ­نيستەردىڭ مال شارۋاشىلىعىنا دەگەن اشىق كوزقاراسىن جەتكىزگەن ەدى. وندا جارتىلاي كاپيتاليستىك يدەيانى دارىپتە­گەن بولاتىن. 1954-1956 جىلداردا شىنجاڭ بيۋروسىنىڭ ءبىرىنشى سەكراتارى ۋاڭىنماۋ "مالشارۋاشىلىق وڭىرلەرىنە سوسياليستىك وزگەرىس جاساۋ، ۇجىمداستىرۋ" ۇرانىن كوتەردى.

"اشا تۇياق قالماسىن، اسىرا سىلتەۋ بولماسىن" دەيتىن باياعى كەڭەستىك يمپەريانىڭ كەبىنىن كيگەن قىتايداعى قازاقتار 1958 جىلى جاڭا قۇرىلعان كوممۋنانىڭ ورتاق قازانىنا تەلمىرىپ، مالدى كوللەكتيۆتىڭ (ۇجىمنىڭ) ءبىرتۇتاس يەلىگىنە وتكىزدى.

1978 جىلعى قىتايدىڭ 11-كەزەكتى جالپى ءماجىلىسى كۇللى جۇڭگو ۇلتى قاتارىنداعى قازاقتاردىڭ دا ەسىن جيدىرىپ، ەڭسەسىن كوتەرتتى.1984 جىلدان باستاپ، "مالدى باعاعا سىندى­رىپ، جەكەلەرگە كوتەرەگە بەرۋ، ءبىرجولاتا ساتىپ بەرۋ، جايىلىم جەرلەردى جەكە شارۋالارعا ءبولىپ بەرۋ" دەيتىن ساياسات قازاق قاۋىمىنا دا كوپتەگەن تيىمدىلىكتەر اكەلدى.

مالشارۋاشىلىعى قۇرىلىمىنا جۇرگىزىلگەن باتىل وزگەرىستەر قاپاستا وتىرعان قالىڭ حالىققا جان باعۋدىڭ جاڭا جولىن كورسەتتى. "ورتاق وگىزدەن وڭاشا بۇزاۋ ارتىق" دەپ بىلەتىن قازاقتار ءتورت تۇلىگى الدىنا تۇسكەندە توبەسى كوككە جەتكەندەي قۋاندى.

قازاق شارۋالارى مالشارۋاشىلىعىمەن قاناتتاس سان-سالالى شارۋاشىلىقتى جولعا قويىپ، وتباسىندا ەڭ الدىمەن قوي، سيىر، جىلقى، تۇيە تۇلىكتەرىن وسىرۋدەن سىرت، قونىس­تانعان جەرىنىڭ ىڭعايىنا قاراي بىرەۋلەر بۇعى وسىرسە، بىرەۋلەر جەمشوپ مانەرلەپ بازارعا شىعاردى. بىرەۋلەر بالىقشىلىق­پەن اينالىسسا، بىرەۋلەر تاۋىق، قاز، ۇيرەك باقتى. ەندى بىرەۋ­لەر اتاسىندا كورمەگەندى بوتاسىندا كورىپ، ءارتۇرلى جەمىس-جيدەك، ماقتا ەگۋ، كوكونىس وسىرۋمەن اينالىستى.

بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك استىق جوسپار­لاۋ مەكەمەسى كىرىسى تومەن، استىعى از ەلدەرگە تەگىن كومەك بەرىپ وتىراتىن حالىقارالىق ورگان. 1985 جىلى التاي ايماعى سول ورگاننىڭ پەكيندەگى باسقارماسى ارقىلى التايداعى مالشى قاۋىمعا كومەك بەرۋىن وتىنگەن بولاتىن. دۇنيەجۇزىلىك استىق جوبالاۋ مەكەمەسى (WFP) قايتا-قايتا ادام جىبەرىپ تەكسەرۋ ارقىلى 1987 جىلى ماۋسىمدا التاي ايماعىنا كومەك بەرۋدى بەكىتتى. وسى كومەك ءوزىنىڭ ەستەلىككە الىنعان رەتىنە قاراي "2817 قۇرىلىس" دەپ اتالدى.

1987 جىلى قىركۇيەكتە WFP - جۇڭگو ۇكىمەتى "2817 قۇرى­لىس" جۇمىسىن اتقارۋ كەلىسىم شارتىنا پەكيندە قول قويدى.

العاشقى جوسپار بويىنشا يگەرىلەتىن 600 مىڭ مۋ تىڭ جەردىڭ 460 مىڭ مۋىنا ءشوپ (جوڭىشقا) ەگىلەتىن، 68 مىڭ مۋىنا اعاش ەگىلەتىن بولدى. قالعان بولىگىن مالشىلاردىڭ تۇرعىن ءۇي، مال قورالارى جانە اتىز-ارىق، سۋ قۇرىلىسى يەلەي­ءدى دەپ ەسەپتەلىندى. وسى ايبىندى قۇرىلىستىڭ كوپ ءبو­ءلى­ءمى 1990 جىلعا دەيىن ورىندالىپ، وسى مەزگىل ىشىندە 350 مىڭ مۋ تىڭ جەر يگەرىلىپ، ونىڭ 200 مىڭ مۋدان استامىنا جو­ڭىشقا ەگىلدى. كەيبىر مالشىلار ونى جىلىنا ەكى رەت شاۋىپ يگىلىكتەندى. 23 مىڭ مۋ جەرگە اعاش ەگىلدى. ەكى مىڭنان استام قازاق مالشى وتباسى كەلىپ، ءۇي-جاي سالىپ وتىرىقتاندى.

2000 جىلدارعا كەلگەندە شىنجاڭ بويىنشا 115 مىڭ مالشى وتىرىقتى ورىندا وتىرىپ مال باعۋدى جۇزەگە اسىردى. مالدى وتىرىقتى ورىندا وتىرىپ باعۋدىڭ قاجەتىنە قاراي جايىلىم ساپاسىن ءوسىرۋ، قورشامالى جايىلىم جاساۋ ىستەرى دە كورنەكتى ونىمدىلىككە قول جەتكىزدى.

مال باعۋعا عىلىم كوزىمەن قاراۋ ەتەك العاندىقتان ءارتۇرلى تەحنيكالاردى جالپىلاستىرۋ ءىسى كەڭىنەن جۇرگىزىلدى. مال تۇقىمىن ساپالاندىرۋ، اسىل تۇقىمداردى سۇرىپتاۋ، ەتتى سيىر، ەتتى قوي باعۋ، ءسۇت-جۇمىرتقا ونىمدەرىن شىعارۋ، كوپ تولدىلىك، جەمشوپ مانەرلەۋ سەكىلدى شىعىندى ازايتىپ، پايدانى كوبەيتۋگە ارنالعان تۇيىندەر مالشارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىنا كوپتەپ ۇلەس قوستى.

مال تۇقىمىن اسىلداندىرۋعا ءمان بەرگەندىكتەن سوڭعى بىرنەشە جىل ىشىندە شىنجاڭعا اۆستراليا، كانادا، اقش سەكىلدى ەلدەردەن 11 مىڭ 760 باس اسىل تۇقىمدى ساۋىن سيىر كىرگىزگەن. شىنجاڭداعى كۇندەلىكتى وندىرىلەتىن ءسۇت ونىمدە­ءرىنىڭ ءوزى 3 مىڭ توننادان اسقان.

جۇڭگو قازاقتارى مالدانىپ كەلگەن تۇلىكتەن تاريحتان بەرى اتاقتىلارى ىلە جىلقىسى مەن التاي تەگەنە قۇيرىق قويى بولدى. ىلە جىلقىسى - بۇدان ەكى مىڭ جىلدىڭ ار جاعىندا "حانناما" مەن "تاريحناماعا" اتى تۇسكەن ءۇيسىن جىلقىسى­نىڭ تۇقىمى بولسا كەرەك. ءقازىردىڭ وزىندە اسكەري سايگۇلىكتە ىلە اتى مەن باركول اتى وتە اتاقتى بولىپ وتىر. ولار قازاق قويىن وسىرۋدەن سىرت، بيازى ءجۇندى، ءناسىلدى مەرينوس قويىن دا مولىنان وسىرەتىن بولدى. مەملەكەت تانىعان اسىل تۇقىم­داردان شىنجاڭ بيازى ءجۇندى قويى، جۇڭگو مەرينوس قويى­نىڭ شىنجاڭ سورتى، ىلە جىلقىسى، شىنجاڭ قوڭىر سيىرى سەكىلدى تاڭداۋلى تۇقىمدار بار.

"اقتى ساتپا" دەيتىن ەسكى ادەتتى قايىرىپ تاستاعان قازاق قىز-جىگىتتەرى تەرى-تەرسەك، ءجۇن-جۇرقا، قۇرت-ماي، ەتتەن تارتىپ بازارعا شىعارىپ ساتاتىن جاڭا اۋقىم قالىپتاستىردى.

سونىڭ ناتيجەسىندە ءتورت تۇلىك مال باققان قازاق مالشى­لارىنىڭ كۇن كورىسى جاقسارا ءتۇستى. ءبىر كەزدەرى "بايلاردى قۇرتامىز، كەدەيلەردى جارىلقايمىز" دەپ ايعاي-سۇرەنگە باسقان قوعام ەندى "بەرمەسە دە باي جاقسى، جەمەسە دە ماي جاقسى" دەگەندى قايتادان ايتا باستادى.

مال باعۋدى وزەك ەتكەن التاي ايماعىنىڭ 1949 جىلعى مال باسى 348 مىڭ بولسا، 2005 جىلدارعا كەلگەندە 5 ميلليون 283 مىڭ باسقا جەتتى.

ەگىنشىلىگى

قازاق حالقى مالشارۋاشىلىعىمەن بىرگە ەگىنشىلىكپەن دە شۇعىلدانعان، قازاقتار باستى ونىمدەردەن: بيداي، ارپا، تارى، جۇگەرى، كۇرىش، قوناق، كارتوپ سەكىلدىلەردى ءوسىرىپ وتىرعان.

"ساقتار مال وسىرۋدەن سىرت ەگىنشىلىكپەن دە اينالىسقان. كەڭەس وداعى ارحەولوگتارى 1954 جىلى ىلە اڭعارى وڭىرىندە جۇرگىزگەن ارحەولوگيالىق تەكسەرۋ-قازۋ جۇمىستارى بارىسىن­دا ۇيسىندەردىڭ مولالارىنان ءداندى داقىل مەن ەگىس قۇرال-جابدىقتارىن (شاڭتاس، ديىرمەن تاسى، مىس وراق، ت.ب.) تاپقان. گرەك تاريحشىلارىنىڭ جازىپ قالدىرۋىنشا، ۇيسىندەردەن ىلگەرى تاريح بەتىنە "ساق"، "سكيف" دەگەن اتپەن اتالعان قازاق­تىڭ اتا-بابالارى مالشارۋاشىلىعىمەن عانا ەمەس، ەگىن­شىلىكپەن دە شۇعىلدانعان. ولار تارى، ارپا، بيداي ەگە ءبىلىپتى.

ۇيسىندەر حان پاتشالىعىمەن ساياسي سيپاتتى قۇدالىق باي­لا­نىس ورناتىپ، عۇندارعا قارسى جەڭىستى جورىقتار جاساعاننان كەيىن، ءۇيسىن استاناسى شىعۋ قالاسىنا كەلىپ تۇرعان حان پات­شالىعى اسكەرلەرىنىڭ تىڭ يگەرىپ، ەگىنشىلىكپەن شۇعىلدا­نىپ استىقپەن وزدەرىن قامداۋى ءۇيسىن ەلىندە ەگىنشىلىكتىڭ كولە­ءمى كەڭەيۋىنە، دامۋىنا ىقپال كورسەتكەن دەپ ايتۋعا بولادى.

قىتايدىڭ تاريحي كىتاپتارىندا جازىلۋىنشا، قازاقتىڭ تەگىنە تىعىز قاتىستى عۇندارمەن، ۇيسىندەرمەن قاتار جاساعان ۇلى جۇزدەر وزەن القاپتارىندا ەگىنشىلىكپەن اينالىسقان. ال ولاردى قونىستارىنان ىعىستىرىپ جىبەرگەن ۇيسىندەر ىلە - جەتىسۋ وڭىرىنە كەلىپ قونىستانعان سوڭ، جارتىلاي ەگىنشىلىكپەن شۇعىلدانعان.

1962-1963 جىلدارى مۇڭعۇلكۇرە اۋدانىنىڭ شاتى دە­گەن جەرىندەگى ارحەولوگيالىق تەكسەرۋ تۇسىندا ءۇيسىن ەلىنىڭ مولالارىنان قولادان جاسالعان وراقتىڭ، تەمىر سوقانىڭ (سالماعى 3 كيلوگرامم) تابىلۋى ۇيسىندەردىڭ وتىرىقتانىپ، ەگىنشىلىك مادەنيتىن ەداۋىر دامىتقانىن كورسەتەدى. قازاق­ستانداعى اقتاس قىستاۋ قونىسىنان 11 قول ديىرمەن تۇتاس كۇ­يىندە تابىلعان. ولاردىڭ ءبارى كەزىندە ۇزاق پايدالانعان­دىقتان ابدەن توزىپ كەتىپتى. ال ۇيسىندەردىڭ مولالارىندا قول ديىرمەن ءجيى كەزدەسەدى. ۇيسىندەر سۋارمالى ەگىنشىلىكپەن دە اينالىسا بىلگەن. ارحەولوگتاردىڭ اقتاس قىستاۋ قونىسىنان ەگىن سۋاراتىن ارىقتار سورابىنىڭ تابىلۋى دا مۇنى دالەل­دەيدى"(39).

جۇڭگو دەرەكتەرىندە ايتىلۋىنشا، 1772 جىلى شي-اننىڭ تەكسەرۋشى اكىمى ۋىن شۋ باتىسقا ساپارلاي كەتىپ بارا جاتقان جولىندا قازىرگى باركول ساحاراسىن باسىپ وتەدى. قايتا ورالعان تۇستا جولشىباي كورگەن-بىلگەندەرىن چيان لۇڭ پاتشاعا بىلاي دەپ اڭىز ەتەدى: "كەڭ بايتاق باركول دالاسىندا بىتىك وسكەن التىندايىن سارى بيداي جايقالا تولقيدى. كوركەم ءوڭىردىڭ وسى ءبىر كوز تارتارلىق كورىنىسىنەن توقشىلىق نىشانى بايقا­لادى. قالا قورعانىنىڭ ءىشى-سىرتى ءيىن تىرەسكەن ءۇي، دۇكەن. كوتەرمەشى، ساۋداگەر، جايىن بۇقارا دەگەنىڭ قايشالىسىپ جول بەرمەيدى".

قازاقتار تاريحىنداعى "اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما" سەكىلدى قاندىبالاق جىلدار ءبىر مەزەت ەگىنشىلىكپەن ارنايى اينالىسۋعا مۇمكىندىك بەرمەسە دە، جوڭعارلار تىنىش­تالىپ ءوز مەكەندەرىنە قايتا ورالعان سوڭ قوسىمشا كۇن كورىس رەتىندە ەگىنشىلىكپەن دە اينالىسقان. ەگىنشىلىكپەن اينالىس­قانداردى ول كەزدەردە "جاتاق" دەپ اتاعان.

تاريحي دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەندە سول "جاتاقتار" جالاڭ ەگىن عانا ەگىپ قالماستان ءارتۇرلى جەمىس اعاشتارىن ءوسىرۋ، بالىقشىلىق جانە باسقا دا جۇمىستارمەن اينالىسا بىلگەن.

قۇنانباي قاجى ءور التايعا بارعاندا الدىنا شىققان ايگىلى باي شاكۋدىڭ جاس كەزىندە تەمەكى ەگىپ، قوسىمشا اڭشى­لىقپەن شۇعىلدانعانى اڭىز ەتىلەدى.

قىتايداعى قازاقتاردىڭ ەگىنشىلىك وندىرىسپەن اينالىسۋىنا كەلسەك، كەيىنگى جىلدارى ولاردىڭ اتا-باباسىنان جەر ەمشەگىن ەمىپ وسكەن جۇڭگو ۇلتىنان كوپ نارسەلەر ۇيرەنگەنى جاسىرىن ەمەس.

التاي جەرىندە توعانشى كەنشىن قياقباي ۇلىنىڭ (1788-1881) تارتقان ارىق، توعاندارىنىڭ ەسكى سوراپتارى ءالى بار. كەيبىرەۋى قازىرگە دەيىن پايدالانىلىپ كەلەدى.

1867 جىلى "قىزىلاياقتار شاپقىنشىلىعى" تۇسىندا التاي جەرىنە بارىپ قولعا تۇسكەن قىتايلاردى ءمامي بەيسىنىڭ اكەسى جۇرتباي بي قازىرگى التاي قالاسىنىڭ تۇلتى (قىزىلتاس) دەگەن جەرىندە ەگىن ەككىزەدى. ءارى قازاقتاردى ولاردان ۇيرەنىپ، ەگىن ەگۋگە شاقىرادى.

ىلەنىڭ تەكەس اۋدانىنىڭ قارادالا دەگەن جەرىندە 1916 جىلى ورالباي مولداجان ۇلى توعان الىپ، ەلدى ەگىنشىلىككە باستاعان.

1950 جىلى جۇڭگو قىزىل ارمياسى شىنجاڭ جەرىنە كىر­گەن­نەن كەيىن باعىنىشتى بولعان گومينداڭ ارمياسىن قۇرا­مىنا العان ارنايى ون ءتورت ەگىنشىلىك ديۆيزياسى (185 پولك) جەر-جەردە تىڭ اشىپ، ەگىنشىلىكپەن اينالىستى. وسى قاتاردا قازاق قاۋىمى دا ەگىنشىلىكتى قوسىمشا كاسىپ ەتتى. 1950 جىل­داردىڭ اقىرى مەن 1960 جىلداردىڭ باسىنا كەلگەندە ماۋ زىدۇڭنىڭ "استىقتى مول جيناۋ، ۇڭگىردى تەرەڭ قازۋ" دەيتىن باعىتىنا بايلانىستى استىق ەگۋ بارىنشا ەتەك الدى. ءبىراق الىنعان استىقتى حالىققا جەگىزبەي قولدان جاسالعان اشتىق ەلدى بارىنشا تۇرالاتتى. اشتىقتان ولگەن قازاقتاردىڭ ءوزى بىرنەشە مىڭعا جەتتى. 1962 جىلدان ءبىر عانا مىسال ايتار بولساق، سول جىلى التايدىڭ جەمەنەي اۋدانىنان بۋرىلتوعاي اۋدانىنىڭ قاراماعاي جەرىنە ايداپ اپارىلىپ، ەڭبەككە جەگىلگەن 275 ادام جانە جۇمىسقا قۋىلعان اۋىل تۇرعىندا­رىنىڭ 90 ءسابيى اشتىقتان، ازاپتان دەرلىكتەي قىرىلعان.

1966 جىلدان 1976 جىلعا دەيىنگى ون جىلدى ەسەپتەمەگەندە 1978 جىلدان كەيىن قىتايداعى ەگىنشى قاۋىمنىڭ تىرشىلىگى قايتادان جاندانا باستادى. 1984 جىلعا كەلگەندە جەردى جەكە­لەرگە كوتەرەگە بەرۋ، جوسپارلى شارۋاشىلىق، ءونىمدى ارتتى­رۋ باعىتى جەر ەمشەگىن ەمۋشىلەرگە جاڭا سەرپىن باعىشتادى.

ارنايى ەگىنشىلىك ءوڭىر سانالمايتىن ءبىر عانا التاي ايماعىن ايتار بولساق، 1949 جىلى بۇكىل ايماقتاعى ەگىلگەن جەر 119 مىڭ مۋ بولىپ، ونىڭ جىلدىق ءونىمى 6735 توننا عانا بولعان. ال 1990 جىلدارعا كەلگەندە ەگىستىك جەر كولەمى 1 ميلليون 391 مىڭ مۋعا، بۇدان الىناتىن جىلدىق ءونىم 127 مىڭ تونناعا جەتكەن.

ال "استىق قويماسى" اتالعان قۇلجا اۋدانىنىڭ 67 مىڭ گەكتار ەگىندىگى، 280 مىڭ گەكتار جايىلىمى، 20 مىڭ گەكتار جازعى توعايى بار. ىلە وزەنىنىڭ ەكى جاعالاۋى 50 نەشە مىڭ شارشى كيلومەترلىك قۇنارلى القاپتا كۇرىش پەن بيداي جايقالا وسەدى. ش ۇ ا ر بويىنشا ءىرى استىق ءوڭىرى بولىپ، ونىمدەرى قىتايدىڭ ىشكى قالالارىنان قالسا شەت ەلدەرگە دەيىن شىعارىلادى.

جۇڭگو ەلىنىڭ جەرگە باعىشتالعان ساياساتىنىڭ مەملەكەت جانە جەكەگە ءتيىمدى ەكى سالاسى بار. رەفورمانىڭ العاشقى جىلدارى (1984-1985 جىلدارى) جەردى جەكەگە ءبىرجولاتا بەرمەي، العان ءونىمنىڭ ءمالىم پايىزىن ۇكىمەتكە تاپسىرۋ ءتۇزىمىن اتقارعان ەدى، جەكەلەر جەر ءونىمىنىڭ قىر-سىرىن بىلگەننەن كەيىن عانا جەردى قىسقا مەرزىمدىك جالعا بەرۋدى جولعا قويدى. ءبىراق، قانداي جاعدايدا دا جەر جەكەنىڭ يەلىگىنە تۇبەگەيلى وتپەيدى. مەيلى ەگىستىكتىك، مەيلى قۇرىلىستىق جەرلەردىڭ ءبىر عانا يەسى - مەملەكەت سانالادى.

جەرگە ءونىم ەككەن جاعدايدا ۇكىمەت كوكتەمگى ەگىستىكتەن بۇرىن كۇزگى ءونىمدى قالاي جيناپ الۋ، ونى قالاي بازارلاۋدىڭ جوسپارىن كۇن ىلگەرى ۇسىنىپ وتىرادى. ءارى ەگىنشىلەرگە كوك­تەمدە ءوسىمسىز قارىز تاراتىپ، كۇزگى ءونىم جيناعان كەزدە قايتا­رۋ قولايلىعىن جاراتىپ بەرەدى. جوعارىداعى قولايلىقتار ەگىنشىلەردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرىپ، ولاردى سۇيەمەلدەۋگە جاعداي جاراتقان. سول پايدالانىلعان جەرگە جىل سايىن سالىق تاپسىرادى. بۇل مەملەكەتتىڭ پايداسىنا شەشىلگەن.

ساۋداسى

"قازاقتىڭ تەگىنە تىعىز قاتىستى ەرتەدەگى ءۇيسىن ەلى ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىن-اق كورشىلەس ەلدەرمەن ساۋدا قارىم-قاتىناسىن جاساعان. شالعىن ءشوپ، تۇنىق سۋ قۋالاپ مال باعاتىن، كوشپەلى ەل جونىنەن العاندا، كيىم-كەشەك، ىدىس-اياق جاقتاعى قاجەتى ءۇشىن وتىرىقتى ەگىنشىلىكپەن، قولونەر كاسىبىمەن اينالىساتىن حالىقتار (ەرتەدەگى تايپالار، ۇلىستار) ارا ايىرباس جاساسىپ وتىرۋ تابيعي قاجەتتىلىك ەدى.

"حانناما" مەن "تاريحناماداعى" دەرەكتەرگە قاراعاندا، حان پاتشالىعى مەن ءۇيسىن اراسىندا بارىس-كەلىستىڭ كۇشەيۋىنە ىلەسىپ ەكونوميكا جانە مادەنيەت جاقتاعى قاتىناستار دا كۇشەيىپ وتىرعان. ەلىمىز بەن ەرتەدەگى باتىس ەلدەرى اراسىنداعى ساۋدا كەرۋەن جولى - "جىبەك جولى" وسى ۇيسىندەر مەكەنىنەن وتەتىن. "جىبەك جولى" ساۋداسى حان پاتشالىعى داۋىرىنەن كوپ بۇرىن باستالعان دا، ودان كەيىن بۇرىنعىدان دا دامي تۇسكەن. جاڭ چياننان باستاپ باتىس وڭىرگە، سونداي-اق ۇيسىندەرگە كەلگەن ەلشىلەر كەرەكتى ازىق-تۇلىكتى، ات-كولىكتى وزدەرى الىپ جۇرگەن بۇيىمدارىنا اۋىستىرىپ وتىرعان. حان پاتشالىعى­مەن، وزگە ەلدەرمەن ايىرباستا ءۇيسىن جىلقىسى ەرەكشە ورىن ۇستاعان. ۇيسىندەردىڭ بايلارىندا تورت-بەس مىڭ جىلقى بولاتىن. ولار وزىنە قاجەتتى ازىق تۇلىكتى، كيىم-كەشەك، ىدىس-اياقتى جانە سول سياقتى باسقا دا بۇيىمداردى، ارينە، جىلقىعا ايىرباستاپ الاتىن. بۇل تۇستا ۇيسىندەر مەكەنىنەن وتەتىن "جىبەك جولىنىڭ" ءرولى وتە ۇلكەن بولعان.

ەرتەدەگى ۇيسىندەر مەكەنىندەگى تۇركى تايپالار تۇرىك حاندىعى داۋىرىندە باتىس تۇرىكتەر قۇرامىندا بولعان ەدى. باتىس تۇرىكتەردىڭ قاعانى ەستەمي قىتايدىڭ ىشكى ولكەلەرىن­دەگى جىبەكتىڭ سىرتقا شىعارىلۋىنا جول اشقان. ول جول ورتادا يراندىقتار جاساعان كەدەرگىنى بۇزىپ تاستاۋ ءۇشىن 567 جىلى ريمگە ەلشى جىبەرىپ، بايلانىس ورناتتى. ريم بيلەۋشىسى دە تۇرىك حاندىعىنا ەلشى جىبەرەدى. ولار ەستەمي قاعانمەن كەزدەستى. وسىلايشا "جىبەك جولى" ساۋداسى توقتاۋسىز ءجۇرىپ جاتتى.

تۇركەشتەردىڭ، قارلىقتاردىڭ ىشكى قىتايداعى جانە ورتا ازياداعى ەگىن سالاتىن ەلدەرمەن جىلقى، باسقا دا مال ساۋداسى توقتاپ كورمەگەن. تۇركەش حاندىعىنىڭ استاناسى سۋياب كەزىندە ۇلكەن ساۋدا ورتالىعى بولعان. . .

حVءىىى عاسىردىڭ 60-جىلدارىنان باستاپ قازاقتىڭ ورتا ءجۇز بەن ۇلى جۇزگە قاراستى كوپتەگەن رۋ-تايپالارى ءوزىنىڭ ەجەلگى اتامەكەنىنە قايتا ورالۋىنا بايلانىستى ساۋدا قارىم-قاتىناسى ونان ارى دامىدى.

1851 جىلعى "ىلە - تارباعاتاي ساۋدا ەرەجەسى"، 1862 جىلعى "قۇرلىق جولى ارقىلى ساۋدا جاساۋ ەرەجەسى"، 1881 جىلعى "قايتا جاسالعان قۇرلىق جولى ارقىلى ساۋدا جاساۋ ەرەجەسى" دەگەن تەڭسىز شارتتار ارقىلى جاسالعان جۇڭگو مەن پاتشالىق رەسەي اراسىنداعى ساۋدا قارىم-قاتىناسىندا قازاقتار رەسەيمەن بولعان ساۋداعا تىكەلەي (نەمەسە جانامالاي) ارالاسىپ وتىردى"(40).

1758 جىلى قىركۇيەكتە ابىلاي حان قابانبايعا جىلقى ايداتىپ ۇرىمجىگە جىبەردى. ءسويتىپ چيڭ ۇكىمەتى مەن قازاقتار اراسىنداعى ساۋدا باستالدى. چيڭ ۇكىمەتىنىڭ قازاقتارمەن بولعان ساۋدا ىستەرىن باسقارۋعا جاۋاپتى نۋسان چيڭ ورداسىنا: "قازاقتىڭ قابانبايى 300-دەن ارتىق جىلقى ايداپ، ساۋدا جاساۋ ءۇشىن 17 قىركۇيەك كۇنى ۇرىمجىگە كەلدى"(41) دەپ حابارلادى.

"ىلەدەگى چيڭ اسكەرلەرىنىڭ تىڭ يگەرۋىنە وراي ەگىس كولىك­تەرىنە دەگەن مۇقتاجدىعى ارتا تۇسكەندە ىلەنى دە قازاقتارمەن تۇراقتى ساۋدا جاسايتىن بازار ەتىپ بەلگىلەيدى. ىلەدەگى ساۋدا باستالىسىمەن-اق قازاقتان قۇديار (ەندى ءبىر دەرەكتەردە قۇدايالى قابانباي ۇلى دەلىنگەن. ج.ش.) قاتارلى 180 ادام ءبىر جولدا 500 دەن استام جىلقىعا ساۋدا جاسادى. 1763 جىلى چيڭ ۇكىمەتى تارباعاتايعا اسكەر ورنالاستىرىپ، جار قالاشى­عىن سالىسىمەن قازاق مالشىلارى ارت-ارتىنان ساۋدا جاسادى. ىلە، ۇرجار قاتارلى جەرلەردەن ساۋدا بازارىنىڭ اشىلۋى قازاقتاردىڭ چيڭ حاندىعىمەن بولعان ساۋدا-ساتتىعىن جان­داندىرا ءتۇستى. ءبىراق قازاقتاردىڭ مالعا ايىرباستايتىن بۇيىمدارى كوبىنەسە تورعىن-تورقا قاتارلى قىمبات باعالى بۇيىمدار بولعاندىقتان قاراپايىم مالشىلاردىڭ وعان قولى جەتپەۋشى ەدى. سوندىقتان قازاق ساۋداگەرلەرى كوبىنەسە قاشقار قاتارلى جىلقى باعاسى قىمباتتاۋ، ماتاسى ارزانداۋ جەرلەرگە بارىپ ساۋدا جاسادى"(42).

"1776 جىلى قىركۇيەكتە اسكەري امبىلاردىڭ مالىمدەمە­ءسىن­دە: "ىلەدە ايىرباستالعان قازاقتىڭ جىلقىسى تاياۋ جىلداردان بەرى كوبەيىپ كەلەدى، اگۋي ءجياڭجۇننىڭ (گەنارالدىڭ)ماقۇلداۋى بويىنشا، مالشىلىق الاڭنان سۇرىپتاپ الىنعان ەكى مىڭ اتتى ءۇرىمجى، باركول جانە قۇمىل قاتارلى جەرلەردەگى اسكەري ورىندارداعى كەم اتتاردىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن جىبەردىك" دەلىنگەن(43).

"حVءىىى عاسىرداعى چيڭ پاتشالىعى مەن قازاقتاردىڭ ساۋدا­سىندا چيڭ ۇكىمەتى "ەكى جاق تەڭ پايدا تابۋ" سىندى ساۋدا ءپرينسيپىن قولدانعاندىقتان، ءارى ساۋدا بارىسىندا بايقالعان ماسەلەلەردى ۇزدىكسىز شەشىپ وتىرعاندىقتان، چيڭ ۇكىمەتى مەن قازاقتاردىڭ ساۋداسى ءساتتى دامىعان. قازاقتار چيڭ ۇكىمەتىمەن ساۋدا بارىس-كەلىس قيمىلدارىن ورىستەتۋ ارقىلى توقىما بۇيىمدارى قاتارلى تۇرمىسقا قاجەتتى بۇيىمدارعا قول جەتكىزىپ، ەكونوميكالىق تۇرمىستارىن بايىتا تۇسكەن. ال، چيڭ ۇكىمەتى قازاقتارمەن ساۋدا جاساۋ ارقىلى اسكەرلەرگە جانە تىڭ يگەرۋگە قاجەتتى ات-كولىكتەردى شەشىم ەتىپ، شىنجاڭ وندىرگىش كۇشتەرىنىڭ دامۋىن جانە شارۋاشىلىقتىڭ قالپىنا كەلۋىن تەزدەتتى. بەلگىلى دارەجەدە ىشكى ولكەلەردى دە قامتاماسىز ەتىپ وتىردى"(44).

وتكەن عاسىردىڭ سوڭى، وسى عاسىردىڭ باسىندا شىنجاڭ­دا­­عى "شەتەل دۇكەندەرىنىڭ يمپورت بۇيىمدارىندا كەزدەمە، تەمىر، كۇرەك شاي، قاعاز شاي، قانت، ماقتا ءجىپ، مۇناي، پاپي­روس، سىرىڭكە جانە باسقا دا كۇندەلىكتى تۇتىنۋ بۇيىمدارى نەگىز ەتىلدى. ەكسپورت بۇيىمدارىندا مال، قوي ءجۇنى، قوي تەرىسى، قوي ىشىگى، ماقتا، كەپتىرىلگەن زات، اڭ تەرىسى قاتارلىلار نەگىز ەتىلدى"، "وسى عاسىردىڭ باسىندا، پاتشالىق رەسەي ەلىندەگى ساۋداگەرلەر ارقىلى ۇرىمجىدەن رەسەيگە جىل سايىن 500 قانشا مىڭ رۋبل تۇراتىن قوي ءجۇنى، 5 مىڭ 600 قانشا رۋبل تۇراتىن قوي ىشەگى تاسىپ اكەتىلىپ تۇردى"(45).

جۇڭگو جازبالارىنداعى تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، ىلە مەن تارباعاتايدان رەسەي مەن جۇڭگو ورتاسىنداعى ساۋدا توراپ­تارىنىڭ اشىلۋىنان جانە 1884 جىلى شىنجاڭنىڭ ولكە بولىپ قۇرىلۋىنان كەيىنگى ەركىن ساۋدا جولدارىنىڭ كەڭەيۋى ناتيجەسىندە قازاق حالقى قونىستانعان وڭىرلەردە ساۋدامەن شۇعىلداناتىن ءۇي سانى مولايا تۇسكەن. چيڭ پاتشا­لى­عىنىڭ سوڭعى داۋىرىندەگى ءبىر مالىمەتتە، قۇلجا، ءسۇيدىن، جىڭ جانە شاۋەشەك قالالارىندا ساۋدامەن اينالىساتىن ۇيلەر 3864-كە جەتكەن. قازاقتاردىڭ ەلىمىزدىڭ ىشكى ولكەلەرىمەن جاسايتىن ساۋداسى ءۇش جولمەن ءجۇرىپ وتىرعان. سولتۇستىك جول - تيانجىن، حانكۋ، حوححوت قالالارى ارقىلى كەلىپ شونجىدان ءوتىپ ىلە، تارباعاتاي، التايمەن تۇتاساتىن. ورتا جول - حانكۋ، لانجۋ، قۇمىل، ءۇرىمجى ارقى­لى وتەتىن. وڭتۇستىك جول - وڭتۇستىك شىنجاڭداعى ۇيعىر ساۋداگەرلەر­مەن جاسالاتىن ساۋدا جولى ەدى.

قازاقتاردىڭ پاتشالىق رەسەيمەن جاسايتىن ساۋداسىنىڭ سولتۇستىك جولى - سەمەي، وڭتۇستىك جولى - فەرعانا ارقىلى بولىپ وتىرعان. قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن جۇڭگو قازاق­تارىنىڭ كەڭەستەر وداعىنىڭ ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىمەن، وتە-موتە قازاقستانمەن ساۋداسى ۇزىلمەي ءجۇرىپ وتىرعان ەدى. بۇرھان شاھيديدىڭ جازۋىنشا، شىنجاڭ مەن رەسەي اراسىنداعى ساۋدا بارىسىندا "ءار جىلى بۇيىم كوپتەپ تاسىلاتىن كوكتەم مەن كۇز ماۋسىمدارىندا كەرۋەن قوڭىراۋى ءۇرىمجى - تارباعاتاي - سەمەي جولىن جاڭعىرىقتىرىپ تۇرعان"(46).

تاريحي جازبالارداعى ناقتىلى ساندارعا جۇگىنەر بولساق، "شىنجاڭ سىرتقى ساۋداسىنىڭ تاريحي جازبا دەرەكتەرىندە 1840-1851 جىلعا دەيىن قورعاس، باقتى وتكەلدەرى ارقىلى رەسەيگە ەكسپورت ەتىلگەن نورماسى 3 ميلليون 168،1 مىڭ كۇمىس رۋبل بولعان. يمپورت ساۋدا نورماسى 2 ميلليون 255،8 مىڭ رۋبل بولىپ، يمپورت نورماسى 1 ميلليون 556،5 مىڭ. 1886-1991 جىلعا دەيىن رەسەي شىنجاڭ ەكونوميكاسىنا ارالاسىپ، شەڭگەلدەپ العاندىقتان كوپتەگەن ونەركاسىپ ونىمدەرى شىنجاڭعا كىرىپ، 6 جىل ىشىندە يمپورت 5 ميلليون كۇمىس رۋبلي، ەكسپورت نورماسى 600 مىڭ كۇمىس رۋبل بولىپ، پاسسيۆ بالانس نورماسى 88 پايىزعا جەتكەن. 1892-1914 جىلعا دەيىنگى 22 جىل ىشىندە شىنجاڭنىڭ باتىس بولىگىندەگى جۇڭگو - رەسەي ساۋدا-ساتتىعى ورنىقتى بولدى. ەكسپورت جالپى نورماسى 24 ميلليون 236،3 مىڭ ءسارى كۇمىس، يمپورت جالپى نورماسى 29 ميلليون 849 ءسارى كۇمىس بولعان. 1923-1927 دەيىن شىنجاڭنىڭ باتىس بولىگىندە كەڭەس وداعىندا بولعان ساۋدا-ساتتىق نورما­سى­نىڭ ەكسپورت نورماسى 24 ميلليون 820 مىڭ رۋبل يمپورت نورماسى 19 ميلليون 397 مىڭ رۋبلگە جەتكەن. 1928-1945 جىلعا دەيىن ەلىمىز ىشكى بىلىقپالىق پەن جاپونعا قارسى سوعىس ءورتىن باسىنان كەشىرسە دە، شىنجاڭ مەن كەڭەس شەكارا ساۋداسى قالىپتى جۇرگىزىلىپ تۇرعان. شىنجاڭنىڭ باتىس بولىگىنىڭ كەڭەس وداعىنا ەكسپورت ەتكەن تاۋارلارىنىڭ جالپى نورماسى 390 ميلليون 100 مىڭ رۋبل، يمپورت ەتىلگەن تاۋار نورماسى 312 ميلليون 765 مىڭ رۋبل بولعان. 1949 جىلى ساۋدا-ساتتىق نورماسى 72 رۋبلگە جەتىپ، مينگونىڭ ساۋدا-ساتتىق ءبىرشاما جوعارى جىلى بولدى. 1946-1949 جىلعا دەيىن ىلە، تارباعاتاي، التاي ءۇش ايماعىنىڭ كەڭەس وداعىنان يمپورت ەتكەن تاۋار نورماسى 112 ميلليون 300 مىڭ رۋبل، ەكسپورت نورماسى دا 112 ميلليون 300 مىڭ رۋبل بولعان. 1949 جىلى جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان كەيىن قىتاي-كەڭەس وداعى قالىپتى ەكونوميكالىق ساۋدا قارىم-قاتىناسىن ورناتىپ، شىنجاڭ كەڭەس وداعىنىڭ ساۋدا-ساتتىعى ءبىرشاما دامىپ، 1950-1960 جىلعا دەيىنگى ون ءبىر جىل ىشىندە ىلە قازاق اۆتونوميالىق وبلىسىنداعى ءۇش وتكەلدەن (قورعاس، باقتى، جەمەنەي) كەڭەس وداعىنا ەكسپورت ەتكەن تاۋاردىڭ جالپى نورماسى 697 ميلليون 172 رۋبل بولعان"(47).

مەيلى قاي داۋىردە بولماسىن شىنجاڭداعى قازاقتار وزدەرىنىڭ كۇن كورىسى مەن تۇرمىستىق قاجەتى ءۇشىن تۇرلىشە دەڭگەيدە ساۋدامەن شۇعىلدانىپ كەلگەن. اسىرەسە، 1978 جىلعا دەيىنگى 20 جىل ۋاقىت توماعا تۇيىق كۇيىندە ءومىر سۇرگەن جۇڭگو قوعامى ەندىگى جەردە "ەسىكتى اشىق ۇستاۋ"، "الەمدى بەتكە الۋ باعىتىن" ۇستانىپ شەتەلدەرمەن ساۋدا جاساۋدى ەرەكشە دارىپتەدى، ەل ىشىندە بازار شارۋاشىلىعى بارىنشا ءورىس الدى.

"1983 جىلى جۇڭگو - كەڭەس وداعى قارىم-قاتىناسىنىڭ قالپىنا كەلۋىنە بايلانىستى مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ بەكىتۋىمەن سول جىلى 16 قاراشادا قورعاس وتكەلى قايتا اشىلدى. قورعاس وتكەلى قايتا اشىلعاننان تارتىپ، 1991 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن يمپورت-ەكسپورت ەتىلگەن شەكارا زاتتاردىڭ نورماسى 753 مىڭ 653 تونناعا جەتىپ، يمپورت-ەكسپورت تاۋارىنىڭ جالپى قۇنى 699 ميلليون 490 شيەۆەيساريا فرانكىنە جەتكەن.

1991 جىلى 31 شىلدەدە ش ۇ ا ر وكىمەتىنىڭ بەكىتۋىمەن قۇل­جا قالاسى تمد كورشى ەلدەرىمەن ساۋدا-ساتتىق جانە ساياحات ىستەرىن جۇرگىزىپ، سول جىلى قابىلداعان زات ساتىپ الۋشى ساياحاتشىلار رەتى 6593 ادامعا جەتىپ، 1 ميلليون 300 اقش دوللارىندىق شەتەل اقشاسىن كىرگىزگەن. ساياحات­شىلاردىڭ ساتىپ الىپ شەكارادان وتكىزگەن تاۋارلارىنىڭ قۇنى 10 ميلليون يۋانعا جەتكەن"(48).

ساۋدا جاساۋعا ونشا بويۇسىنعىسى كەلمەيتىن قازاقتار جاپپاي بازارعا بەت الدى. ۇساق دۇكەندەر اشۋ، ەگىن جانە مالشارۋاشىلىق ونىمدەرىن بازارلاۋدان باستاپ موڭعوليا جانە قازاقستان ەلدەرىمەن سىرتقى ساۋدا جاساۋعا دەيىن ارالاستى. بۇل ءۇردىس قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ءتىپتى دە كەڭ قانات جايدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا جۇڭگو جاعىنان تاسىمالدانا­تىن كيىم-كەشەك، ىشپەك-جەمەك، قۇرىلىس ماتەريالدارى، ەلەكتر سايماندارى سەكىلدى ءارتۇرلى زاتتاردىڭ 60 پايىزى جۇڭگو قازاقتارىنىڭ دانەكەر بولۋىمەن كىردى.

بۇگىندە الماتىنىڭ "باراحولكا" اتالاتىن بازارىندا، جۇڭگو - قازاقستان بىرلەسكەن سەرىكتەستىكتەرىندە كوپتەگەن قىتايلىق قازاقتار جۇمىس اتقارادى جانە ءارتۇرلى ساۋدامەن شۇعىلدانادى.

قولونەر كاسىبى

جۇڭگو دەرەكتەرىندە: "ساقتار ءبىر ءتۇرلى شوشاق بورىك كيە­ءدى، تىماقتارى تىك ءارى قاتتى، توبەسى ۇشكىر بولادى. شالبار كيەدى. ءوز ەلىندە جاسالعان ساداق پەن قىسقا قىلىشتارىن اسىنىپ جۇرەدى" دەگەن جولدار كەزدەسەدى. دەمەك ولار تەمىر تەكتەس ءار الۋان مەتالداردى بالقىتا بىلگەن، ءارى تەمىردەن قانجار، پىشاق، جۇگەن جانە باسقا مەتالداردان كيىم-كەشەككە تاعىلاتىن تۇيمە، اشەكەي بۇيىمدارىن دا وزدەرى جاساي بىلگەن.

بۇل تۋرالى سۋ بيحاي بىلاي دەپ باياندايدى: "ەرتەدەگى قازاق دالاسىنا ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى Vءىى-Vءىىى عاسىرلاردا تۇرلىشە تايپا اتىمەن ساقتار بىتىراي قونىستاندى. ولار قۇرال-جابدىق، كيىم-كەشەكتەرىنە حايۋانات بەينەسىن ويىپ ورنەكتەدى جانە كەستەلەدى. كەڭ دالانىڭ جەر-جەرىنە جارتاس­تارعا سۋرەت سىزىپ قالدىردى" - دەيدى. ول تاعى دا مىناداي دەرەكتەر ايتادى: ساقتار سوعىسقا ايبالتا، نايزا، سەمسەر، ساداق، جەبە ىستەتتى، قىتايدىڭ تيان-شان العۇي سايى اۋزىنان ساقتار­دىڭ مىناداي بۇيىمدارى: التىن، كۇمىس، قولا، تەمىر، فارفور، اعاش، جىبەك، سىرلى بۇيىمدار، تەمىر جەبە ۇشى، پىشاق شىقتى...

ءۇيسىن قابىرلەرىنەن بيداي، قوناق، تارى سىقىلدى ەگىس داقىلدارى، ديىرمەن تاس، قول وراق، تەمىر سوقا تابىلدى. ەگىن، مالشارۋاشىلىعىمەن بىرگە جارىققا شىققان كۇننەن-كۇنگە وركەندەگەن قولونەر كاسىبى ءوندىرىسى ءۇيسىن قوعامىندا اسا ماڭىزدى ورىندا تۇردى. زەرتتەۋلەر ولاردىڭ مەتالل قورىتۋ، توقىماشىلىق، ساز بالشىق ىدىستار جاساۋ، سۇيەك ءمۇيىز مانەرلەۋمەن اينالىسقاندىعىن دالەلدەدى. ەجەلدەن التايدىڭ شىعىسىنداعى تولا، ورحون وزەنى بويىندا كوشپەندى مالشا­رۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانىپ كەلگەن كەرەي تايپالارىنىڭ شىڭعىسحان دەشتى قۇمىنىڭ تەرىستىگىن باعىندىرۋدان بۇرىن قولونەر كاسىبى ەداۋىر دامىعان. ولاردا ساقتار، ۇيسىندەر سياقتى كەرەيلەردىڭ باتىس جاعىنداعى ەرتىس وزەنى ءوڭىرىن ءورىس ەتكەن قيماق قاعاندىعىنا قاراستى قازاق تايپالارىنىڭ وتباسىلىق قولونەر كاسىبى ەداۋىر وركەندەدى"(49).

اتا-بابالارىمىزدىڭ قولونەرى دامىعانىنا تاعى ءبىر ءبىر دالەل - ىلەنىڭ نىلقى اۋدانىنىڭ اۋدان قالاشىعىنان وڭتۇستىككە قاراي 3 كيلومەتر شالعايداعى ۇراساي دەگەن جەرىنەن تابىلعان كونە مىس كەنى بولىپ وتىر. عالىمدار ونىڭ 2500 جىل بۇرىن اشىلعانىن مەجەلەۋدە. كەن ورنىنان تابىلعان بالقىتىلعان مىستىڭ تازالىعى 60 پايىزعا جەتكەن. قاس وزەنى ماڭىنان تابىلعان كوپتەگەن كونە قولونەر تۋىندىلارى مىنە، وسى كەزدىڭ تۋىندىسى بولىپ وتىر..

"1962-1963 جىلدارى مۇڭعۇلكۇرە، تەكەس، توعىزتاراۋ، كۇنەس وڭىرلەرىندەگى ارحەولوگيالىق تەكسەرۋلەردە تابىلعان التىن جۇزىك جانە كوپتەگەن ەجىر ىدىستار سول تۇستاعى ءۇيسىن مادەنيەتىن، قولونەرىن زەرتتەۋدە باعالى ماتەريال، وتە-موتە التىن جۇزىك ەرەكشە نازىك جاسالعان.

1981 جىلى جۇڭگو ارحەولوگتارى مۇڭعۇلكۇرەدەگى 3ء-نومىرلى ءۇيسىن مولاسىنان تولىپ جاتقان تەمىر-قولا قۇرالدار، جىبەك توقىما بۇيىمدار تاپتى. تەمىر قۇرالداردان: پىشاق، شوت، بالتا، قاشاۋ، ارا جانە قىرعىش، ت.ب. قول قۇرالداردان: شەلەك، شاۋگىم، تاباق، توستاعان، ت.ب. تابىلدى. جاھۇت ورناتىلعان التىن جۇزىك، سىرعا، تاعى باسقا التىن بولشەكتەرىنەن جاسالعان اسەم بۇيىمدار، سونداي-اق جىبەك جىپپەن ورنەكتەلگەن تۇسكيىز، جىبەك توقىما بۇيىمدار ۇيسىندەردە سوناۋ ەرتە زاماندا قولونەر كاسىبىنىڭ دامىعانىن دالەلدەپ وتىر"(50).

قازاق قولونەرىنىڭ بايىرعى ۇلگىلەرى تىرشىلىك قاجەتى مەن كۇندەلىكتى تۇتىنۋ بۇيىمدارىن اشەكەيلەۋ قاجەتتىلىگىنىڭ جەمىسى بولىپ وتىرعان. قىتايلىق قازاق عالىمى ياسىن قۇمار ۇلى قىتايدىڭ ەسكى جازبالارىن اقتارىپ قازاق قولونەرىنىڭ توركىنىن تىم ارىدان ىزدەيدى. ونىڭ جارتاس سۋرەتتەرى مەن كونە قازبالاردان كورسەتكەن دالەلدەرىمەن قوسا ءوز ويىن بىلاي جەتكىزەدى: "ىشكى موڭعولدىڭ ورتا بولىگىندەگى شۇعاي تاۋى، نيڭشاداعى حلانشان (بۇل بالكىم تۇركى تىلدە­رىنشە - قىران تاۋ شىعار) جانە التاي، تيان-شان تاۋلا­رىن­داعى جارتاس سۋرەتتەرىندە بۇعى ءمۇيىزى جانە باسقا كەيبىر جانۋارلاردى بەينەلەۋدە اسىرەلەۋ، ويۋ-ورنەككە بەيىمدەلۋ كورىنىسى بايقالادى. قازىرگى بىزگە بەلگىلى قازاق ويۋ-ورنەگىنە ەڭ جاقىن جارتاس سۋرەتى تيبەتتىڭ ەڭ باتىسىنداعى رتۋدان تابىلعان جىرتقىش اڭ-قۇستاردان ۇرىككەن بۇعىلاردىڭ كورىنىسى (سۋرەتى) جارتاسقا وتە اسەمدەپ ويىلعان. ماماندار بۇل جارتاس سۋرەتتەرىن وسىدان 2 مىڭ جىلدىڭ الدىنا تۋرا كەلەتىنىن تۇراقتاندىرادى. سونداي-اق بۇل جارتاس سۋرەتتەرى سولتۇستىكتەگى شۇعاي، حلانشان، التاي، تيان-شان تاۋلارىن­داعى جارتاس سۋرەتتەرى ءستيلىن قابىلداعاندىعىن ايتادى. رتۋعا ءبىرتابان جاقىن ءۇندىستان جانە وڭتۇستىك ازيانىڭ جارتاس سۋرەتتەرى مۇنان مۇلدە وزگەشە ەكەندىگىن ۇعىندىرادى. سونىمەن ءبىز ىزدەيتىن قازاق ويۋ-ورنەگىنىڭ ارعى سورابى جانە دە سوناۋ ازيانىڭ شىعىسىنداعى كەڭ-بايتاق ولكەدە قالادى.

قازىرگى قازاق ويۋ-ورنەگىنىڭ ارعى توركىنى دەپ قاراۋعا بولاتىن ايداھار مەن سامۇرىقتىڭ بۇلت ارالاس كورىنىسى بەينەلەنگەن، اسەمونەرلىك ءتۇس العان سۋرەت تۇسىرىلگەن، وسىدان 6 مىڭ جىل بۇرىنعى قىش ىدىس قالدىقتارى ىشكى موڭعولدىڭ شىعىس وڭتۇستىگىنە الا ورنالاسقان وحانچيىنەن تابىلعان. وسىدان قۋالاي وتىرىپ قازاق ويۋ-ورنەگىنىڭ جۇلگەسىن شاڭ داۋىرىندەگى ورتا جازىق قولا قۇرالدارىنىڭ بەتىنە سالىنعان، اسەم ويۋ-ورنەكتەرگە اكەلۋگە بولادى. ماماندار دۇنيەنىڭ باسقا ايماقتارىنان تابىلعان قولا قۇرالدارىندا مۇنداي ايشىق بولىپ كورگەن ەمەس دەسەدى. وسى ورنەكتىڭ ەڭ ءبىر تاماشا ءتۇرى، ونىڭ تولىق قالىپتاسقان نۇسقاسى وسىدان 3 مىڭ جىلدىڭ ارعى جاعىندا جاسالعان حۋناننىڭ نيڭشاڭ اۋدانىنان تا­بىلعان قولا داڭعارانىڭ بەتىنە سالىنعان حايۋانات بەت ءپىشىنى قازىرگى قازاق ويۋ-ورنەگىنە ەرەكشە ۇقسايدى. وسى مەزگىلدە، ياعني وسىدان 3 مىڭ جىل ىلگەرى ازيانىڭ شىعىسىندا قازىرگى قازاق ويۋ-ورنەگى قالىپتاسىپ بولعاندىعىن ۇعىندىرادى. ءدال وسى وڭىردە تۇرىپ، وسىدان بۇرىن قىتايدىڭ باتىس وڭتۇستىگىنە اۋىپ كەتكەن، مياۋزۋ ۇلتىندا دا قازاق ويۋ-ورنەگى سياقتى ورنەك ءقازىر دە بار. ويۋ-ورنەكتىڭ مۇنداي قالىپتاسۋ، دامۋ بارىستارى كورگەن ادامدى قايران قالدىرادى.

قازاق كيىز ءۇيى ءوزىنىڭ قۇرىلىمدىق ەرەكشەلىگىمەن دالا مادەنيەتىنىڭ تاڭداۋلى ۇلگىلىەرىنىڭ ءبىرى سانالادى. ونىڭ ارعى سورابى مەن كورىنىستىك ەرەكشەلىگىن قىتايدىڭ ورتا جازىق وڭىرىندەگى جانە وعان قاناتتاس وڭىرلەردە وسىدان 4000 - 7000 جىل بۇرىنعى جاپپاي پايدالانىلعان شىعىستىق قۇرىلىس ۇلگىلەرىنەن بايقاۋعا بولادى. ونىڭ ەڭ سوڭعىلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە حىناننىڭ انياڭ قالاسى ماڭىنان تابىلعان، وسىدان 4100-4800 جىل ارالىعىنداعى جاسالعان، لۇڭشان مادەنيە­تىنە ءتان 11ء-نومىرلى اعاشتان جاسالىپ، بالشىقپەن سىلانعان، سىرتى اقتالىپ كيىز ءۇيدىڭ بەينەسىنە كەلتىرىلگەن كورىنىسىنەن بايقاۋعا بولادى(51).

جۇڭگو دەرەكتەرىنەن سونىڭ ىشىندە بۇگىندەرى قىتايلاردىڭ اتا قونىسى سانالىپ كەلگەن ىشكى قىتايدىڭ ورتا جازىق وڭىرىنەن اتا-بابالارىمىزدىڭ ءىزىن ىزدەستىرگەن ياسىن قۇمار ۇلى قازاق ۇلتىنىڭ تۇپ-توركىنىن زەرتتەيتىن ءار قانداي عالىمنىڭ وسى وڭىرلەردەن اتتاپ كەتە بەرەتىندىگىنە قايران قالادى. قازاقتار وزدەرىنەن شىققان قولونەر شەبەرلەرىنىڭ قۇدىرەتىن "اعاشتان ءتۇيىن تۇيەتىن"، "تەمىردى قامىرشا يلەيتىن" دەگەن تەكتەس تەڭەۋلەرمەن اسىرا باعالاپ وتىرعان.

التاي كۇن بەتىنە ۇستالىعىمەن تانىلىپ، قارا تەمىردى قامىرشا يلەپ، التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەيتىن، اتاقتى زەرگەر سەيىتقامزا بيداۋلەت ۇلى (1908-1984) قازاق ۇستالارى­نىڭ سوڭعى مۇراگەرلەرىنىڭ ءبىرى ەدى. ول التىن، كۇمىس، مىس، اليۋمينيي، تەمىرلەردى بالقىتىپ اتتىڭ بەس تۇرمانى، ءارتۇرلى اڭشىلىق قۇرالدارى، ءتۇرلى پىشاقتار، ايەلدەردىڭ اشەكەي بۇيىمدارى سەكىلدى كوپ ءتۇرلى قولونەر بۇيىمدارىن جاساي بىلگەن. ءتىپتى ءوندىرىس قۇرالدارىمەن بىرگە سىناق رەتىندە قارۋ-جاراققا دەيىن جاساعان.

1958 جىلى قىتايداعى كوممۋنالاسۋعا بايلانىستى سەيىتقامزا باستاعان 40 شەبەر شەمىرشەك اۋىلىندا ارنايى شەبەرحانا قۇرادى. ولار تەمىرشىلىك، اعاششىلىق، بىلعارى وڭدەۋ، ماي تارتۋ، تەمەكى جاساۋ، ەتىكشىلىك، تىگىنشىلىك، ەر جاساۋ سەكىلدى الۋان ونەرمەن اينالىسقان. بۇگىندە ولاردىڭ ۇرپاقتارى اتا ونەرىن جالعاستىرىپ كەلەدى. ونداعى قازاقتار ءوز قولدارىنان كەلەتىن كىلەم، قازاقى ءۇي جيھازدارى، ۇلتتىق كيىم-كەشەك، پىشاق، اربا، كەستە تەمىر قۇرال-جابدىق جاساۋ سەكىلدى ۇساق ءوندىرىستى دامىتۋدى ءبىرشاما مەڭگەرگەن. مىستى، قولانى ناقىشتاۋ نەمەسە جاساندى جاھۇتپەن جاسالعان سۇيەك ساپتى پىشاق، ورنەكتەپ جاسالعان ەرتوقىم مەن قامشى، ءتۇستى مەتالمەن ورنەكتەپ جاسالعان اعاش ساندىق، بەسىك ت.ب لاردى جاساپ ءبىر جاعىنان قولونەر بۇيىمدارىنىڭ كورگىزبەلەرىنە قويسا، ەندى ءبىر جاعىنان تۇرمىس قاجەتى ءۇشىن ساۋدا اينالى­مىنا سالىپ، كۇنكورىس كوزى ەتتى.

شىنجاڭ قازاقتارىندا قازاقتىڭ بايىرعى ويۋ-ورنەك­تەرىنىڭ كوپ تۇرلەرى ساقتالعان. ول كيىز ءۇيدىڭ ىشىندەگى بارلىق جيھازداردى اشەكەيلەۋمەن ەرەكشەلەنەدى. سونداي ويۋ-ورنەك­تەردىڭ العاشقى جيناقتالعان ءتۇرى 1980 جىلى شىنجاڭ حالىق باسپاسىنان "قازاقتىڭ ويۋ-ورنەكتەرى" دەگەن اتپەن ارنايى كىتاپ بولىپ شىعارىلدى.

جەكە شارۋاشىلىقتارى

جۇڭگو قازاقتارىنداعى بارلىق شارۋاشىلىق تۇرلەرى جەكەلەردىڭ ءوز ەنشىسىنە بەرىلگەننەن كەيىن ەگىن، مال، ساۋدا، قولونەر تۇرلەرىنەن سىرت ولار كۇنكورىس كۇيبەڭى ءۇشىن ءارتۇرلى ۇساق شارۋاشىلىقتارمەندە اينالىسا باستاعان.

باستىلارىنان: بالىقشىلىق، بۇعى باعۋ، قاز، ۇيرەك، تاۋىق باعۋ، ومارتا سەكىلدى كاسىپتەردى اتاۋعا بولادى.

قازاقتىڭ قارا ولەڭدەرىنىڭ ىشىندە "بالىق ولەڭ" دەگەن بار. وندا الىپ كيتتەردىڭ ءوزىن تىلگە تيەك ەتىپ: "...بالىقتىڭ ەڭ ۇلكەنى ناھان بالىق"- دەپ جىرلايدى. "بارار جەرىڭ بالقان تاۋ، ول دا ءبىزدىڭ بارعان تاۋ"- دەپ ماتەلدەپ، بالقان تۇبەگىنە دەيىن ات ءىزىن سالعان حالقىمىز بالىقتىڭ سان ءتۇرىن ولەڭ جىرعا قوسادى، ءارى "وزەن جاعالاعاننىڭ وزەگى تالمايدى"- دەپ تىرلىك نەسىبەسىن سۋدان ىزدەيدى. قويشىعا ۇزاتىلعان بالىقشىنىڭ قىزىنىڭ: "بەكىرە مەن شورتاندى جەمەيتىن قايران باسىم، قوي ساسىقتىڭ ەتىنە قور قىلدىڭ-اۋ" دەيتىن ازىلگە جاقىن اڭىزى دا تالاي نارسەنى اڭعارتادى.

مۇنىڭ بارىنەن قازاق حالقىنىڭ ەجەلدەن-اق بالىقشى­لىق­پەن اينالىسقانىنىڭ ايقىن دالەلىن كورە الامىز.

جۇڭگو قازاقتارى قونىستانعان وڭىرلەردە بالىقتىڭ بەكىرە، قىزىل، شورتان، اق بالىق، الابۇعا، قارا بالىق، زاڭبار(يت بالىق)، سازان، تابان، اققايران، الاقانات، ءميتى، كوكسەركە اتالاتىن تۇرلەرى بار.

شىنجاڭ جەرىندە بالىق وسەتىن ۇلىڭگىر، قاناس سەكىلدى ايگىلى كولدەر بار. "ۇلىڭگىر كولى - اۋماعى جاعىنان جۇڭگو­داعى اتاقتى ون كولدىڭ ءبىرى سانالادى. كول بويىندا شىنجاڭ بويىنشا ەڭ ۇلكەن مەملەكەتتىك بالىقشىلىق ورنى بار. ونىڭ جىلدىق بالىق ءوندىرۋ قۋاتى 4500 تونناعا دەيىن جەتەدى. بۇل بۇكىل شىنجاڭ بويىنشا اۋلاناتىن بالىقتىڭ 70 پايىزىن ۇستايدى"(52).

"قاناس كولىنىڭ تەرەڭدىگى 188،5 مەتر بولىپ، 1984 جىلى شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بيولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ ۇستازدارى مەن ستۋدەنتتەرى ودان ۇزىندىعى 17-18 مەتر كەلەتىن الىپ قىزىل بالىقتى بايقاعان"(53). ءبىر قىزىعى قاناس كولىنىڭ تەرەڭى ءالى زەرتتەلىپ بولعان جوق.

وكىنىشكە وراي، سوڭعى جىلدارى قىتايلاردىڭ بەتالدى بالىق اۋلاۋىنا بايلانىستى ىلە، ەرتىس سەكىلدى ۇلى وزەندەردە ۇلكەن بالىقتار دەرلىك قۇرىپ كەتتى.

"قازاق حالقى مەكەندەگەن جەرلەردە تابيعاتتىڭ تاۋسىلماس كەنى، سان الۋان اڭ-قۇستار بار. بۇلاردىڭ باستىلارى - قاراقۇيرىق، تاۋەشكى، ارقار، بۇعى، ەلىك، بوكەن، قۇلان، قوداس، ايۋ، قاسقىر، تۇلكى، قابىلان، سىلەۋسىن، بۇلعىن، سۋسار، ءتيىن، قۇندىز، سۋىر، بورسىق، ءمالىن، قاز، ۇيرەك، قىرعاۋىل، ۇلار، قۇر، ت.ب."(54).

ىشكى جۇڭگو جەرىنەن شىنجاڭعا كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ كوبەيۋىنە بايلانىستى زاڭسىز اڭ اۋلاۋشىلاردىڭ كەسىرىنەن اتالعان اڭ-قۇستاردىڭ ءبىر ءبولىمى قۇرىپ جوعالىپ كەتسە، كوپ ءبولىمى مۇلدەم ازايىپ كەتتى.

قازاق حالقى ەجەلدەن اڭشىلىقتى اتا كاسىبى ەتسە دە، ولاردىڭ "وبالى، كيەسى بولادى"- دەپ قۇرتىپ-جوعالتۋعا جول بەرمەيتىن ەدى. سوڭعى كەزدەرى قازاقتاردىڭ اڭشىلىق كاسىبىنە ەشقانداي ءورىس قالمادى. دەسە دە مەملەكەتتىڭ ارنايى رۇقسا­تىمەن دالانىڭ اڭ-قۇستارىن اسىراپ باعۋدى جەكە كۇنكورىس ەتكەن وتباسىلار دا پايدا بولا باستادى. ارقاردى ۇستاپ، ونى قويمەن ۇرىقتاندىرۋ، تاۋەشكى مەن قولداعى ەشكىنى ۇرىق­تاندىرۋ العاشقى قادامدا جاقسى ءونىم بەردى.

ىلە، التاي تاۋلارىنىڭ قويناۋىنداعى كەيبىر مالشىلار بۇعى باعۋدى ارنايى كاسىپ ەتەدى. جۇڭگو جەرىندە بۇعى ءمۇيىزى اسا باعالى بولعاندىقتان ونىمەن اينالىسۋشىلار سول ءمۇيىزدى ساتىپ كۇن كورەدى.

جازيرالى جاسىل دالالار مەن گۇل كومكەرگەن كورىكتى مە­كەندەردە ارا باعۋمەن اينالىسىپ وتىرعان ومارتاشىلار دا بار.

ۇيرەك، قاز، تاۋىق باعىپ، ونىڭ ءوزىن نەمەسە جۇمىرتقاسىن پايدا كوزىنە اينالدىرۋشىلار دا تابىلادى.

ءۇش ايماقتى قۇرامىنا العان ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى - جەر استى قازبا بايلىعى مول ىرىستى ولكە. وندا كومىر، تەمىر، التىن، كۇمىس، تۇز، اك، شىرىمتال جانە ءتۇستى مەتالل مەن سيرەك كەزدەسەتىن مەتالدىڭ سان الۋانى بار. جۇرتقا ايگىلى قارامايلى، ورقى، مايتاۋ مۇناي الاپتارى بار.

شىنجاڭنىڭ جوڭعار، تارىم، تۇرپان-قۇمىل وسى ءۇش ويپاتىندا مۇناي، گاز بايلىعى توتەنشە مول بولىپ، جۇڭگو مەملەكەتى بويىنشا الدىڭعى ورىندا تۇرادى.

جوڭعار ويپاتىنىڭ كولەمى 130 مىڭ شارشى كيلومەتر بولىپ، مۇناي-گاز بايلىعى شامامەن 15،9 ميلليارد توننا دەپ مەجەلەنگەن.

شىنجاڭنان شىعاتىن جەر استى بايلىعىنىڭ جەرگىلىكتى ۇلتتار ەنشىسىنە تيەتىنى ءبىر پايىزعا جەتپەسە دە، قارامايلى، مايتاۋ، كۇيتىن سەكىلدى قالالاردا تۇراتىن كوپتەگەن قازاق وتباسىلارى ونەركاسىپ وشاقتارىندا ءارتۇرلى جۇمىس ىستەيدى. ىلە، التاي، تارباعاتاي جەرىندەگى ءتۇستى مەتالل كەندەرى مەن كومىر كەندەرىندە جۇمىس ىستەپ كۇنكورىس ايىراتىن قازاقتار دا از ەمەس.

ءۇرىمجى قالاسىندا قازاقتار اشقان "ءۇيسىن"، "اقبۇلاق"، "اعاجاي"، "اقجايىق"، "التىنوردا" سەكىلدى رەستوراندار مەن "ءاليا"، "مەدەۋ"، "وردا"، "جاڭا اۋەن"، "ورەن"، "شوق جۇلدىز" سەكىلدى كيىم-كەشەك، كومپيۋتەر، ونەر-بىلىمدى وزەك ەتكەن شاعىن جۇمىس ورىندارى بار.

قىتايدىڭ مەملەكەتتىك جۇمىسكەرى بولعاندارعا جۇمىس ورنىنىڭ جاسايتىن كومەكتەرى كوپ بولادى. باسپانا، زەينە­تاقى، ەمدەلۋ جاعىندا كوپتەگەن قولايلىلىقتار جاراتىلعان. زەينەتكە جوعارى ەڭبەك اقىمەن شىعاتىندىقتان تۇرمىستىق جاقتان اسا قيىنشىلىق كورمەيدى.

جۇڭگو قازاقتارىنىڭ مادەني-رۋحاني ءومىرى جانە ءبىلىم جاعدايى

ءتىل-جازۋى

بۇگىنگى شىنجاڭ قازاقتارىنىڭ ءتىل-جازۋ تاريحىنا توقتال­عاندا اۋەلى شىنجاڭ جەرىندەگى تۇركى ۇلتتارى قولدانعان ءتىل-جازۋ تاريحىنا كوز جىبەرسەك ونىڭ تامىرى تىم تەرەڭدە جاتقانىن بايقايمىز.

"قازاق ءتىلىنىڭ توركىنى جانە قازاق جازۋىنىڭ تاريحى زەرتتەۋشىلەردى وسىناۋ ارعى زاماندارعا (ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى ءىىى-Vءىى عاسىرلارعا) الىپ بارادى. بۇعان ارحەولوگيالىق قازبالار مەن ەسكى تاريحي جازبالارداعى دەرەكتەردىڭ نەگىز بولىپ وتىرعانى داۋسىز.

قازاق ءتىلى التاي ءتىلى جۇيەسىنىڭ تۇركى ءتىل سەمياسى، قىپشاق ءتىل توبىنا جاتادى. كوپتەگەن عالىمدار قازاق تىلىندە ەسكى تۇركى ءتىل ەڭ كوپ، ەڭ تازا ساقتالعان دەپ قارايدى، مۇنىڭ نەگىزىن "تۇركى تىلدەر سوزدىگىنەن" كورۋگە بولادى.

"حانناما" مەن "تاريحناما" سياقتى تاريحي كىتاپتاردا جازى­لىپ قالعان ءىشىنارا عۇن مەن ءۇيسىن سوزدەرىن ءتىل مامان­دارى قىزىعا زەرتتەپ، عۇنداردىڭ ءوز كەزىندەگى ءتىلى ەرتەدەگى تۇرىك ءتىلى دەگەن جورامالدار جاساپ ءجۇر.

حان (شۋاندي) ءۇيسىن ەلىنە جىبەرۋگە دايىنداعان حانشا شياڭ فۋ "الدىمەن شياڭليندە (قازىرگى شانشي ولكەسى چاڭ-ان اۋدانىنىڭ باتىسى) تۇرىپ ءۇيسىن ءتىلىن ۇيرەنگەن".

جاڭ چيان ەكىنشى رەت باتىس وڭىرگە كەلىپ قايتارىندا ءۇيسىن كۇنبيى وعان جول باستاۋشى، ءتىلماش قوسىپ بەرىپ، جاڭ چياندى جەتكىزىپ سالعان. "تاريحناما. فەرعانا تاراۋىندا" جازىلعان بۇل دەرەكتە ءۇيسىن ءتىلىنىڭ عۇن تىلىمەن ۇقساس نەمەسە ۇقساس ەمەستىگى ايتىلماسا دا، ۇيسىندەردىڭ جاڭ چيانعا جول باستاۋشى بەرگەننىڭ ۇستىنە ءتىلماش قوسىپ بەردى دەگەن فاكتى ويلانۋعا ءتيىستى. بۇل ءتىلماش سول كەزدەگى جۇڭگو ءتىلىن نەمەسە عۇن ءتىلىن (ءتىپتى ەكەۋىن دە) بىلەتىن ادام بولعانى عوي...

دەمەك، قازاق ءتىلى سوناۋ ەرتە زامانداعى عۇندار، ۇيسىندەر، قاڭلىلار، الاندار ءتىلى، ودان بەرى كەلە تۇركى تىلدەس تايپالار ءتىلى نەگىزىندە قالىپتاسقان. قازاق ءتىلىنىڭ توركىنى تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا قازاقتىڭ تەگىنە بايلانىستى ەرتە زامان ەلدەرىنە (ۇلىستارعا) جانە ولاردان قالعان جازبا ەستەلىكتەر مەن تاريحي ەسكەرتكىشتەرگە جۇگىنگەندە عانا دۇرىس تۇجىرىم جاساۋعا بولادى"(55)

شىنجاڭ جەرىنەن تابىلعان كونە جازۋلارعا كەلەر بولساق: "قازىرگە دەيىن بايقالعانى نەشە ءتۇرلى، ولار: سانسكريت جازۋى، كاروستى جازۋى، حوتان جازۋى، يانجي-كۇشار جازۋى، سوعديانا جازۋى، تۇركى جازۋى، حۇيگۋ جازۋى، ەسكى تيبەت جازۋى، باگسبا جازۋى جانە شاعاتاي جازۋى قاتارلىلار بار"(56). سونىڭ ىشىندە ءوز تاريحىمىزعا جاقىندارىنا توقتالساق، ولار: سوعديانا جازۋى، تۇركى جازۋى جانە شاعاتاي جازۋلارى.

"ءحىى عاسىردىڭ العاشقى مەزگىلىندە قىتايدىڭ باتىس ءوڭىر­لەرىندە جانە ورتا ازيا وڭىرلەرىندە جاساعان تۇرىكتەر العاشىندا سوعديانا جازۋىن قولدانعان. سوندىقتان سوعديانا جازۋى كونە تۇرىك جازۋى دەپ تە اتالادى. سوعديانا جازۋى كونە پارسى جازۋىنا نەگىزدەلىپ جاسالعان جازۋ بولىپ، ەڭ العاشىندا سوعديانا حاندىعى قولدانعان جازۋ. سوعديانا حاندىعى قىتايدىڭ تاڭ پاتشالىعى مەزگىلىندە بۇحارا مەن سامارحاندى ورتالىق ەتىپ، امۋ وزەنىنىڭ بويىن قاراستى ەتكەن حاندىق. كەيىن قاراحان حاندىعى بيلەگەن.

قىتايدىڭ ءسۇي، تاڭ پاتشالىعى مەزگىلىندەگى تۇرىكتەر تۇركى جازۋىن قولدانعان. تۇركى جازۋى 40 ارىپتەن قۇرالعان. وڭنان سولعا قاراي جازىلادى. بۇل جازۋ سولتۇستىك ەۋروپادا­عى گەرماندىقتار قولدانعان كونە كاروستى جازۋىنا ۇقساپ قالادى. سوندىقتان بۇرىن تۇرىكشە كاروستى جازۋى دەپ تە اتالعان. بۇل جازۋ ەڭ العاش موڭعوليانىڭ ورحون-ەنيسەي وزەنىنىڭ ماڭىنان تابىلعان ەسكەرتكىشتەن بايقالعاندىقتان "ورحون-ەنيسەي جازۋى" دەپ تە اتالادى. بۇل جازۋمەن جازىل­عان باستى جازبالاردان: "كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى"، "بىلگە قاعان ەسكەرتكىشى"، "تونىكوك ەسكەرتكىشى"، "ونگىن ەسكەرتكىشى"، "مويىنشور ەسكەرتكىشى" قاتارلى ەسكەرتكىشتەر بار. تۇركى جازۋىمەن جازىلعان جازبالار شىنجاڭنىڭ تۇرپان، چارقىلىق قاتارلى جەرلەرىنەن دە تابىلعان. تۇركى جازۋىنىڭ تابىلۋى تۇركى ۇلتتارىنىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن زەرتتەۋدىڭ قاينار بۇلاعى بولىپ تابىلادى.

تاريحتا جاساعان تۇرىك تىلدەس تايپالار العاشىندا سوعديانا، تۇركى جازۋىن قولدانعاننان كەيىن، سوعديانا جازۋى­نا نەگىزدەلىپ حۇيگۋ جازۋىن جاراتىپ قولدانعان. حۇيگۋ جازۋى اللوفوندى جازۋ بولىپ 19-20 ءارىپ بەلگىسىنەن قۇرالادى. ەڭ العاشىندا وڭنان سولعا قاراي كولدەنەڭ جازىلعان. كەيىن وڭنان سولعا قاراي تىك جازىلعان. بۇل جۇڭگو جازۋىنىڭ ۇلگىسىنە ەلىكتەگەن بولۋى مۇمكىن...

شاعاتاي جازۋى - تۇرىك تەكتەس ۇلتتاردىڭ ءحىىى عاسىردان باستاپ قولدانعان جازۋى. بۇل جازۋ اراب-پارسى جازۋىنا نەگىزدەلىپ جاسالعان. جيىنى 32 ءارىپ، وڭنان سولعا قاراي كولدەنەڭ جازىلادى. شىنجاڭنىڭ تاريحي ماتەريالدارىنىڭ كوپ ساندىسى شاعاتاي جازۋىمەن جازىلعان. باستى جازبالاردان: ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ "قۇتتى بىلىگى"، ماحمۇت قاشقاريدىڭ "تۇركى تىلدەر سوزدىگى"، احمەت ءياسساۋيدىڭ "دانالىق جيناعى"، بالاساعۇن ساجاقتىڭ "عىلىمنىڭ كىلتى"، احمەت يوكانايدىڭ "اقيقات سىيى"، مىرزا حايداردىڭ "راشيد تاريحى" جانە موللا قاجىنىڭ "بوعاراحان اڭىزى" قاتارلى كىتاپتار بار(57).

سۋ بيحايدىڭ پايىمىنشا: "قازاق ۇلتى 3000 جىلدان استام ۋاقىت ۇزاق تاريحى بارىسىندا ىلگەرىندى-كەيىندى تۇركى، حۇيگۋ، اراب جازۋلارىنان پايدالانىپ ءوز ءسوزىن تاڭبالاپ كەلگەن...

ءبىر ءبولىم عالىمدار جۇڭگو، پارسى، گرەك تاريحي كىتاپتارىن­داعى ساقتاردىڭ ۇلىستارىنىڭ، جەرىنىڭ، ادامدارىنىڭ اتىنا قاتىستى دەرەكتەردى زەرتتەگەن سوڭ "ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى ءىV-Vءى عاسىرلاردا قازاقستان جەرىنىڭ سولتۇستىگىندە جاساعان ساقتار تۇركى تىلىندە سويلەگەن، وڭتۇستىگىندە جاساعان ساقتار يران تىلىندە سويلەگەن دەپ قارادى. بۇل تۇجىرىم ءىس جۇزىندە ءبىرشاما ۇيلەسەدى. ويتكەنى ساقتاردىڭ مەكەنى شى­عىستا، تىلدەرى ۇلى جۇزدەر (يوزىلەر) مەن ۇيسىندەر ىلە القابىنا كەلگەن سوڭ قىسقا عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە قالىڭ ساق ەلىنىڭ ىشىنە ءسىڭىپ كەتە دە المايدى. ەگەر ەكى رۋ-تايپانىڭ ءتىلى مۇلدە ۇقسا­ماسا، ولاردىڭ ءوزارا سىڭىسۋىنە كەمىندە ونداعان جىلدار كەتەدى. ءتىل جۋىق نەمەسە ۇقساس بولعاندا عانا ءسىڭىسۋى تەز بولادى. مۇنان ساقتاردىڭ اسىلىندە تۇركى تىلدە سويلەگەنىن بايقاۋعا بولادى. ولار باتىسقا اۋىپ، ورتا ازياعا بارعاننان كەيىن ۇزاق ۋاقىت بويىنا يران تىلىندەگىلەرمەن ارالاسقاندىقتان، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندەگى ساقتار يران تىلىندە سويلەدى، ساحارانىڭ سولتۇستىگىندەگى ساقتار بۇرىنعىسىنشا تۇركى تىلىندە سويلەي بەردى.

وسى زامانعى قازاقتاردىڭ توركىنىنىڭ ءبىرى بايىرعى ساقتار بولعاندىقتان، قازاق تىلىنە ساق تىلىنەن دە ءبىرسىپىرا ءسوز سىڭگەنىن بايقاۋعا بولادى. ساقتاردىڭ ىشىندە يران تىلىندە سويلەگەندەر دە بولعاندىقتان، ولار تابيعي تۇردە يران ءتىلىنىڭ ءبىر بولىگىن قازاق تىلىنە الا كىرگەن... ال ءۇيسىن ءتىلىنىڭ تۇركى تىلدەر تارماعىنا جاتاتىنى داۋسىز(58).

الكەي مارعۇلان ءوزىنىڭ "تاڭبالى تاس" جازۋى اتتى ماقالاسىندا قازاق ساحاراسىن مەكەندەنىپ كەلگەن تايپالاردىڭ تاس بەتىنە جازىپ قالدىرعان بەلگىلەرىن 4 ءتۇرلى جازۋدىڭ ۇلگىسى دەپ تۇجىرىمدايدى.

ءبىرىنشى - ەسكى عۇن، ۇيسىندەر پايدالانعان رۋنا جازۋى.

ەكىنشى - ورحون داۋىرىندەگى رۋنا جازۋى.

ءۇشىنشى - شىعىس تۇركىستاندا ۇيعىرلار پايدالانعان ارامەن جازۋى.

ءتورتىنشى - اراب جازۋى.

نيعىمەت مىڭجاني كەلتىرگەن دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قازاق حالقىنىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىنا ۇلەس قوسقان تايپالاردىڭ ءوز زامانىندا قولدانعان تىلدەرى قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا نەگىز سالدى جانە ونىڭ ەسكى كەزەڭى بولدى. بۇل تايپالاردىڭ ورتا عاسىردا اۋىز ەكى سويلەۋ تىلىمەن قاتار ادەبي جازبا ءتىلى دە بولعان. مىنە بۇل "كونە قازاق ءتىلى" دەپ اتالادى. پروفەسسور س.امانجولوۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، "ەدىگە"، "ەرسايىن" جىرلارى قازاق اراسىنا الشىندار ارقىلى تاراعان، "ەر كوكشە"، "قابانباي باتىر"، "بازار باتىر"، "كۇركەباي باتىر" پوەمالارى كەرەيلەر تىلىندە، "ماحابباتنا­ما"، "الپامىس" قوڭىراتتار تىلىندە، "تالاس ەسكەرتكىشتەرى" دۋلات تىلىندە (مۇسابايەۆتىڭ تۇجىرىمى بويىنشا ءۇيسىن تىلىندە)، "ناعجي ءال-فاراديس" كەدەرى تىلىندە، "كودەكس كۋمانيكۋس" قىپشاق تىلىندە جازىلىپ قالعان.

يسلام ءدىنىن قابىلداۋىمىزعا بايلانىستى سوڭعى عاسىر­لاردا ەڭ كوپ قولدانعان جازۋىمىز اراب جازۋى. قازاق حاندىق­تارى داۋىرىندە دە اراب الىپپەسى قولدانىلدى. ول شامامەن 500 جىلداي ۋاقىت پايدالانىلدى.

1924 جىلى احمەت بايتۇرسىن ۇلى اراب جازۋى ۇلگىسىندەگى توتە جازۋدى قولدانۋعا كەلتىرگەننەن كەيىن شىنجاڭ قازاق­تارى جاپپاي وسى جازۋدى قولداندى. 1965 جىلدان باستاپ جۇڭگو جازۋىنىڭ دىبىستىق بەينەلەنۋى نەگىزىندەگى لاتىن ءالىپبيى جاسالىپ، ول 1982 جىلعا دەيىن پايدالانىلدى. ودان كەيىن ا.بايتۇرسىن ۇلى جازۋى نەگىزىندەگى توتە جازۋ قايتادان قولدانىسقا ەندى. قازىردە وسى جازۋ قولدانىلادى.

جاقىنعى جىلداردان بەرى "قوس ءتىلدى وقىتۋ" دەيتىن جاڭا باعدارلاماعا سايكەس قازاق مەكتەپتەرىندە ساباقتار قىتايشا وتىلە باستادى. تەك قانا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەت ءپانىن قازاقشا وتەدى، بۇل قىتايدىڭ وزدەرى جاساعان اۆتونوميا ساياساتىنا سايكەس كەلمەسە دە، كەشەگى كەڭەستەر وداعى جۇرگىزگەن "ورىستاندىرۋدىڭ" قىتايلىق بەينەلەنۋى بولىپ وتىر.

ادەبيەتى

جۇڭگو قازاقتارىنىڭ ادەبيەتى - كۇللى قازاق ادەبيەتىنىڭ ءبىر بۇتاعى.

"شىنجاڭ (جاڭا ولكە) ءوڭىرىن مەكەندەگەن قازاقتاردىڭ ادەبيەتى XYءىىى عاسىردىڭ ءى جارتىسىنان بەلگىلى، ارعى تاريحى قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتىمەن ساباقتاس"(59).

ادەبيەت تاريحىنىڭ قاتپارى قالىڭ ەجەلگى ىزدەرىنە ۇڭىلگەندە، بۇگىنگى كۇندەگى جۇڭگو جازبالارىنان ادەبيەتىمىز­ءدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىن تۋعانىن بىلەمىز. قازىرگى جۇڭگو جانە قازاق ەلى قونىستانعان دالادان ونىڭ تاريحي ءجادى­گەرلەرىنىڭ ايقىن ىزدەرى تابىلادى. جۇڭگو ۇلتى ءوزىنىڭ ادەبيەت تاريحىنىڭ العاشقى بەتتەرى جىن-شايتاندارعا قاتىستى جىرلار مەن اڭىز- اڭگىمەلەر ارقىلى تۋعاندىعىن مويىن­دايدى. ال، ءبىزدىڭ تاريحىمىزداعى شاماندىق داۋىردەگى ادە­بيەت­تىك ۇلگىلەردىڭ باقسىلار جىرى ارقىلى باستالعاندىعى جاسى­رىن ەمەس. ءتىپتى تاڭقالارلىعى جۇڭگو جانە قازاق ۇلتىن­داعى ءۇردىس امەريكا ۇندىستەرىندە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان.

اتا-بابالارىمىز قونىستانعان ەجەلگى مەكەنىنىڭ تاۋ-تاسىن اقتارعاندا، سول ءداۋىر ەسكەرتكىشتەرىن قازىرگە دەيىن ءوز كوزى­مىزبەن كورىپ ءجۇرمىز. انىعىراق ايتقاندا، باقسىلاردىڭ باسى­نا ۇكى تاعىنىپ، دەنەلەرىنە ءتۇرلى شاشاقتى كيىمدەردى كيىپ (كوبىنەسە قۇس قاۋىرسىندارى) بيگە باسقان كورىنىستەرى اسپان استىنداعى اشىق مۇرامىز بولعان جارتاستار بەتىندە ءالى تۇر (60).

شاماندىق ادەبيەت ۇلگىلەرى ءان-جىرلار قالىپتاستىرىپ قانا قويماي، وزىنە ءتان اڭىز اڭگىمەلەر جاساپ بەلگىلى دارەجەدە داۋرەندەگەن.

ەجەلگى جۇڭگو ادەبيەتىندەگى "چۋ ولەڭدەرى"، "تاڭ ءداۋىرى جىرلارى"، جىن-شايتاندار تۋرالى اڭىزدارى سول تۇستىڭ جەمىسى بولعان. ءبىزدىڭ قازاق قارا ولەڭدەرىنىڭ تاريحي توركىنىن وسىنداي بايىرعى جۇڭگو جازبالارىنان جانە اراب، پارسى ۇلتتارىنىڭ ولەڭ ورنەكتەرىنەن ىزدەستىرگەن ءبىراز عالىمدار بۇل شىندىقتى ءتىپتى دە راستاپ وتىر. قىتايدا جۇڭگو تىلىندە جارىق كورگەن "ءباتىس-وڭىر از ۇلت جىرلارىنان تاڭدامالى­لار" ("شىنجاڭ حالىق باسپاسى" 1988 ج. ءۇرىمجى) اتتى ەجەلگى جىر جيناعى ومار حايامنىڭ "رۋبايى" سەكىلدى ەڭبەكتەر سول ءسوزىمىزدىڭ ايعاعى. ءبارى ءبىزدىڭ ەجەلگى قارا ولەڭ ۇلگىلەرىنەن باستاۋ الادى. بۇل تۋرالى يتاليا عالىمى الەساندرو باۋساني (اlesandro Bausanءى): "رۋبايدىڭ جانر توركىنى تۇركى تىلدەس حالىقتاردان كەلگەن"- دەيدى. جوعارىدا اتالعان ەڭبەكتەردى وقىپ وتىرىپ العاشقىسىنىڭ يسلام ءدىنى تاراۋدان بۇرىن تۋعا­نىن ونداعى شاماندىق سارىنداردان بايقايمىز. ال، "رۋباي" زامانىندا شاماندىق جانە يسلامدىق ۇلگى قاتارىنان بايقالادى. ءتىپتى كەي جىر ەكەۋىنىڭ تايتالاسى سياقتى - يسلام­دى بويىنا سىڭىرگىسى كەلمەگەن قارسىلىق ۇنىندەي ەلەستەيدى .

حورەزمدىك عالىم ءابۋرايحان ال-بەرۋني (973-1048 جج.) "وتكەن بۋىنداردىڭ ەسكەرتكىشتەرى" اتتى كىتابىندا ارابتار­دىڭ وسى كۇنگى ورتا ازيا، قازاقستان جەرلەرىن جاۋلاپ الۋ ارەكەتى ءسوز بولادى. ول: "كۋتايبا بين مۋسليم ءال-باليقي ءارتۇ­ءرلى تاسىلمەن بۇرىنعىنىڭ ءبارىن تاراتتى، جويدى. حورەزمدىكتەردىڭ جازۋ-سىزۋلارىن، كىتاپتارىن، بۋمالارىن ورتەدى، ءدىن قىزمەتكەرلەرىن، اۋىز-اڭگىمەلەرىن بىلەتىن ادامدا­رىن، عالىمدارىن تۇگەل قۇرتتى. حورەزمدىكتەردىڭ يسلامعا دەيىنگى تاريحى تۇگەل كورگە كومىلدى، ونى ءقازىر ەشكىم بىلمەي­ءدى"- دەيدى. ءىX عاسىردان باستالعان بۇل "تازالاۋ" ماناعى ءبىز ايتقان شاماندىق ادەبيەتىنىڭ شاڭىن اسپانعا ۇشىردى.

مىنە، بۇلار ارابتىق ۇلگىنىڭ - يسلامدىق ادەبيەتتىڭ قالىپ­تاسۋىنىڭ العاشقى نەگىزدەرى ەدى. قازاق ادەبيەتى مەن مادە­نيەتىنىڭ وركەندەۋى دە وسى كەزدە بولدى. ولاردىڭ باستى­لارىنان - مۇحاممەد حورەزمي، ءابۋناسىر ءال-فارابي، ءابۋرايحان ال-بەرۋني، ءابۋعالي يبن سينا، ءابىلقاسىم فەرداۋسي، رابعۋزي، ماحمۇد قاشقاري، قوجا احمەد ياسساۋي، ومار حايام، ءجۇسىپ بالاساعۇن تەكتەس عالىمدار، اقىن-جازۋشىلار قارا ءۇزىپ شىقتى.

ارابتىق وركەنيەت ۇلگىلەرى ءوز شاپقىنشىلىعىنان بۇرىن­عى تاريحتى قانشاما جويىپ جىبەرگىسى كەلگەنىمەن، ول تەك يسلام ءدىنىن قابىلداعان وڭىردەن اسا الماعان ەدى. سول سەبەپتى دە بەس مىڭ جىلدىق تاريحى بار جۇڭگو سىندى بايىرعى ەلدەردە تۇركى ادەبيەتىنىڭ جۇرناعى بارىنشا تازا كۇيىندە ساقتالىپ قالعان. ونى جاڭا عانا ايتىپ وتكەن "باتىس ءوڭىر از ۇلت جىرلارىنان تاڭدامالىلار" كىتابى جانە قىتايدا شىعىپ جاتقان "جۇڭگو تاريحىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر" اتتى قوماقتى تومدار مەن قازاقتانۋشى جۇڭگو عالىمى سۋ بيحاي جازعان "قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحى"، "شىنجاڭ جارتاس جازبالارى" سەكىلدى كوپتەگەن ەڭبەكتەر تولىق دالەلدەيدى.

دەسە دە، بۇگىنگى ادەبيەت تاريحىمىزدى داۋىرلەپ، ونىڭ تاريحىن زەرتتەۋدە Xءىى-Xءىىى عاسىرلاردا تۋعان ورحون ەسكەرتكىشتەرىنەن، كۇلتەگىن، تونىكوك جازۋلارىنان اسا الماي كەلە جاتۋىمىز ارابتار جويىپ جىبەرگەن ەسكى ادەبيەتىمىزدى ءالى دە زەرتتەپ جەتە الماي جاتقانىمىزدان بولۋ كەرەك.

ەندى ءوزىمىز كوتەرىپ وتىرعان تاقىرىپقا قايتا كەلسەك، شىنجاڭداعى ادەبيەتتىڭ تۋىلۋى دا يسلامدىق ۇلگىدەگى ءدىني ادەبيەتتەن باستالادى.

ونىڭ العاشقى ونەگە شاشۋشىلارى ارينە اباي (1845-1904) مەن اقىت (1868-1940). اباي كۇللى قازاققا ورتاق ءىرى تۇلعاعا اينالسا، اقىت ءالى زەرتتەلىپ بولماعان قىرى مەن سىرى كوپ ءىرى عۇلاما. ءبىز ابايدىڭ ەڭ الدىمەن شىعىس شايىرلارىن ونەگە تۇتقانىن بىلسەك تە، اقىت جايىنان از بىلەمىز.

اقىت ءۇلىمجى تۋرالى 1897 جىلى العاشقى ەڭبەك جازعان ورىس عالىمى نيكولاي فەدوروۆيچ كاتانوۆ بولسا، ودان كەيىنگى بوداندىق جىلدار سوسياليستىك قوعامنىڭ كوممۋنيستىك جۇيەسىنە باعىنىپ، اقىت جايىنان اۋىز اشۋدان قورىقتى. سەبەبى ول ارابتىق ادەبيەت ۇلگىسىن بارىنشا پايدالانعان ءدىني ادەبيەتتىڭ وكىلى دەپ قارالدى. ال، ەندىگى ءبىر ءبولىم زەرتتەۋشىلەر اقىتقا ءوز زامانىنىڭ ەمەس، بۇگىنگى ادەبيەتتىڭ ولشەمىمەن قاراعىسى كەلەدى.

اقىننىڭ 1903 جىلى جازعان "كەرەي يشانى مۇحاممەد ءمومىن" دەگەن ەڭبەگىنەن بەلگىلى بولعانىنداي ورىس جەرىنەن قاشىپ بارعان ماجبۋللا دەگەن ۇلكەن وقىمىستى مىرزاباقا دەگەن اتپەن اقىتقا ۇستاز بولعان. اقىت وسى ادامنان اراب، پارسى تىلدەرىن ۇيرەنىپ اراب، پارسى، شاعاتاي تىلدەرىندەگى تاريحي، عىلىمي، ادەبي كىتاپتار ارقىلى شىعىس ادەبيەتىمەن مولىنان تانىسادى. ءارى قوبدا پوشتا بولىمشەسىندە جۇرگەن كەزىندە جۇمىس قاجەتىمەن مونعول، ورىس ءتىلىن دە ۇيرەنگەن. اقىننىڭ قاجىلىققا بارۋى دا وي الەمىن كەڭىتىپ، قالام قۋاتىن ارتتىرا تۇسەدى. سول تۇستاردا ول مۇحاممەد پايعامبار (س.ا.س)، مۇحاممەد قۇناپيا، سماعۇل قاتارلى يسلامدىق ءىرى تۇلعالار ومىرىنەن تاريحي جىرلار جازادى ءارى "عادىل حاننىڭ ۇكىمى"، "مۇسا پايعامباردىڭ مويىنداۋى"، "مۇسانىڭ قىزىرعا جولداس بولۋى"، "ەسكەندىر زۇلقارنايىن" تەكتەس جيىرمادان استام نازيرالىق داستاندار جازعان. اقىننىڭ العاشقى ەڭبەكتەرى 1891 جىلدان باستاپ قازان، ورىنبور، سەمەي باسپالارىنان كىتاپ بولىپ شىعا باستاعان.

اقىتتىڭ ءومىرى مەن ولەڭ-جىرلارىنا ۇڭىلگەندە، ونىڭ شىعىستىق ءدىني ۇلگىنى پايدالانىپ ادەبيەتكە كەلگەنىن، قازاقى قارا ولەڭمەن سۋسىنداپ، شالكيىز، قازتۋعان، اسان، بۇحار جىرلارىن دا جاتتاپ وسكەندىگىن، جول ورتاسىنان وتە بەرە ابايدى دا ونەگە تۇتقانىن انىق سەزەمىز.

اقىت قولىنا كەشتەۋ تيگەن اباي شىعارمالارىنىڭ قىتايداعى قازاقتارعا جەتۋىنە كەلسەك، قازىرگى بار دەرەك بويىنشا ابايدىڭ 1909 جىلى شىققان كىتابى 1915 جىلى اسقار تاتاناي ۇلىنىڭ قولىنا جەتكەنىن بىلەمىز. ودان كەيىنگى دەرەكتەر 1920 جىلدار تاڭجارىق جولدى ۇلىنىڭ (1903-1947 جج.) قازاقستان جەرىندە بولىپ قايتۋى، 1916 جىلى اسەت نايمانباي ۇلىنىڭ (1867-1923 جج.)، جۇسىپبەكقوجا شايحىسلام ۇلىنىڭ (1857-1937 جج.) جۇڭگو جەرىنە ءوتۋى، زيات شاكارىمنىڭ قىتايعا قاشىپ ءوتۋى ەكى ەل اراسىنداعى ادەبي-مادەني بايلانىستارعا مۇرىندىق بولعانىن كورسەتەدى.

ءالى زەرتتەلىپ بولماعان تاريحي اڭگىمەلەردىڭ كوپ ەكەنىن ەسكەرسەك، اسەت نايمانبايۇلىنا بايلانىستى دا شەشۋى تولىق ەمەس جۇمباق حيكايالار كوپ. سونىڭ ءبىرى 1918 جىلى مامىردا اسەت نايمانباي ۇلىنىڭ قىتايدىڭ شاۋەشەك قالاسىندا احمەت بايتۇرسىن ۇلى (1873-1937)، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى (1885-1935) سياقتى ۇلت زيالىلارىمەن بىرگە بولعاندىعى. اسەت بۇل باس قوسۋدا "الاشقا" اتتى اتاقتى ولەڭ-تولعاۋىن شىعارادى. ال، وسى ساپار بارى­سىندا احمەت، ءمىرجاقىپ تۋرالى بىزگە جەتكەن اڭگىمە ماردىم­دى ەمەس. دەمەك، الاشتىڭ اتاقتى تۇلعالارىنىڭ دا قىتايداعى قازاقتار اراسىندا بولعاندىعى راستالىپ وتىر.

قۋعىن-سۇرگىن سالدارىنان جۇڭگو جەرىنە قاشىپ وتكەن ەندىگى ءبىر توپ شاكارىم قاجى اۋىلىنىڭ ادامدارى ەدى. 1931 جىلى 2 قازان كۇنى شاكارىم قاجى جازىقسىز اتىلعان سوڭ، زيات شاكارىم ۇلى، بەردەش ءازىمباي ۇلى تاكەجانوۆ، ماناكەش ءازىمباي ۇلى، قوجاقاپان، تولەۋقازى قاتارلىلار اۋەلى تارباعاتايعا، ونان سوڭ التايعا قاشىپ بارادى. وسىدان از ۋاقىت بۇرىن ىلگەرىندى-كەيىندى بولىپ التايعا جان ساۋعالاپ بارعان سەيىتقازى نۇرتايەۆ، شابدان ابدىكەرىم، كارىم دۇيسەباي، ءسالىم جانازار، مىرزاحمەت، قۇسايىن قاتارلى اسىلدىڭ قيىقتارى بار ەدى. ولاردىڭ الدى بولىس بولعان، ستامبۋل، ماسكەۋ قالالارىندا ۋنيۆەرسيتەت وقىعان، ارتى اسىل تەكتى تۇقىمنان تاراعان كوپ ءتىلدى، اسا ءبىلىمدى جاندار بولاتىن.

دەمەك، جوعارىداعى كوپ ەسىمدەردى اتاۋىمىز ولاردىڭ ەكى ەل اراسىنداعى وركەنيەتتىڭ، ادەبيەتتىڭ الماسۋىنا جاساعان يگى ىقپالىن ىزەتپەن ەسكە الۋ ەدى.

اباي ولەڭدەرىمەن جارىسا جەتكەن ماعجان جۇمابايەۆ (1893-1938)، ءمىرجاقىپ دۋلات، بەيىمبەت مايلين (1894-1938)، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى (1858-1931)، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ (1889-1930)، ءىلياس جانسۇگىروۆ (1894-1938)، ساكەن سەيفۋللين (1894-1938)، سۇلتانماحمۇد تورايعىروۆ ەسىمدەرى وسىدان باستاپ شەتەل قازاعىنا دا كەڭىنەن تانىمال بولا باستادى. ىلە وڭىرىندە اسەت، جۇسىپبەكقوجا، كودەك اقىندار وزىندىك ونەگەسىمەن ادەبيەتتىڭ تامىرىن تەرەڭگە جايسا، زيات شاكارىم ۇلى ارقىلى ماعجان جۇمابايەۆ ولەڭدەرى، احمەت بايتۇرسىن ۇلى مىسالدارى، شاكارىم ولەڭ­دەرى، اندەرى، داستاندارى، شەجىرەلەرى التاي مەن تارباعاتاي قازاقتارىنا كەڭىنەن تارادى.

1935 جىلى 27 جەلتوقسان كۇنى العاشقى سانى جارىق كورگەن "شىنجاڭ التاي گازەتىنە" - ارناپ زيات شاكارىم ۇلىنىڭ ءوزى دە ولەڭ شىعارعان:

جاس "التاي" جاڭا ۇشىپ قانات جايعان،

كورىنىپ تۇر جارىعى سونادايدان.

كوركەيىپ كوپ جاساسىن ورىن الىپ،

جوياتىن ناداندىقتى قۇرال-سايمان...

ورتاڭا كەلدى باسپا باساتۇعىن،

تاراتىپ ءتۇرلى جەمىس شاشاتۇعىن،

وقۋ - ونەر، ءبىلىمنىڭ ءتۇپ قازىعى،

سەرپىلىپ ناداندىقتان قاشاتۇعىن.

شىعاردى "التاي" اتتى جاڭا گازەت،

وياتىپ حالىق كوزىن اشاتۇعىن.

التاي كارى بولعانمەن بىلگەنىڭ جاس،

بالالىققا جولاما، ەندى ودان قاش.

بىرلىك قىل، پۇل اياما، قولىڭدى ۇستاس،

ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، جاعادان باس.

باسقىشقا جاڭا شىقتىڭ قادام باسىپ،

تۇتقاسىن ۇستا، عىلىم ەسىگىن اش.

ەزىلىپ ۇيدە وتىرىپ كۇن وتكىزبەي،

حالقىڭا قىزمەت ەت ەندىگى جاس.

تىلەگىم، شىن جۇرەگىم، حاق نيەتىم،

ەڭبەك ەت، شارۋا كوركەيت، ىلگەرى باس.

كورمەگەن ونەر-بىلىم بۇرىن حالىق،

ەن جۇرگەن كوشىپ-قونىپ مالىن باعىپ.

بىلىمگە بارلىق شارۋاڭ بايلانىستى،

الساڭدار تاجىريبە ويعا سالىپ.

ەن كوشىپ، ەڭبەكسىز ەت-قىمىز ءىشىپ،

قازاقتىڭ قاراڭعىدا قالۋى انىق.

ءار نارسە ءوز-وزىنىڭ زامانىندا،

قۇشا كەلدى ءبىزدى بۇگىن زامان اعىپ.

ءادىل زاڭ، ءتۇزۋ تەزىڭ قۇرۋلى تۇر،

نۇرلى كۇن ساۋلە بەردى نۇرلى جارىق.

بىلىمگە تولى ادام بەل بايلايدى،

ونەرسىز ەلىڭ جوق دەپ ءتۇرىن تانىپ.

قولدانىپ سۇنياتتىڭ سالعان جولىن،

ەل بولىپ قاتارعا ەندىك تەڭدىك الىپ.

جاڭا "التاي" قۇتتىق ايتىپ قادامىڭا،

باسقارعان العىس ايتىپ ادامىڭا.

جاردەمگە قولباسشىلىق ءجون سىلتەگەن،

كوپ راحمەت ءشارىپحانداي جانابىنا.

ءسويتىپ، اتى اتالعان تاريحي تۇلعالاردىڭ ىقپالىمەن شىڭجاڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ ىرگە تاسى قالانا باستادى. ونىڭ كوش باسىندا جۇسىپبەك شايحىسىلام ۇلى، اسەت نايمانباي ۇلى، اقىت ءۇلىمجى ۇلى، تاڭجارىق جولدى ۇلى، نۇرتازا شالعىن­بايەۆ، دوسبەر ساۋرىق ۇلى، دۋبەك شالعىنبايەۆ، اسقار تاتاناي ۇلى، نيعىمەت مىڭجان ۇلى، ارعىنبەك اپاشباي ۇلى ەسىمدەرى تۇردى. بۇلار اۋىز ادەبيەتىنىڭ باي ۇلگىلەرىنەن مەيىلىنشە سۋسىنداۋمەن بىرگە، شىعىستىق جانە باتىستىق ادەبيەتتىڭ ۇلگىلەرىمەن دە بەلگىلى دارەجەدە تانىسقان، كەڭەستەر وداعىنداعى اقىن-جازۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىن دە وقىپ بىلگەن ءوز توبىنان وزىپ شىققاندار ەدى. بۇلارمەن قاتار نەمەسە سوڭدارىنان جەتكەن اۋىز ادەبيەتى ۇلگىسىن جالعاعان ءارى ايتىس اقىنى، ءارى جازبا اقىن تۇرىندەگى ءبىر توبى بولدى. ولاردىڭ باستىلارىنان: اسىلحان مىڭجاسار ۇلى، ءارىپجان جانۇزاق­ۇلى، راقىمجان مەشپەت ۇلى، سۇلتان ءماجيت ۇلى، سماعۇل قالي ۇلى، وتارباي دۇيسەنبى ۇلى بولماس تولەمىس ۇلى، بوزداق دۇزبەمبەت ۇلى ەسىمدەرىن اتاۋعا بولادى.

شىنجاڭ قازاقتارى ءوز ادەبيەتىن قالىپتاستىرعاننان كەيىن كەرۋەن بۇيداسىن سوزا جالعاعان قالامى قارىمدى، قادامى الىمدى تاعى ءبىر توپ ومىرگە كەلدى. ولاردىڭ ىشىندە: قاۋسىلحان قوزىباي، ءقۇرمانالى وسپان ۇلى، راحمەتوللا اپشە ۇلى، ماعاز رازدان ۇلى، كۇنگەي مۇقاجان ۇلى، ومارعازى ايتان ۇلى، قاجىعۇمار شابدان ۇلى، جۇماباي ءبىلال ۇلى، ورازحان احمەت ۇلى ەسىمدەرى الدىمەن اۋىزعا الىناتىن بولدى.

ال وسىدان كەيىنگى شىنجاڭ قازاق ادەبيەتىندەگى قۇي­رىق تىستەسكەن شوعىرلى توپتا ماقاتان ءشارىپحان ۇلى، شاكەن وڭالبايەۆ، قىزىربەك ساقاري ۇلى ورالوۆ، بۇلانتاي دوسجا­نين، عاپپار ءبىلال ۇلى، عاني سارجان ۇلى، قاپەز سۇلەيمەنوۆ، باتىرحان قۇسبەگين، سۇلتان جانبولاتوۆ، جۇمان ءابىش ۇلى، ءشايسۇلتان قىزىر ۇلى، زاداحان مىڭبايەۆ، بەردىبەك قۇرجىقايەۆ، ابدەنباي باجايەۆ، دۋتان ساكەي ۇلى، ءشامشابا­نۋ قامزا قىزى، اۋەسحان نۇرقوجا قىزى، زەينوللا سانىك ۇلى، ءجۇمادىل مامان ۇلى، قايروللا بايانباي ۇلى، بايتىك دۇيسەبايەۆ، ءمادي ءابدراحمان، قۇلمۇقان احمەت ۇلى، قۇمار­بەك ساقارين، ءقانادىل تۇرىسبەكوۆ، جانەتحان تۇتقابەك، قىدىرحان مۇقاتاي، ۇلىحان سۇلتان، ءسالي سادۋاقاس ۇلى، ءتالىپباي قابايەۆ، عالىم قاناپيا ۇلى، رايحان ءىبىن قىزى، قاسىمحان ۋاتحان ۇلى، ازىلبەك كىنازبەك ۇلى، ءشامىس قۇمار ۇلى، ايتقالي وسپان، قابىل ىبىراي، كوبەن اسقار، ورازبەك ءابدىل، شايمۇرات قامزا، شامەن يسا ۇلى، سەرىك قاۋىمباي، قابدەش ءجانابىل، نۇريلا قىزىحان، اسىلبەك ساقىش ۇلى سەكىلدى قالامگەرلەر بولدى. وسى قالامگەر قوسى­نىمەن قاناتتاس ادەبيەت زەرتتەۋ جانە سىن جانرىندا ەڭبەك­تەنگەن عالىم قالامگەرلەردەن جاقىپ مىرزاحانوۆ، احمەتبەك كىرىشبايەۆ، اۋەلحان قالي ۇلى، مىرزاحان قۇرمان­باي ۇلى، ومارحان اسىل ۇلى، بەكسۇلتان كاسەي ۇلى، قاۋسىلحان قاماجا­نوۆ، ءشارىپحان ءابدالي ۇلى، عازەز رايىس ۇلى، اسان ابەۋ ۇلى، كامۋنا جانبوز، جەڭىسحان مۇقاتاي سىندى ءبىر قوسىن بار.

ادەبيەتىمىزدەگى اۋدارمانىڭ ۇستايتىن ورنى مەن ءرولى دە ەرەكشە بولىپ وتىرعان. قازاقتى قۇراعان ەجەلگى تايپالار تاريحىنىڭ وزىندە ءار ءتۇرلى اۋدارماشىلاردىڭ بولعانى ءسوز ەتىلەدى. ال، ءحىى عاسىردان باستاپ رەسمي سوزدىكتەر جاسالا باستا­عان. يسلام ءدىنىنىڭ جالپىلاسۋىمەن بىرگە شىعىس ادەبيەتىن اۋدارۋ ۇردىسكە اينالعان. ءناۋاييدىڭ "توتناما"، "ءلايلى-ماجنۇنى" فەرداۋسيدىڭ "شاحناما"، "ءجۇسىپ ءزىليقاسى"، ءنيزاميدىڭ "ءفارھاد-شيرينى" سونىڭ ءبىر ءبولىم مىسالدارى سانالادى.

حVءىىى عاسىردان باستالعان ورىس وكتەمدىگىنە بايلانىستى كوپتەگەن ءتىلماش-اۋدارماشىلار جەتىلدى.

جۇڭگو قازاقتارىنا كەلەر بولساق، 1757 جىلدان كەيىنگى قازاق-قىتاي بايلانىستارىنىڭ جيىلەۋى جانە قازاقتاردىڭ ەجەلگى مەكەنىنە ورالا باستاۋىنا وراي اۋدارما قاجەتتىلىگى تۋا باستادى. ارينە پەكينمەن اراداعى ءارتۇرلى بايلانىستار­دىڭ ءتىلماشتار پايدالانعانى بەلگىلى.

قازاق ادەبيەتىندەگى كوركەم اۋدارماعا كەلەر بولساق، الدىمەن اۋزىمىزعا تۇسەتىنى ا.قۇنانبايەۆ، ى.التىنسارين، ش.قۇدايبەردى، م.سەرالين، ءا.نايمانبايەۆ، ش.بوكەيەۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، ج.ايماۋىتوۆ سەكىلدى سەركەلەرىمىز بولماق.

شىنجاڭ قازاقتارىندا 1922 جىلعى ءۇرىمجى قالاسىندا اشىلعان موڭعول-قازاق مەكتەبىنىڭ جۇڭگو ءتىلى مەن ورىس تىلىنەن ساباق بەرە باستاعانىن ەسكەرسەك، بۇل ونداعى اۋدارما­نىڭ نەگىزىن قالادى دەپ تولىق سەنىممەن ايتۋعا بولادى. 1933-1934 جىلداردان باستاپ وقۋ-اعارتۋ، باسپا ءىسىنىڭ وركەندەي باستاۋى اۋدارما ءىسىن ونان ارى جانداندىرا ءتۇستى. مۇقاش جاكە ۇلى، دۋبەك شالعىنبايەۆ سەكىلدى اۋدارماشىلار قوسىنى قالىپتاستى. شىنجاڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى­لاردان بولعان اقىت ءۇلىمجى ۇلىنىڭ، اسەت نايمانباي ۇلىنىڭ، جۇسىپبەك شايقىسلام ۇلىنىڭ، ارعىنبەك الاشباي ۇلىنىڭ اراپ، پارسى تىلدەرىنەن اۋدارىپ جاڭعىرتىپ (نازيرالىق جولمەن) جازعان شىعارمالارى كوركەم ادەبيەتىمىزدىڭ كولىنە ءقاۋسار بۇلاق بولىپ قۇيىلدى.

قارىمى قاتايعان قازاق قالامگەرلەرى ەندىگى جەردە جۇڭگو­دىڭ كلاسسيكالىق شىعارمالارىن اۋدارۋعا بەت بۇردى. ناريمان جاباعىتاي ۇلى، مەللاتحات الەن ۇلى، ابدىبەك بايبولاتوۆ، انۋاربەك، ءارىپ زۇرعانبەك ۇلى، ابدىلدابەك اقىشتاي ۇلى، قاليحان قالياقبار ۇلى، حاكىم اكىمجان، ءازىمحان ءتىشان ۇلى، ابدىكەرىم، اقبەردى يزاتبەك ۇلى، بەكمۇحامەت بەرىك ۇلى، علاجدان وسمان، قازىمبەك ارابين، شاماس اۋباكىر، نايمانعازى ساپان ۇلى، اقيا رادان ۇلى، ءالىمجان قاتبايەۆ، كاكەش قايىرجان، ءابدىماناپ ابەۋ ۇلى، قايشا تاباراق قىزى، ەركەش قۇرمانبەك قىزى سەكىلدى بەلدى اۋدارماشىلار لۋشۇن، ماۋدۇن، باجين، ياڭبو، لاۋشى شىعارمالارىن، ساۋشۋەچيننىڭ "قىزىل سارايداعى ءتۇسىن"، لوگۋان جۇڭنىڭ "ءۇش پاتشالىق قيسساسىن"، ۋ چىڭ-ىننىڭ "باتىسقا ساياحاتىن"، شى نايان مەن لوگۋون جۇڭنىڭ "سۋ بويىنداسىن" جانە "تاڭ ءداۋىرىنىڭ تاڭدامالى ولەڭدەرىن" ارت-ارتىنان ءتارجىمالادى.

شىنجاڭ تەليەۆيزياسىندا اۋدارما فيلم جاساۋ ورتالىعى­نىڭ اشىلۋىمەن كينوفيلم اۋدارۋ ءىسى ءتىپتى دە كەمەلدەنە ءتۇستى. جۇڭگو تىلىنەن قازاقشالاۋدان تىس ارابشادان قازاقشا­لاۋ نەمەسە قازاقشانى قىتايشالاۋ جاعىندا دا بەلگىلى ەڭبەكتەر بولدى. قازەز اقىت ۇلى مەن ماقاش اقىت ۇلى "قۇران كارىمدى" قازاقشالادى (ۇلتتار باسپاسى، 1990 ج). سىبە ۇلتىنان شىققان اۋدارماشى قاباي اباي شىعارمالارىمەن "اباي"، "اباي جولى" روماندارىن قىتايشالادى. جوعارىدا اتى اتالعان اۋدارماشىلار ارقىلى جامبىل جابايەۆ، عابيدەن مۇستافين، ءسابيت مۇقانوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، دۇكەنباي دوسجان، قالداربەك نايمانبايەۆ، سايىن مۇراتبەكوۆ، تاحاۋي اقتانوۆ، ورالحان بوكەي، ديداحمەت ءاشىمحان سەكىلدى اقىن-جازۋشىلار شىعارماسى ازدى-كوپتى قىتايشا سويلەدى.

كەيىنگى جىلدارداعى اۋدارمانىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى الەم ادەبيەتىنىڭ وزىق ۇلگىلەرى جۇڭگو تىلىنە كۇنبە-كۇن اۋدارىلىپ وتىرسا، قىتايداعى ۇيعىر جانە قازاق قالامگەرى ونى نە قىتايشا نۇسقادان، نە اۋدارۋ ارقىلى تانىسۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدى. وسى ارقىلى قازاق جاستارى الەم ادەبيەتىنىڭ بۇگىنگى وزىق ۇلگىلەرىنەن ءوز قاجەتتەرىن تاۋىپ كەلەدى. ال، وسىعان وراي اۋدارمانىڭ سوزبە ءسوز اۋدارىلۋى نەمەسە جۇڭگو ءتىلىنىڭ سوزدىك تىركەسىن وزگەرىسسىز پايدالانۋ، ۇيعىر سوزدەرىن ارالاستىرۋ سياقتى ءىشىنارا كەمشىلىكتەر دە كوزگە تۇسەدى. مۇنىڭ ءتىلدى شۇبارلاۋعا اپارىپ سوعاتىنىن بىلسەك، ونداعى اعايىندارعا ساقتىق قوڭىراۋىن شالىپ وتىرۋدىڭ ەش ابەستىگى بولماسا كەرەك.

جۇڭگو قازاقتارىندا اتقارىلعان ءىرى جۇمىستىڭ بىرەۋى اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن جيناپ، رەتتەپ باسپادان شىعارۋ بولدى. 1950 جىلداردان باستاپ قازاق فولكلورى مەن اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن جيناپ باستىرۋ ءىسى جۇيەلى تۇردە قولعا الىندى. ماسەلەن، 1958 جىلى "ەرتەگىلەر"، 1958 جىلى "ەرتەگىلەر مەن اڭىزدار" اتتى ەكى كىتاپ جارىق كوردى. ايماق، اۋدان دارەجەلى ورىنداردىڭ بارىنەن اۋىز ادەبيەتى مۇرالارىن جينايتىن ارنايى قوعامدار قۇرىلىپ، ون جىلعا تارتا جاپالى جۇمىس ىستەپ، "اۋىز ادەبيەتىنىڭ تاڭدامالى ۇلگىلەرىن" ءاربىر اۋداندار ءتورت توم ەتىپ باسپادان شىعاردى. 1980 جىلداردان باستالعان بۇل باستامانىڭ ناقتىلى ناتيجەسىن ايتار بولساق، "قيسسا-داستاندار"، "تاريحي جىرلار" "باتىرلىق جىرلار" (18 توم)، "عاشىقتىق جىرلار" (8 توم)، "ەرتەگى-اڭىزدار" (4 توم)، "شەجىرە" (3 توم)، "تاريحي ايتىستار" (6 توم)، "ايتىستار" (6 توم)، "تاريحي ان-كۇيلەر" (4 توم)، "شەشەندىك سوزدەر" (4 توم)، "ماقال-ماتەلدەر" (2 توم) باسپادان شىقتى. "شالعىن"، "مۇرا" جۋرنالدارىندا اۋىز ادەبيەتى مۇرالارىن ناسيحاتتاعان 200-دەن استام ماقالا جاريالاندى. "اۋىز ادەبيەتى تۋرالى پايىمداۋلار" (1984)، "قازاق ادەبيەت تاريحىنىڭ تاڭدامالى ۇلگىلەرى" (1985)، "قازاق اۋىز ادەبيەتى تۋرالى" (1985)، "اۋىز ادەبيەتى تاريحى" (1988) ت.ب. زەرتتەۋ ەڭبەك­تەرى جازىلدى. اۋدانداردان جينالعان "اۋىز ادەبيە­ءتىنىڭ" ءتورت تومى قايتادان سۇرىپتالىپ "قازاق ەرتەگى-اڭىزدا­رى" (2002)، "قازاق ماقال-ماتەلدەرى" (2005)، "قازاق قيسسا-داستاندارى"، "قازاق ولەڭ-جىرلارى" دەگەن اتپەن شۇار-جاعىنان ەنسيكلوپەديالىق ءتورت توم بولىپ جارىق كوردى. قازاقستاندا "مادەني مۇرا" باعدارلاماسى بويىنشا شىعا­رىلىپ وتىرعان "بابالار ءسوزى" ۇلاسپالى 100 تومدىعىنىڭ 25 تومى سول شىنجاڭداعى نۇسقادان كوشىرىلىپ وتىر.

اۋىز ادەبيەتى جانە اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىنىڭ بىزگە جەتكەن كورنەكتى ۇلگىلەرى بولعان حالقىمىزدىڭ ايتىس ونەرىنىڭ دە ورنى ەرەكشە.

قىتايدىڭ سولتۇستىك سۇڭ پاتشالىعى تۇسىندا جازىلعان كوپ تومدى "تايپيڭ ءحۋانيۇي جازبالارىنىڭ" 196ء-بولىم "تۇرىكتەر شەجىرەسى" تاراۋىندا: "تۇرىكتەر بيە سۇتىنەن جا­سالعان ىشىمدىكتى ىشكەن سوڭ ءان شىرقاپ، بىر-بىرىمەن ايتىسادى" دەپ جازىلعان. حالقىمىزدىڭ كونە جازبالارى ساناتىنداعى م.ءقاشقاريدىڭ "تۇركى تىلدەر سوزدىگى" جانە "قوزى كورپەش- بايان سۇلۋ"، "قىز جىبەك" جىرىندا دا ايتىس ءتۇرى كەزدەسەدى.

شوقان ءۋاليحانوۆ (1835-1865) 1855-1856 جىلدارى جازعان "قازاق پوەزياسىنىڭ تۇرلەرى" دەگەن ماقالاسىندا، ۆ.ۆ.رادلوۆ (1837-1918) 1870 جىلى شىعارعان "تۇركى تايپالارىنىڭ حالىق ادەبيەتى نۇسقالارى" كىتابىندا جانە جۇسىپبەك شايقىسلام (1957-1937)، ابۋباكىر ديۋبايەۆ (1856-1932)، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆ (1858-1931) ەڭبەكتەرىندە ۇلتىمىز­دىڭ ايتىس مادەنيەتى العاشقى قادامدا زەرتتەلە باستاعان. 1940 جىلدان كەيىن س.مۇقانوۆ، م.اۋەزوۆ، ق.جۇمالييەۆ، ە. ىسمايلوۆ، م.عابدۋللين، ءا.قوڭىراتبايەۆ، ر.بەردىبايەۆ، م.جارمۇحامەتوۆ، س.يسايەۆ سەكىلدى قالامگەرلەر بۇل سالادا ارنايى قالام تەربەدى.

جۇڭگو قازاقتارىندا 1905 جىلدان باستاپ ايتىس ولەڭدەر جازباشا تاراعانىمەن، ارنايى زەرتتەلمەگەن. 1980 جىلداردان بەرى قاراي "قازاقتىڭ بايىرعى ايتىستارى" (1985) "اقىندار ايتىسى" (التى توم، 1933،1995، 1999، 2003)، "ولەڭ تويى" (1999)، "قازاقتىڭ قازىرگى ايتىستارى" (2000)، "قوڭىروباداعى قوڭىر اۋەن" (2001)، "اق وزەن سالتاناتى" (2002)، "جەكپە-جەك" (2003) "ايتىس ءسوز بارىمتاسى" (2005) "اقىندار ايتىسى" (2006)، سەكىلدى كوپتەگەن كىتاپتار جارىق كوردى. بۇدان باسقا دا ءا.قالي ۇلى، ج.مىرزاحانوۆ، سۋبيحاي، ب.كاسەي سياقتى عالىمدار مەن جازۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ دە زەرتتەۋ تاقىرىبى بولدى.

1979 جىلى تۇڭعىش رەت ش ۇ ا ر ورتالىعى ءۇرىمجى قالا­سىندا اقىندار ايتىسى وتكىزىلىپ سونان بەرگى 28 جىل ىشىندە (2007 جىلعا دەيىن) ش ۇ ا ر دارەجەلى 2 رەت، وبلىس دارەجەلى كوپ رەت ءاربىر ايماقتا جىلىنا 2 رەت ايتىس ءوتىپ كەلەدى.

قۇرمانبەك زەيتىنعازى ۇلى، جامالحان قاراباتىر قىزى، ءبۇبىماري جاقىپباي قىزى، مەيرامحان، بەردىحان اباي ۇلى، ءمادىحان جاقسىباي، ءمۇسىلىمجان ءشارىپحان، مامەتحان شوكەما­نوۆ، جۇماعالي قۇيقابايەۆ، ءمۇتاي ءساتجان، داۋلەتبەك قاڭباقوۆ، مۇسىلىمبەك سارقىتباي، زيات كوبەگەن، ماعاز مالىك، نۇرزايىپ كوبەگەن، ەلسىنحان كامەلحان باستاعان قايرات، ەركىن، ءابدىعاني، ايعانىش، عازيزا، شۇعىلا، باۋىرجان، ءنۇرزيا، سەرىك، شاكەن، ماحان، گۇلبايرام،سانار، ءنۇرزي­حان، گۇلزيرا، اداق، مۇرال، نۇربول، جاقىپنۇر، گىمىڭگۇل، ابىكەش، گۇلدەن، ءابدىباقىت، زۋرا، ىرىسبەك، باقىتگۇل، ەرجانات، اقىنباي، ۇلجالعاس، قۇمار، بەردىحان، مۇرات، گۇلزيرا، جانار، بەكبولات، ليزا، ءباقىتالى، گۇلعايشا، قينايات، فاريدا سەكىلدى ايتىس اقىندارىنىڭ شوعىرى قالىپتاستى.

دەمەك شىنجاڭداعى قازاقتاردىڭ ادەبيەتىنىڭ قازاق ادەبيەتىنە قوسقان ۇلەسى از ەمەس.

جازۋشىلاردىڭ قوعامدىق ۇيىمىنان جۇڭگو مەملەكەتتىك جازۋشىلار قوعامى جانە ونىڭ شىنجاڭداعى بولىمشەسى (شىنجاڭ جازۋشىلار قوعامى) ونىڭ قول استىندا جۇمىس اتقاراتىن ىلە وبلىستىق جازۋشىلار قوعامى، ايماقتىق جازۋشىلار قوعامدارى بار.

ءارتۇرلى كىتاپتاردىڭ جارىق كورۋى ءۇشىن ۇلتتار باسپاسى، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، شىنجاڭ جاستار ورەندەر باسپا­سى، ىلە حالىق باسپاسى سەكىلدى ارنايى ورىندار جۇمىس ىستەيدى.

جۇڭگو مەملەكەتتىك جازۋشىلار قوعامىنىڭ مۇشەلەرى:

ءباسپاسوزى

1880-1890 جىلدار ىشىندە جۇسىپبەك شايحىسىلام ۇلى، اقىت ءۇلىمجى ۇلى باستاعان العاشقى ءبىر توپ اقىندار قازان باسپاسىنان كىتاپتار شىعارا باستاعان ەدى. ءسويتىپ، "1900 جىلدان 1917 جىلعا دەيىن قازاندا، ومبىدا، ورىنبوردا، پەتەربۋرگتا، تاشكەنتتە، ترويسكىدە، سەمەيدە، ورالدا جانە باسقا قالالاردا قازاق تىلىندەگى جۇزگە تارتا ءتۇرلى كىتاپتار شىقتى"(60).

شىڭ سىساي بيلىك باسىنا كەلگەننەن كەيىن، العا قويعان التى ساياساتى بويىنشا، كەڭەس وداعىمەن دوستاسىپ مادەنيەت جانە وقۋ- اعارتۋ ىستەرى جاعىندا بەلگىلى دامۋ پايدا بولدى. ولكە ورتالىعى ءۇرىمجى قالاسىندا جانە دە ىلە، التاي، تارباعاتاي ايماقتارىندا قۇرىلعان "قازاق-قىرعىز مادەني، اعارتۋ ۇيىمىنىڭ " ىقپالىمەن قازاق ءباسپاسوزى مەن وقۋ-اعارتۋى جاڭا قادامدار جاسادى.

"1934 جىلى 6-ايدا ىلەدە قۇرىلعان قازاق-قىرعىز مادەني-اعارتۋ ۇيىمىنىڭ باستىعى ماحسۇت ساسانوۆ باستاماشىلى­عىندا 1935 جىلى قازاق تىلىندە "توڭكەرىس تاڭى" اتتى گازەت شىقتى. بۇل گازەتتى وسى قازاق-قىرعىز ۇيىمىنىڭ ويىن-ساۋىق، مادەنيەت ىستەرىنە جاۋاپتى اقىن تاڭجارىق جولدى ۇلى باسقاردى. وسى گازەتتى قازىرگى "ىلە گازەتىنىڭ" العاشقى نەگىزى، ىلەدەگى قازاق ءباسپاسوزىنىڭ توركىنى دەۋگە بولادى.

التاي وڭىرىندە كەزىندە التاي ءوڭىرىنىڭ ءۋاليى جانە اسكەري قوزعالىس گەنەرالى بولىپ تۇرعان اعارتۋشى ءشارىپحان جەڭىسحان ۇلى كوگەدايەۆ باسپا ءسوز جۇمىسىن دامىتۋعا ەرەكشە كۇش سالعان كىسى. 1934 جىلى ول كەڭەس وداعىنان باسپا ماشي­نا­سىن الدىرىپ، 1935 جىلى قازىرگى "التاي گازەتىنىڭ" تۇڭ­عىش سانى "شىنجاڭ التاي گازەتىن" شىعارادى. بۇل گازەت سول جىلدىڭ سوڭىندا "جاڭا التاي گازەتى" دەگەن اتپەن شىعىپ تۇردى. بۇعان قوسا 1948 جىلى "تاڭ شولپانى" اتتى جۋرنال شىقتى.

تارباعاتاي وڭىرىندە باسپا ءسوز جۇمىسى ىلە مەن التاي وڭىرىنە قاراعاندا ەرتەرەك باستالعان. ءبىراق ول العاشىندا ناعىز قازاق تىلىندەگى باسىلىم بولمادى. ويتكەنى، قازاق، ۇيعىر، تاتار، تاعى باسقا ۇلتتار ارالاس قونىستانعان تاربا­عاتايعا كەڭەس وداعىنان (1925 جىلى) اكەلىنگەن تاس باسپا اسپاپتارى قازان باسپاسىنىكى ەدى، ءارى ۇيعىر، تاتار تىلىنە جاقىن ءارىپ بولاتىن. وسى تىلمەن شىققان "ءبىزدىڭ ءۇن" اتتى گازەتتە نۇرتازا شالعىنبايەۆ سياقتى قازاق زيالىلارىنىڭ ماقالالارى دا باسىلىپ تۇرعان. 1934 جىلدان باستاپ بۇل گازەتتە تارباعاتايدىڭ ورتاق تىلىندە قازاق وقىمىستىلا­رىنىڭ ماقالارلارى باسىلا باستادى. 1935 جىلى قورعاسىن ارىپپەن "جاڭا شىنجاڭ " اتتى ماۋسىمدىق جۋرنال شىقتى دا، وندا نۇرتازا شالعىنبايەۆتىڭ "كورگەن-بىلگەندەرىم" اتتى ماقالا­سى باسىلدى.

ۇرىمجىدە "شىنجاڭ گازەتىنىڭ" قازاق تىلىندەگىسى 1935 جىلدان شىعا باستادى دا، قازاق ءباسپاسوزى دامۋىنا نەگىز بولدى.

قۇلجادا، ۇرىمجىدە گازەت-جۋرنالدار شىعۋدىڭ سىرتىندا كىتاپ تا شىعاتىن بولدى. 1948 جىلى قۇلجادا تاڭجارىق جولدى ۇلىنىڭ "العاشقى جيناعى"، ۇرىمجىدە نيعىمەت مىڭجان ۇلىنىڭ "تۇرمىس ءتىلشىسى " اتتى پوۆەسى جاريالاندى" (62).

سول جىلى ۇرىمجىدەگى شىنجاڭ گازەتى باسپا زاۋىتىندا "ابايدىڭ تاڭدامالى شىعارمالارى" باسىلىپ شىقتى. وسىمەن قاتار التايدا اسەت نايمانباي ۇلىنىڭ "ءساليقا - سامەن" داستانى، تارباعاتايدا نۇرتازا شالعىنبايەۆتىڭ "كورگەن-بىلگەندەرىم" وچەركى، دۋبەك شالعىنبايەۆتىڭ "كەدەي وقۋشىنىڭ تاعدىرى" اڭگىمەلەرى كىتاپ بولىپ شىعا باستادى.

قىتايدا جۇرگىزىلگەن ساياسي كۇرەستەرگە بايلانىستى باسپا ءسوز قىزمەتى ءبىر مەزەت توقىراۋعا ۇشىراپ، 1980 جىلداردان كەيىن عانا قايتا جانداندى.

ارنايى باسپا ورىندارىنان "ۇلتتار باسپاسى" ، "شىنجاڭ حالىق باسپاسى"، "شىنجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسى"، "دەنساۋلىق، عىلىم-تەحنيكا باسپاسى"، "شىنجاڭ وقۋ-اعارتۋ باسپاسى"، "ىلە حالىق باسپاسى" سياقتىلار بار. بۇل باسپالار ۇكىمەتتىك تاپسىرىستار جانە جەكە قارجى تابۋ جولدارىمەن ءارتۇرلى كىتاپتار شىعارىپ وتىرادى.

ال جۇڭگو قازاقتارى بويىنشا قازاق تىلىندە شىعاتىن جۋرنالداردى مىناداي بەس توپقا بولۋگە بولادى:

ءبىرىنشى: مەملەكەت دارەجەلى ساياسي جۋرنالدار: "ىزدەنۋ"، "ۇلتتار ىنتىماعى"، "ۇلتتار " جۋرنالدارى.

ەكىنشى: شۇار-نىڭ ورتالىعىنان شىعاتىن جۋرنالدار: "شىنجاڭ قوعامدىق عىلىمى"، "شىنجاڭ قوعامدىق عىلىم مىنبەسى"، "شىنجاڭ جوعارى وقۋ ورىندارى عىلىمي جۋرنا­لى"، "شىنجاڭ اۆانگاردتارى"، "شىنجاڭ وقۋ-اعارتۋى"، "عىلىم بۇلاعى"، "شىنجاڭ سۋرەتتى جۋرنالى"، "ءتىل جانە اۋدارما"، "كوكجيەك"، "شۇعىلا"، "مۇرا"، "وقىرمان ورەسى"، "شىنجاڭ مالشارۋاشىلىعى"، "العا"، "جايىلىمشارۋا- شىلىعى"، "شارۋاشىلىق ماشينالارى" سەكىلدى 17 جۋرنال.

ءۇشىنشى: وبلىس دارەجەلى جۋرنالدار: "ىلە ايدىنى"، "ىلە جاستارى"، " ىلە ايەلدەرى"، "مەكتەپ دەنە تاربيەسى"، "قازاق بالالارى عىلىمي سۋرەتتى جۋرنالى".

ءتورتىنشى: ايماق دارەجەلى جۋرنالدار: "التاي اياسى"، "تارباعاتاي"، "عىلىم جانە ونەر"، " دارىگەرلىك ءبىلىم"، "جاستۇلەك" جۋرنالدارى.

بەسىنشى: تەك قانا قىتايدىڭ ىشكى قىزمەت ورىندارى مەن ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە عانا تاراتىلاتىن جۋرنالدار: "ىلە پەداگوگيكالىق ينستيتۋت عىلىمي جۋرنالى"، "ىلە وقۋ-اعارتۋ ينستۋتىنىڭ عىلىمي جۋرنالى"، "ىزدەنۋ جانە اشۋ"، " ۇيرەنۋ جانە عىلىم"، "ىلە اعارتۋى"، "ىلە مەديسيناسى"، "ىلە پروكرو­تۋراسى"، "بوعدا"، "قۇمىل القابى"، "تارلان" جۋرنالدارى.

اتالعان جۋرنالدار 1996-1997 جىلدارى رەسمي تۇردە جارىق كورىپ تۇرعان. كەيىنگى جىلدارى ءىشىنارا وزگەرىستەر بولعانى­مەن جالپى جۇڭگو قازاقتارىندا 40 ءتۇرلى جۋرنال شىعاتىن­دىعىن كەسىپ ايتۋعا بولادى(63).

قازاق تىلىندە شىعاتىن گازەتتەردەن "شىنجاڭ گازەتى"، "ىلە گازەتى"، "التاي گازەتى"، "تارباعاتاي گازەتى"، " شىنجاڭ عىلىم - تەحنيكا گازەتى"، "ىلە عىلىم - تەحنيكا ينفورماسيا گازەتى" بار.

باسپاسوزگە بايلانىستى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنان جۇڭگو قازاقتارىندا ەكى تەليەۆيزيا ارناسى مەن ءبىر راديو (شىنجاڭ حالىق راديو ستانسياسى) تەك قانا قازاق تىلىندە جۇمىس جۇرگىزەدى. شىنجاڭ حالىق راديو ستانسياسى 1955 جىلدان، شىنجاڭ تەليەۆيزياسى 1985 جىلدان قازاق تىلىندەگى باعدارلامالار تاراتا باستاعان.

ءارتۇرلى باسپا ىستەرى مەن بۇقارالىق اقپارات قىزمەتى ءۇشىن شىڭجاڭ قازاقتارىنا كورنەكتى ەڭبەك ەتكەن تۇلعالاردا از ەمەس. سولاردىڭ ءبىر ءبولىمىن اتاي كەتسەك، تومەندەگىدەي: باقىتحان قىدىرموللين، كاكەش قايىرجان ۇلى، شاكەن قاليوللا ۇلى، زەينوللا شاكەرباي ۇلى، تۇرسىن جولىمبەت­قىزى، ءمۇقادىس قادىلبەك ۇلى، راحىمقوجا توقتاقىن ۇلى. اسۋبەك نۇپتەكين، ونەرحان وگىزباي ۇلى، ناعيما بوجەك قىزى، ساعات جايپاق ۇلى، بەيىلحان مۇقاش ۇلى، ءشارىپ ماشاتاي­ۇلى، باقىتحان ءبىلال ۇلى، اكىمباي جاپار ۇلى، قانات ەرە­جەپ ۇلى، مۇراتبەك تەسەبايەۆ، تەگىس زايبەك ۇلى، جارمۇحامەت شاياقىمەت ۇلى، كۇلايشا نۇرسەيىت قىزى، قاينيكامال جولىمبەت قىزى، جىبەك بازارباي قىزى، قابىكەش ساليق ۇلى، ەمەن اڭداماس ۇلى، قاليوللا نۇرتازا ۇلى، دالەلحان سمايىل ۇلى، حاھار ءسىلامجان ۇلى، قازىمبەك ارابين، قاھارمان مۇحان ۇلى، ماعاز سۇلەيمەن ۇلى، حاكىم اكىمجان ۇلى جانە باسقالار.

شەجىرەلىك ءداستۇرى

"جەتى اتاسىن بىلمەگەن جەتىمدىكتىڭ سالدارى " دەپ بىلگەن حالقىمىز اتا-بابالاردى كەيىنگى ۇرپاقتارعا تانىتۋدى پارىز دەپ ءبىلىپ وتىرعان. بۇل ءبىر جاعىنان اتاتەكتى بىلۋدە تاري­حىڭدى تانۋعا جەتەلەسە، ءبىر جاعىنان نەكە جانە وتباسى ومىرىندە دە ەرەكشە ءمانى بار ءداستۇر.

"قازاق حالقى 200-دەن اسا رۋدان قۇرالسا دا ءار رۋدىڭ ءوز شەجىرەسى بولعان. شەجىرەشىلەر ءجۇز، تايپا، رۋ، اتا تاريحىن تەرەڭ تالداي بىلگەن"(64).

قازاق شەجىرەسى جانە جازبا تاريحى تۋرالى دەرەكتەرگە توقتالعاندا تاريحشىلاردىڭ الدىمەن "جۇڭگو جىلنامالا­رىن­داعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر"كىتاپتارىن اۋىزعا الا­تىنى جۇرتقا ايان. ويتكەنى ءدال وسى كىتاپتاردا قازاق شەجىرەسى بويىنشا، قازاقتىڭ قازاق بولىپ قالىپتاسۋىندا ۇيىتقى بولعان. تايپالار قاتارىندا اتالاتىن ءۇيسىن، قاڭلى، ساق، عۇن، الان (الشىن) ەلدەرىنىڭ سوناۋ ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇ­رىن ەرتەدەگى ۇلىستىق ءىرى ەلدەر ەكەندىگى، ولاردىڭ ءوز زامانىن­داعى قوعامدىق، ساياسي جاعدايى، كورشىلەس ەلدەرمەن، اسىرەسە حان پاتشالىعى سەكىلدى ەلدەرمەن، عۇندارمەن بايلانىسى جازىپ قالدىرىلعان.

قازاق شەجىرەسى بويىنشا ۇلى ءجۇز شەجىرەسىنە كىرەتىن دۋلاتتار، ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىن قىتايدىڭ تاريحي كىتاپتارىنا ەرەكشە جازىلعان ءۇيسىن ەلىنىڭ قۇرامىنداعى ءبىر تايپا ەكەندىگى، ونىڭ باتىس تۇرىك حاندىعى كەزىندە بەس ارىس ەلدەن قۇرالعان ۇلكەن تايپا بولعاندىعى، تۇركەش حاندىعى (سارى ۇيسىندەر) كەزىندە ونىڭ ەجەلگى ءۇيسىن ەلىنىڭ ورنىن باسقاندىعى تىلگە تيەك ەتىلەدى.

قازاق شەجىرەسى بويىنشا ورتا ءجۇز قۇرامىنا كىرەتىن التى ۇلكەن تايپانىڭ ءبىرى قىپشاق. زەرتتەۋشىلەر بۇل تايپانى جۇڭگو تاريحي جازبالارىنا اتى جىل ساناۋدان بۇرىن تۇسكەن "حۋشا"، "ۋجە" تايپاسىنىڭ ۇرپاعى دەيدى. "قىپشاق " اتى Vءىىى-ح عاسىردان-اق ءمالىم.

قىتايدىڭ ءىرى تاريحي شەجىرەلەرىنەن سۇرىپتاپ الىنعان 26 تاريحتى توم بويىنشا ەسەپتەگەندە 200 تومنان اسادى. وسى تومداردىڭ قازاققا قاتىستى ءبولىمىن رەتتەگەندە ونىڭ ءوزى ءتورت تومعا جۇك بولادى. "ءبىرىنشى توم جاڭا ەرانىڭ (جىل ساناۋدىڭ) ار جاق، بەر جاعىنداعى ءىV عاسىردى قامتيتىن ياعني عۇن، ءۇيسىن، قاڭلى سياقتى مەملەكەتتەرمەن تايپا­لاردىڭ تاريحي جاعدايلارىنان مالىمەت بەرەدى. ەكىنشى توم ەجەلگى تۇرىك زامانىنا تۋرا كەلەدى. بۇل تۇرىكتەردىڭ پايدا بولۋى، ىدىراۋى سياقتى التى عاسىردى قامتيدى. ءۇشىنشى تومدا قازاقتىڭ ەجەلگى تايپالارى جونىندە ناقتى مالىمەت بەرەدى. ياعني لياۋ، يۋان، موڭعول پاتشالىعى زامانىنداعى قازاق تايپالارى جونىندە اڭگىمە بولادى. ءتورتىنشى تومدا قازاق حاندىعى تۇسىنداعى چيڭ پاتشالىعى مەن قازاق حاندىعى اراسىنداعى قارىم-قاتىناس، ساياسي قوعامدىق جاعدايلار ءسوز بولادى(65). دەمەك، تاريحي شەجىرەلەردىڭ بەرەرى ۇشان-تەڭىز.

ورتا ءجۇزدىڭ قالعان ۇلكەن تايپالارىنان ارعىندار، ناي­ماندار، كەرەيلەر، ۋاقتار، قوڭىراتتاردىڭ اتىنىڭ جازبا تاريح بەتىنە ءتۇسۋى دە ارىدا جاتىر. "ارعىن" اتاۋىنىڭ تەگىن زەرتتەۋ­شىلەر، ولاردى عۇنداردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى دەپ دالەلدەپ ءجۇر. ال كەرەيلەر، نايماندار، قوڭىراتتار، ۋاقتار، مەركىتتەر بولسا "موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى"، راشيدەننىڭ "جاميح-ات-تاۋاريح" اتتى شىعارماسى، ءابىلعازى باھادۇر حاننىڭ "تۇرىك شەجىرەسى" بويىنشا ايتقاندا، سوناۋ ءحىى عاسىر سوڭى، ءحىىى عاسىر باسىندا شىڭعىسحان زامانىندا موڭعولدارمەن تەڭ تاريح ساحناسىندا كورىنگەن كۇشتى تايپالىق ەلدەر. ال جۇڭگو جازبالارىندا بۇل تايپالار تاريحى جونىندەگى دەرەكتەر Vءىى- Vءىىى عاسىر مەن ءحىىى عاسىر اراسىنداعى ءداۋىردى قامتيدى. بۇل ءداۋىر قازاق تاريحىنداعى تۇرىك حاندىعى، تۇركەش قاعاندىعى، قارلۇق وداعى، قاراقانيلار قاعاندىعى جانە باتىس لياۋ (كيداندار) زاماندارىنا تۋرا كەلەدى.

"ىلە وزەنىنىڭ القابىنداعى المالىق قالاسىندا تۋىپ، قالىڭ قاڭلى تايپاسىنىڭ اراسىنان شىققان اتاقتى تاريحشى، عۇلاما عالىم جامال قارشي (1230-1315) ءوزىنىڭ 1300 جىلى جازىلعان "مۇلكا حات اس-تۋداح" (سوزدىككە قوسىمشا) اتتى ەڭبەگىندە قاڭلى، قىپشاق، نايمان، وعىز، ت.ب. تايپالاردىڭ ءحى عاسىردان ءحىىى عاسىرعا دەيىنگى ءومىر تىرشىلىگى مەن شەجىرە اڭىزدارىن بايانداعان"(66). قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسىندا بۇل شەجىرەنىڭ اتىن "وعىز-قىپشاق-قاراحان شەجىرەسى" دەپ اتاعان. سۋ بيحاي مۇنى قازاق شەجىرەسىنىڭ ەڭ العاشقىسى دەيدى.

قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسىندا، شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ايتۋىنشا، قازاق حاندارى ەسىمحان، تاۋكە، سامەكە، ءابىلمام­بەت، ابىلايلاردىڭ ۇرپاقتارى حان وردالارىندا شەجىرە جيناپ ساقتاعاندىعى جازىلعان. ەسىمحان 1598-1628 جىلدار حان تاعىندا وتىرعان. ال قازاق حاندىعى بولسا حV عاسىر ورتا­سىندا قۇرىلعان، قازاق حاندىعىنىڭ وزبەك حاندىعى جانە ماعۇلستان حاندىعىمەن بولعان بايلانىسى جونىندە ەڭ العاشقى جازبا مالىمەتتى جازىپ قالدىرعان ادام، دۇنيەگە اتاقتى "تاريحي-راشيدي" اتتى كىتاپتىڭ اۆتورى، دۋلات تايپا­سىنان شىققان مۇحاممەت حايدار دۋلاتي بولدى.

قازاق شەجىرەسىنىڭ ناقتىلى جينالۋى جانە جازبا دەرەككە ءتۇسۋىن قازاق قۇرامىن تولىقتاعان جالايىر تايپاسىنان شىققان قىدىرعالي قوسىن ۇلى جالايىر جالعاستىردى. ول ءوز زامانىندا اتاقتى بي، شەجىرەشى بولعان. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ جازبا دەرەكتەرى بويىنشا قىدىرعالي جالايىر (1530-1605) جازعان "جاميح-ات-تاۋاريح" (جىلنامالار جيناعى) اتتى كىتاپ "قازاقتاردىڭ وتكەنى تۋرالى ەڭ قۇندى، العاشقى جازبا ەسكەرتكىش، مۇندا ناقتى تاريحي دەرەكتەر از بولعانىمەن قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىننىڭ اتا تەگى بار"

شوقان شەجىرەنى جيناتىپ ساقتاعاندار قازاق حاندارىنان ەسىمحان، تاۋكە، سامەكە، ابىلمامبەت ۇرپاقتارى ەكەندىگىن ايتادى. "ونداي شەجىرەلەر ابىلايدا، ونىڭ بالالارى ۋاليدە، سۇيىق تورەدە، ءابىلقايىردا، ونىڭ بالالارى نۇرالىدا، ايشۋاقتا، ۇرپاقتارى جاڭگىرحاندا، داۋلەتكەرەيدە بولعان" (67).

حVءىىى عاسىردا قازاق شەجىرەسى جونىندە وتە تاماشا جىر-داستان شىعارعان ادام شال جىراۋ ەكەن. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ جازۋىنشا، شال جىراۋ ونىڭ باباسى ابىلاي حانمەن زامان­داس. ول ارعىن تايپاسىنىڭ اتىعاي تارماعىنان شىققان اتاقتى جىراۋ. "ەلدىڭ ايتۋىنشا شال جىراۋ جىر-داستانىندا، قازاقتىڭ شىعۋ تەگىنە قاتىستى تاريحي اڭىز-اڭگىمەلەر تۇگەلدەي قامتىلادى دەسەدى. ەرتەدە وتكەن الاشتان باستاپ بارلىق رۋ، رۋباسى، بيلەر مەن باتىرلار، ولاردان وربىگەن اتالار مەن اۋلەتتەر، حاندار شەجىرەسى شال جىرىندا تۇگەلدەي قامتىلاتىن كورىنەدى"(68) دەپ جازادى شوقان ءۋاليحانوۆ. قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسىندا جازىلۋىنشا، "ابىلايدىڭ شەجىرەسى ونىڭ ۇرپاقتارى ارقىلى كەيىن كاپيتان اندرەيەۆكە، ن.ي. گرودەكوۆتىڭ قولىنا تيەدى. ونىڭ تولىق ءتۇرىن ساقتاعان ش.ءۋاليحانوۆ، ءابلقايىردىڭ شەجىرەسى تولىعىمەن م. تيەۆكە­ليەۆتىڭ، پ.ن.رىچكوۆتىڭ قولىنا تۇسەدى. ونداي شەجىرەلەردى ورىس ارپىنە ءتۇسىرىپ جيناعان كىسىلەر: ا.ي.ليەۆشين، گ.س.سابالۋكوۆ، ن.اريستوۆ..." جانە باسقالار بولىپ تابىلادى. "ولاردىڭ توپتاعان شەجىرەلەرى ءالى كۇنگە دەيىن مۇراعاتتا ساقتاۋلى(69) ەكەن.

"حVءىىى عاسىردا قىتايدى بيلەگەن ەجەنحاننىڭ اسكەري اكىمشىلىك قىزمەتكەرلەرى قازاق اراسىنان قازاقتىڭ كوپتەگەن شەجىرەلىك دەرەكتەرىن جيناپ، مانجۋ تىلىندە جازباعا تۇسىرگەن ەكەن. بۇل جازبالار ءقازىر پەكيندەگى حان سارايى مۇراجايىندا ساقتاۋلى تۇر"(70).

جۇڭگو تاريحي ەستەلىكتەرىندە قازاقتار جونىندەگى دەرەكتەر العاشىندا، قىتايدىڭ باتىس اۋماعىندا (شىنجاڭ وڭىرىندە) موڭعولداردىڭ ويرات تايپالىق وداعىنىڭ قۇرامىنداعى جوڭعارلاردىڭ كۇشەيىپ شىعۋى، اسىرەسە جوڭعارلاردىڭ مىقتى بيلەۋشىسى باتۇر حۇنتايجىنىڭ داۋىرىندە، ونىڭ قول استىندا بولۋدى قالاماعان تورعاۋىتتاردىڭ حVءىى عاسىردىڭ 30-جىلدا­رىندا باتىسقا كوشۋى قازاق دالاسىن باسىپ ءوتىپ، ەدىل-جايىق (ورال دارياسى) وڭىرىنە بارۋىنا قاتىستى جازىلادى دا، سودان تارتىپ 1750-جىلداردا چيڭ حاندىعى ۇكىمەتىنىڭ اسكەر شىعارىپ جوڭعار اقسۇيەكتەرىنىڭ بۇلىگىن تىنىشتاندىرعانعا دەيىنگى ءجۇز جىلدان ارتىق ۋاقىتتا جالعاسا بەرەدى. العاشىندا تەك جوڭعارلار مەن قازاقتار اراسىنداعى تاريحي بايلانىستار جانە سوعىستار جونىندەگى دەرەكتەرمەن شەكتەلسە دە، حVءىىى عاسىر­دىڭ ورتالارىنان كەيىن قازاقتىڭ شەجىرەسى جانە قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ حان-سۇلتاندارىنىڭ چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتىمەن جانە پاتشالىق رەسەيمەن بولعان دەپلوماتيالىق بايلانىسى، ساۋدا بارىس-كەلىسى جاقتاعى مول دەرەكتەرگە قاراي ويىسادى.

مىسالى: "جوڭعاردى تىنىشتاندىرۋدىڭ جالپى جوباسى" مەن "چيڭ پاتشالىعى گاۋزۇڭ وردا ەستەلىگى"، "چيڭ پاتشالىعى رىنزۇڭ وردا ەستەلىگى"، "چيڭ پاتشالىعى ىشۋانزۇڭ وردا ەستەلىگى" مىنە وسىنداي مالىمەتتەرگە وتە باي بولىپ تابىلادى. ال سۇڭ ءجۇن جازعان "شىنجاڭ دەرەكتەرى " اتتى كىتاپ تا وتە قۇندى. بۇل كىتاپتا قازاق حاندارىنىڭ چيڭ پاتشا ورداسىنا (پەكينگە جانە چىڭدىعا) جىبەرىپ وتىرعان ەلشىلەرى، قازاق ءۇش ءجۇزى حاندارىنىڭ بيلىك كولەمى، ولاردىڭ شەجىرەلىك تاراۋى بەرىلگەن.

جاپونيالىق زەرتتەۋشى زوكۋتو ءوزىنىڭ "حVءىىى-حىح عاسىرلارداعى شىنجاڭنىڭ قوعامدىق تاريحى جايىندا زەرتتەۋلەر" اتتى كىتابىنىڭ قازاق جونىندەگى تاراۋىن جازعاندا قىتايدىڭ تاريحي ەستەلىكتەرىنەن جان-جاقتىلى پايدالانعان. قازاقتىڭ ءۇش جۇزگە بولىنەتىندىگى، قونىستانعان ءوڭىرى جانە ولاردىڭ شە­ءجى­رەلىك تارالۋى جونىندەگى مالىمەتتەردى، بارتولد شىعارما­لارىنداعى، ءتىپتى "قازاق سسر تاريحىنداعى" دەرەكتەرمەن سالىستىرىپ زەرتتەگەن.

دەمەك سوناۋ حVءىىى-حىح عاسىردا-اق قازاقتاردىڭ تاريحى قوعام­دىق احۋالى جونىندە جازىلعان دەرەكتەر مەن جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەردە قازاق شەجىرەسى ەرەكشە ورىن العان دەۋگە بولادى. قازاق ءۇش ءجۇزى جانە ولارعا قاراستى ۇلكەن تايپالار جونىندە انىق دەرەكتەر جازىلۋى وسىنىڭ ايعاعى.

قازاق ىشىندە كوپ ءجۇرىپ، قازاق تاريحىنا، ەتنوگرافياسىنا ءتان مالىمەتتەردى جان-جاقتىلى جيناپ، ونى "تاۋاريح حامسا" اتتى ەڭبەگىندە جازىپ قالدىرعان تاتار تاريحشىسى قۇربانعالي حاليد بولىپ تابىلادى. ول ءوزىنىڭ ەڭبەگىندە:"بالا كەزىمدە ءسوز قۇمارلاۋ، قاريالاردىڭ سوزىنە قۇلاق اسقىش ەدىم. سول كۇندە ەستىگەن اڭگىمەلەرىمدى وسى كۇندە بىلەتىندەر ازايىپ كەتتى. ول كەزدە شەجىرە ادامدار، ءار جەردەن، ءار رۋدان كەزدەسە بەرۋشى ەدى. ال بۇگىنگى كۇندە شەجىرەلەر ازايىپ، قاريالار كەمەيىپ كەتتى. قازاق حالقى وقۋ-جازۋدى بىلمەي-اق، كىتاپتى كورمەي-اق اۋىزدان-اۋىزعا ايتىلىپ كەلە جاتقان ەجەلدەن بەرگى تالىمدەرى بويىنشا ەستىگەن سوزدەرىن ۇمىتپاعاندىعىن كورسەتەدى. سوندىقتان بۇلاردىڭ ايتقاندارىنا قۇلاق قويىپ تاريحتارىنا، رۋ تاراتۋلارىنا كوڭىل ءبولىپ، اڭگىمەلەرىن ەسكەرىپ وتىرۋعا تۋرا كەلەدى"(71) دەيدى.

قازاق شەجىرەسىنىڭ جينالۋى حح عاسىرعا كەلگەندە تەرەڭدەي ءتۇستى. بۇعان نەگىز بولعان شەجىرەلەر، قازاق سوۆەت ەنسيكلوپە­دياسىندا ەرەكشە اتالعان حVءىىى عاسىرعا ءتان "كوشەن قاراۋىل شەجىرەسى"، ءحىح عاسىردىڭ العاشقى جارىمى جانە ورتا شەنىندە توپتالعان "ش.ءۋاليحانوۆ جازىپ العان" "ۇلى ءجۇز شەجىرەسى"، ابدوللا نيازوۆتىڭ "ءۇش ءجۇزدىڭ شەجىرەسى"، "احمەت ءجانتو­ءريننىڭ شەجىرەسى"، گ.ن. پوتانين جازىپ العان "مۇسا شورمان ۇلىنىڭ شەجىرەسى"، وتەۋ بوجەي ۇلىنىڭ "قازاق جۇرتىنىڭ شەجىرەسى"، قورعانبەك ءبىرىمجان ۇلىنىڭ باستاۋىمەن جيناقتالعان "ورتا ءجۇز جانە كىشى ءجۇزدىڭ شەجىرەسى" (1894 ج.) (72) ت.ب. بولىپ تابىلادى.

وسىدان كەيىن قازاق شەجىرەسىن جيناپ، رەتتەپ، باسپادان شىعارۋشىلار: شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى، ماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلى، نۇرجان تاۋشابايەۆ، مۇقامەتجان تىنىشباي ۇلى قاتارلىلار بولدى.

كەڭەس زامانىندا ىلگەرىندى-كەيىندى بولىپ قازاق تاريحىنا قاتىستى كوپتەگەن تومدار جارىق كوردى. باستىلارىنان: "قازاق تاريحىنىڭ وچەركى" (1935 ج.)، "قازاق سسر تاريحى جونىندەگى وچەركتەر" (1941 ج.)، "قازاق سسر تاريحى" (1943 ج.)، "سىرىم باتىر" (1949 ج.)، "قازاق سوۆەت ەنسيك­لو­پە­دياسى"، "قازاق سسر تاريحىنىڭ" بەس تومدىعى جارىق كوردى.

جۇڭگو قازاقتارى شەجىرەسىنىڭ زەرتتەلۋىنە كەلسەك، 1970 جىلدارعا دەيىن تۇيە بوتالاعانداي سيرەك كورىنىپ، ءار جەردە شاشىراپ ءجۇردى. تەك نيعىمەت مىڭجان ۇلى سوناۋ 1950 جىلداردىڭ الدى-ارتىندا قازاق جانە جۇڭگو تىلىندە العاشقى ەڭبەكتەرىن جاريالاي باستادى.

1978 جىلى ەل تىرلىگى وڭالا باستاعان تۇستا قازاق زيالىلارى قولدارىنا قايتا قالام الدى. 1979 جىلدىڭ كۇزىنەن 1980 جىل­دىڭ كوكتەمىنە دەيىن شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتى سياقتى ورىنداردىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن قازاق تاريحىنا قاتىستى عىلىمي كونفەرەنسيالار ءوتتى. قازاق تاريحى جونىنەن كوپتە­گەن ىزدەنىستەر جاساپ جۇرگەن بەلگىلى عالىم جاقىپ مىرزا­حان ۇلى "قازاقتىڭ تەگى جانە ۇلت بولىپ قالىپتاسۋى" اتتى بايانداماسىن جاسادى. بۇل جاڭا تاريحتىڭ بەتاشارى ەدى.

وسىدان كەيىن ارت-ارتىنان قازاق تاريحىنا قاتىستى زەرتتەۋلەر جارىق كورە باستادى. باستىلارىنان "قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى" (ن.مىڭجان ۇلى، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 1987 ج)، "قازاق تاريحىنان زەرتتەۋلەر" (ن. مۇحاممەدحان ۇلى، شىنجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسى، 1989 ج)، "قازاق شەجىرە­لەرى" (ىلە حالىق باسپاسى، 1990 ج)، "قازاق حالقى جانە ونىڭ سالت-ساناسى" (ج.مىرزاحان ۇلى، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 1992 ج)، "قازاق شەجىرەسى" (شىنجاڭ جاستار-ورەندەر باسپا­سى)، "چيڭ پاتشالىعى كەزىندەگى قازاق حالقى" (ن.مۇحامەتحان، حالىق باسپاسى. 1997 ج)، "تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس" (ا.تاتاناي، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 1987 ج)، "شىنجاڭ قازاقتارىنىڭ قونىس اۋدارۋ تاريحى" (ۇلتتار باسپاسى، 1999 ج)، جۇڭگو تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر" (ۇلتتار باسپاسى، 1998 ج)، "قازاقتىڭ تەگى جانە قالىپتاسۋى" (جاقىپ ءجۇنىس ۇلى، ىلە حالىق باسپاسى،1994 ج)، "باركول شەجىرەسى" (شىنجاڭ اسەمونەر-فوتو سۋرەت باسپاسى، 2004 ج) "قا­زاق مادەنيەتىنىڭ تاريحى" (سۋ بيحاي، شىنجاڭ حالىق باسپا­سى، 2005 ج)، "قازاق مادەنيەتىنىڭ ايدىنى" (شىنجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسى، 2006 ج)، "ىلەنىڭ تاريحي شەجىرەسى" (ج. ءجۇنىس ۇلى، ىلە حالىق باسپاسى،2007 ج) كىتاپتارىن اتاۋعا بولادى. بۇعان جالعاس شىنجاڭدا قونىستانعان قازاقتاردىڭ جەرلىك شەجىرەسى مەن رۋلىق شەجىرەلەرى دە كوپتەن جارىق كوردى.

شىنجاڭداعى قازاق شەجىرەشىلەرىنەن - قىلىشباي، ورىسباي، ماۋلىكەي، ءابىلماجىن، بەيسەنبى، ءمامي اتىنداعى شەجىرەلەر بولىۋمەن بىرگە اسىلبەك قايىرىم ۇلى، مەللات­حان الەن ۇلى، بوشاي كىتاپبايەۆ، نۇربولات وسپان ۇلى، قادىس ءجانابىل ۇلى، قازىم المەن ۇلى، شەرۋباي يمانقوجا ۇلى، ءسۇلتانشارىپ اڭساتى ۇلى، قوجاي دوقاس ۇلى، كاكىم ءاحمادي ۇلى، بيداحمەت مۇقاي ۇلى، عيزات اۋباكىر، باياقىمەت جۇماباي، قايسا قويەكين، ۋاقيت قاميت ۇلى سەكىلدى تاريحشى-شەجىرەشى توپتىڭ اتى اتالادى.

كوركەمونەرى

قازاق ءان، بي، كۇي ونەرى جاعىنان ۇزاق تاريحى بار ەجەلگى ۇلتتار قاتارىنا جاتادى.

جۇڭگو عالىمدارى "قيىر شىعىستاعى العاشقى كۇي اۋەن­دەرى ياڭشاۋ مادەنيەتى (ب.ز.ب. 5000 - ب.ز.ب. 3000 ج.ج.) داۋىرلە­رىندە قالىپتاسقان" دەپ قارايدى. ال، ءىشىنارا عالىمدار ان-كۇي، بيلەردىڭ توركىنى - ادامداردىڭ ەڭ بۇرىنعى ءدىني سالت­تارى دەپ بىلەدى. جاراتىلىستان تىسقارى قۇدىرەتتى كۇشپەن بايلانىس جاساۋشى ەرەكشە ادامدار (باقسىلار، ساۋەگەيلەر، بىلگىرلەر ت.ب.) ۇستەرىنە الەم-جالەم كيىمدەردى كيىپ، قولدا­رىنا كۇي اسپاپتارىن الىپ، بي بيلەپ، ءان ايتىپ، قۇدىرەتتى كۇش­پەن بايلانىس جاسايدى، يەسىن شاقىرادى، جىن-شايتان­داردى قۋالايدى. تىلەۋ تىلەپ بولاشاقتى بولجايدى، ت.ب.

ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز جاساعان ەۋرازيا دالاسى وسىنداي تانىم - سەنىمدەردىڭ ەڭ اۋەلگى پايدا بولعان جەرى بولۋى ءمۇم­كىن. ازيانىڭ شىعىس سولتۇستىگىندە وركەن جايىپ شارتا­راپقا تارالعان بايىرعى شامان ءدىنى ءدال وسىنداي مادەنيەتتىڭ نەگىزگى توركىندەرىنىڭ ءبىرى ءتارىزدى. ازياداعى شامانيزم مەن امەريكا قۇرلىعىنداعى ۇندىستەردىڭ شامانيزمىندەگى ۇقساستىقتارعا قاراعاندا، ازياداعى شامانيزمنىڭ پايدا بولعاندىعى ون مىڭ جىلدان كەم ەمەس ەكەندىگى بەلگىلى. بۇدان ءبىز ادەبيەتىمىزدىڭ ارعى سورابىنىڭ دا تىم ارىدا جاتقان­دىعىن اڭعارامىز.

شىعىس سولتۇستىگىندەگى مانجۋ ەرتەگىلەرىندەگى ءبىر قۇشىنا­شى (بالگەر) مەن ارالارىندا نەشە مىڭ شاقىرىم جەر جاتقان باتىس سولتۇستىكتەگى ءبىر قازاق باقسىنىڭ جىن شاقىرعان سوزدەرىن سالىستىرىپ كورەيىك:

شىنجاڭنىڭ ءدوربىلجىن اۋدانىنداعى ءبىر قازاق باقسى (كالپە):

قۇدىرەتتىڭ ارعى اتاسى قاپ تاۋىندا، ەي، اللا،

قاپ تاۋىنان جان-جاققا تارالادى، ەي، اللا.

تاۋدان كەلگەن ون باتىر، ەي، اللا.

قىرىق تۇلپار ىشىندە، ءبىر قارا كوك، ەي، اللا.

توبان اياق، جامان كەمپىر، ەي، اللا.

ءيىر تۇمسىق كەر بالاق، ەي، اللا.

ەي، اللا، مەنىڭ پۇشىعىم،

تىلەۋىم قابىل بولار ما، ەي، اللا.

التايدان كەلگەن اقيىق، ەي، اللا.

شىعىستان كەلگەن كەرميىق، ەي، اللا.

كيىز ۇيدەي كەرى جىلان، ەي، اللا.

ماڭدايشادان وق جىلان، ەي، اللا.

ەي، اللا، مەنىڭ پۇشىعىم، ەي، اللا.

تىلەۋىم قابىل بولار ما، ەي، اللا، - دەپ جىن شاقىرادى.

مانجۋ ەرتەگىسىندە ءبىر كالپە ۇزاق جول باسىپ قىزىل داريا بويىنا جەتەدى. توڭىرەكتى شولىپ ەشقانداي وتكەلدىڭ جوق ەكەندىگىن بايقايدى. ءتىپتى ادامنىڭ قاراسى دا كورىنبەيدى. تاقاتى تاۋسىلعان كالپە دابىلىن قاعىپ، جىن شاقىرا باستايدى:

ايگۇلي، يەگۋلي، اسپاندا شىر ايلانعان،

ايگۇلي، يەگۋلي، كۇمىستەي الا تورعاي.

ايگۋلي، يەگۋلي، تەڭىزدە ۇيتقىعان،

ايگۋلي، يەگۋلي، سۇم جىلان.

ايگۋلي، يەگۋلي، تەڭىز بويىندا يرەلەڭدەگەن.

ايگۋلي، يەگۋلي، سەگىز ايداھار جىلان،

ايگۋلي، يەگۋلي، وزەن بويلاپ كەلە جاتقان -

ايگۋلي، يەگۋلي، جىن يەسى، مەن ءوزىم،

ايگۋلي، يەگۋلي، وتەمىن،

ايگۋلي، يەگۋلي، وسى وزەننەن.

ايگۋلي، يەگۋلي، بارلىعىڭ تۇگەل جىنىمسىڭدار،

ايگۋلي، يەگۋلي، مەنى كوتەرىپ وزەننەن وتكىزىڭدەر،

ايگۋلي، يەگۋلي، تەز بولىڭدار!

ايگۋلي، يەگۋلي كەرەمەتتەرىڭدى كورسەتىڭدەر،

ايگۋلي، يەگۋلي.

قازاق قۇشىناشىنىڭ (بالگەر) جوعارىداعى جىن شاقىر­عان سوزدەرىندەگى يسلام ءدىنىنىڭ بولىمسىز اسەرىن ەسەپكە الما­عاندا، ارالىعى مىڭداعان شاقىرىم شالعايدا جاتقان، ەكى ءداۋىردىڭ، ەكى ۇلتتىڭ قۇشىناشىنىڭ جىن شاقىرعان ءسوز جولدارىنداعى ۇقساستىقتى ايتپاساق تا تۇسىنىكتى. ءار ەكەۋىندە دە الىپ قۇستار مەن ايداھار جىلاندار وزدەرىنىڭ "جىنى"، "يەسى" رەتىندە شاقىرىلادى.

مانجۋ قۇشىناسىنىڭ جىن شاقىرۋىنداعى "ايگۋلي، يەگۋلي" دەگەن قايتالاۋلار قازاقتىڭ حالىق ءانى:

"ايگولەك - اي، ايگولەك،

ايدىڭ ءجۇزى دوڭگەلەك،

ايداي تولعان كۇنىمدە،

بي بيلەيمىن دوڭگەلەپ" -

دەگەندەگى "ايگولەك - اي، ايگولەككە " ەرەكشە ۇقسايدى. بالكىم وسى ءاننىڭ ارعى توركىنى دە "ايگولەك ءانىن" ايتىپ جىن شاقىرعان باقسىلار سارىنى بولار.

شامان باقسىلارىنىڭ باسىنا ۇكى تاعىنىپ، دەنەلەرىنە ءتۇرلى شاشاقتى كيىمدى كيىپ، بيگە باسقان كورىنىستەرى ازيانىڭ تەرىستىگىندەگى جارتاس سۋرەتتەرىندە كوپ جولىعادى. قازاقستان­نىڭ بايانجۇرەك جارتاس سۋرەتتەرى مەن شىنجاڭنىڭ بارداقۇل جارتاس سۋرەتتەرىندەگى وسىنداي شاماندىق بەينەلەر وسىدان 3500 جىلدىڭ (ب.ز.ب. 2000 - 1500 ج) ارعى جاعىنداعى تۋىندى دەپ باعالانعان. وسىنداي جارتاس سۋرەتتەرىندە بەينەلەنگەن باقسى وبرازدارى تەك باقسىلىق كيىم كيىپ، جىن شاقىرۋمەن عانا تىنبايدى، ولار دابىلىن سوعىپ نەمەسە باسقا كۇي اسپاپتارىن شەرتىپ، بي بيلەيدى. سونىمەن قوسا انگە باسىپ نەمە­سە تاقپاقتاپ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ، "يەسىن" نەمەسە "جى­نىن" شاقىرادى. مىنە ءبىز بۇلاردان ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ ان-كۇيىنىڭ، ادەبيەتى مەن ءبيىنىڭ تاريحىنىڭ سوناۋ الىستا جاتقاندىعىن ۇعىنامىز.

قىتايدىڭ ءان-بي تاريحىنا ۇڭىلسەڭىز، حۋاڭحىنىڭ ءسولتۇس­تىگىندەگى كوشپەندىلەر مەن چاڭجياڭنىڭ ورتا - تومەنگى اعارىن­داعى چۋلاردىڭ ءان، بي، مۋزىكاشىلىعىنىڭ ورتا جازىققا قاراعاندا دامىعاندىعىن بايقاۋعا بولادى.

جازبا دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەندە، جاڭ چياننىڭ باتىس وڭىرگە جاساعان ساياحاتىنان ىلگەرى حان پاتشالىعىنىڭ مۋزىكاسى نەگىزىنەن اتاقتى اقىن ءچۇي يۋاننىڭ مەكەنى بولعان چۋ بەكتىگى­ءنىڭ ءان-بيىن وزىنە ورنەك ەتكەن. مۇنىڭ سەبەبى وسى وڭىرلەردە ورتا جازىققا قاراعاندا شامانيزمدىك دالا مادەنيەتى ۇزاققا دەيىن دامىپ داۋرەندەگەندىگىندە بولسا كەرەك. ءان، كۇي، ءبيدىڭ بايىرعى زامانداعى نەگىزگى قوزدىرۋشى كۇشى - شامانيزم ورتا جازىق جەرىندە تىم ەرتە شەكتەۋگە ۇشىراي باستاعان. عالىمدار وسى جايتتى جۇڭگو ۇلتىندا ءان، ءبيدىڭ باسقا ۇلتتارعا قاراعاندا ارتتا قالۋىنىڭ باستى سەبەبى" دەپ قارايدى(73).

مۇنداعى چۋ بەكتىگى قونىستانعان ءوڭىردىڭ كوشپەندىلەر مەكەنى ەكەنىن ەسكەرسەك، اقىن ءچۇي يۋاننىڭ "كوشپەندىلەر ۇرپاعىم دەۋىنىڭ، جۇڭگو­لاردىڭ شامان ءدىنىن شەكتەگەندىكتەن ان-كۇيىمىز كەنجەلەپ قالىپتى دەپ وكىنۋىنىڭ ءوزى كوپ نارسەنى اڭعارتادى.

قازاق اندەرى

قازاق ءسابيى دۇنيە ەسىگىن اشقاننان كەيىن ونى بەسىك جىرى ارقىلى انمەن الديلەيدى. ال ومىردەن ءوتىپ بارا جاتقان جاقىن جاندارىن كورىس ارقىلى (قايعىلى انمەن) ۇزاتىپ سالادى. دەمەك قازاق ءومىرى تال بەسىكتەن جەر بەسىككە دەيىن ءاننىڭ قۇنداعىندا وتەدى. ابايدىڭ:

قۇلاقتان كىرىپ بويدى الار،

اسەم ءان مەن ءتاتتى كۇي.

كوڭىلگە ءتۇرلى وي سالار،

ءاندى سۇيسەڭ مەنشە ءسۇي، -

دەۋىنىڭ ءوزى حالقىمىزدىڭ ءان قۇمارلىعىن ايعاقتاسا كەرەك.

شىنجاڭ قازاقتارىنىڭ انىنە كەلەر بولساق، ولاردىڭ وزدەرى جاساعان اسەم تابيعاتىنداي عاجايىپ سىرلار مەن اسقاق تا كوركەم قۇدىرەتكە يە. قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، كومپوزيتور ءىليا جاقانوۆ 1993 جىلى شىنجاڭعا بارىپ قايتقان ساپارىندا "شىنجاڭنان ەسكەن سىرلى اۋەزگە" تامسانىپ، تاڭداي قاعىپ قايتقان.

"شىنجاڭ جاقتان جۇپار لەبى وزگەشە اڭقىعان قازاق ءانى جەلپىگەلى قاشان، عارىشتان تالىپ جەتكەن اققۋ ۇنىندەي... شىنجاڭ قازاقتارىنىڭ اندەرى مەنى سوناۋ ەلۋىنشى جىلدار­دىڭ ورتا شەنىنەن بەرى قىزىقتىراتىن، ويلاندىراتىن، وعان جەتۋ ءدايىم باسىلمايتىن ءبىر بەيمازا ارمان ەدى. ءتاڭىرى ءيىپ شىنجاڭ ساپارىنىڭ دا ءساتى ءتۇستى. مەنىڭ قولىما 1983 - 1989 جىلدارى شىققان قازاق ءانىنىڭ ءۇش تومى جانە سىبىزعى كۇيلەرىنىڭ ءبىر تولىمدى جيناعى ءتيدى. بۇل ۇلان عاسىر باي تاريحى بار شىنجاڭ ولكەسىنىڭ ىلە، تارباعاتاي، التاي ايماعىن جايلاعان قازاق ەلىنىڭ ىقىلىم زاماننان ساقتالعان، دامىعان ەتەك جەڭى مول، كول-كوسىر سۇلۋلىق دۇنيەسى... شىنجاڭ قازاق­تارىنىڭ حالىق اندەرى جۇلدىزدار الەمىندەي سامساپ، تاڭ قالدىرادى" - دەپ تاڭدانعان، عاجاپتانعان ىلەكەڭ ءسوز سوڭىن: "قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى اتامەكەن جۇرتى - ءۇش ايماقتا وتكەرگەن از عانا ەكى-ۇش اپتادا مەن كوكىرەگىم اشىلىپ سونشا­ما قازىناعا جولىعىپپىن. ايلاپ جۇرسەم قايتەر ەدىم؟ قازاق ءانى تۇنعان ابات وڭىرىنە قايتا ورالىپ سوعار كۇندى اسىعا كۇتەم"- دەپ ارمانمەن اياقتايدى(74). ونەر ادامىنىڭ وسى ءبىر جۇرەك جاردى سوزدەرى-اق بىزگە تالاي نارسەنى اڭعارتادى.

مىنە، بۇل - "ەلىم-اي" انىمەن ەلدى ەڭىرەتكەن قوجابەرگەن جىراۋدىڭ ءانىنىڭ جالعاسى - "اعاجاي" ءانى شىرقالعان جەر. مىنە، بۇل - ارقا مەن اتىراۋدىڭ اسەم ىرعاعىن التىن التاي مەن ىرىستى ىلەگە، تاماشا تارباعاتايعا ۇيالاتقان اسەت پەن دانەش ءان سالعان جەر.

شىنجاڭ قازاقتارىنا حالىق اندەرى مەيىلىنشە كەڭ تارالۋمەن بىرگە ، وندا تۋعان اۆتورلى جانە اۆتورسىز اندەردىڭ ءوزى مەيىلىنشە كوپ. ءتىپتى كوبى ءالى زەرتتەلىپ بولعان جوق. سونداي اندەردىڭ باستىلارىنان " اعاجاي"، "سۇلۋبايدىڭ ءانى"، "بۇركىتبايدىڭ ءانى"، "ءاپپاقتىڭ ءانى"، " قازىناي"، "جەتىارال"، "تولەۋحاننىڭ ءانى " سەكىلدى كوپتەگەن اندەردى اتاۋعا بولادى.

حالىق اندەرىن جيناۋ، رەتتەۋگە بايلانىستى 1984 جىلى پەكيندەگى ۇلتتار باسپاسى "قازاق حالىق اندەرىنىڭ" ەكى تومدىعىن شىعاردى. وسىعان جالعاس "ءان سالساڭ اسەتتەي سال" (حالىق باسپاسى، 1989 ج)، "ءان اۋەنى" (ءۇش توم، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 1991 ج)، "اباي اندەرى" (ىلە حالىق باسپاسى، 1995 ج)، "قازاق تەرمەلەرى" (شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 2000 ج)، "گاككۋ" (شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 2004 ج)، "ءان سالايىق ءبارىمىز" (شىنجاڭ جاستار ورەندەر باسپاسى، تىزبەكتى كىتاپ) سەكىلدى كوپتەگەن ءان جيناقتار شىقتى.

1990 جىلداردىڭ سوڭى مەن 2000 جىلداردىڭ باسىنا كەل­گەندە شىنجاڭداعى اندەردىڭ كوبى دىبىس تاسپاسىنا جازىلىپ، بازارلار ارقىلى تىڭدارمان قولىنا ءتيدى.

كۇللى قازاق دالاسىنا اتى شىققان دانەش راقىش ۇلى، قاميت ىسقاق ۇلى، مايرا مۇحاممەد قىزى شىنجاڭ قازاقتا­رىنىڭ تۋمالارى. ال، ودان قالسا انشى-سازگەرلەردەن: ءۋاليوللا ءسادۋاقاس ۇلى، قابىلالدى ءابدوللا ۇلى، راپيلا نۇرمۇحامەت­قىزى، تۇران قۇسايىن قىزى، كۇلمان شۇلەنباي قىزى، كامال ىشىكبايەۆا، ءماناپقازى مۇساحان ۇلى، جاۋكەن سۇلەيمەن قىزى، نازار سمايىل ۇلى، وتانبەك ەڭسەحان ۇلى، ءادىلحان جۇمى­كەن ۇلى، باعدات ەستەمەس ۇلى، توكەن ساعاي ۇلى، جاقسىبەك ورالبەك ۇلى، بەكەش زەينەل ۇلى، توقان سماعۇل ۇلى، ساتتار ءسالىس ۇلى، بالاپان راباتوۆ، تۇرسىنجان بازىلحان، سماعۇل بودەنباي ۇلى، ەربولات قىزىكەن ۇلى، الماسبەك شايمۇ­ران ۇلى سەكىلدى ونەر جۇلدىزدارى بار.

بي ونەرى

بي ونەرىنىڭ شىعۋ تەگىن ادامزاتتىڭ قالىپتاسۋىمەن تامىر­لاس ساناساق، استە قاتە كەتپەيمىز. سەبەبى، بي ويدى نەمەسە ءىس قيمىلدى ارەكەت ارقىلى بەينەلۋدەن تۋىنداعان.

"بي جۇيەلەرى ءار حالىقتىڭ تۇرمىس سالتىنا، ءداستۇر ەرەك­شە­لىگىنە بايلانىستى تۋىپ، قالىپتاساتىن تاريحي دامۋدىڭ جەمىسى. ءبيدىڭ ءتۇپ نەگىزى ادامنىڭ قورشاعان ورتادان العان سەزىم اسەرى مەن ەڭبەك بارىسىنان تۋعان ءار ءتۇرلى قيمىل ارەكەتتەرى، العاش بي تەك ءان مەن سوزگە عانا بايلانىستى بولسا، بىرتىندەپ تاريحي دامۋ ناتيجەسىندە ونەردىڭ ۇلكەن ءبىر سالاسىنا اينالدى. ءار حالىقتىڭ بي مادەنيەتى ءوزارا ءبىر-بىرىن دامىتىپ وتىرعان"(75).

شىنجاڭ قازاقتارىنىڭ بي ونەرى - قازاق ءبيىنىڭ قۇرامداس ءبىر بولەگى بولعانمەن وزىنە ءتان ءارتۇرلى ارتىقشىلىقتارى بار. اسىرەسە، قازاقى ۇلتىق بوياۋى جاعىنان بايىرعى ۇلگىلەردى ساقتاعان ءارى بايىتا بىلگەندىگىمەن ەرەكشەلەنەدى.

1951 جىلى قازاندا قىتايدىڭ ورتالىعى پەكين قالاسىندا قازاق ءبيشىسى مەڭجامالدىڭ ءبيىن تاماشالاعان جۇڭگو ءتوراعاسى ماۋزىدۇڭ قاتتى تەبىرەنىپ، جانىندا وتىرعان اقىن ليۋ ياۋزىعا ۋانشيشا ىرعاعىمەن ولەڭ جازۋدى تاپسىرادى. ليۋ ياۋزى قولما-قول:

جالىن اعاش، كۇمىس گۇل،

ءتۇنى جوق بۇكىل اسپاننىڭ.

اپەكە-سىڭىلى، ءاعا-ىنى،

كوردىك بيگە باسقانىن.

دوڭگەلەدى ايگولەك،

شىعاندادى اسقاق ءۇن.

ەگەر بىزگە باسشىلىق

ەتە الماسا ءبىر ادام،

قوسا الار ما ەدى ءبىر جەردە،

بارلىق ۇلت باستارىن، -

دەپ جىرلايدى. ولەڭدى تىڭداعان ماۋزىدۇڭ ءوزى دە تەبىرەنىپ بىلاي دەپ ولەڭ جازادى:

تۇنەرىپ ۇزاق تۇردى ءتۇن،

تورلاپ ەلىم اسپانىن.

عاسىر بويى ويناقتاپ،

ەسىرە بيگە باسقان جىن.

بەس ءجۇز ميلليون حالقىمىز،

قوسا الماعان باستارىن.

شىرقاسىمەن اتەشتىڭ،

نۇرلاندى استى اسپاننىڭ.

ان-كۇيىنە بار ۇلتتىڭ،

بۇيتيان سازى قوسقان ءۇن.

شالقىپ اقىن توتەنشە،

اعىتتى جىر تاسقىنىن.

دەمەك، "بەس مىڭ جىلدىق مادەنيەت تاريحىمىز بار " دەپ قارايتىن ءبىر ميلليارد جۇڭگو حالقىنىڭ ءتوراعاسى ماۋزىدۇڭ­دى ورنىنان تۇرعىزىپ، جىر جازعىزعان قازاق ءبيىنىڭ قۇدىرەتى.

1980 جىلداردان باستالعان حالىق مۇرالارىن قايتادان جيناۋعا بايلانىستى، حالىق ىشىندەگى بيلەر دە جينالا باستا­دى. سونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ وزىنە عانا ءتان: "ايۋ ءبيى"، "قارا جورعا ءبيى"، "ورتەكە ءبيى" (قۋىرشاق ءبيى)، "كوك تۇيمە ءبيى"، " شەشەكە ءبيى" سەكىلدى كوپتەگەن بيلەر قاعازعا ءتۇستى.

جۇڭگو قازاقتارىندا كوپ بيلەنەتىن ءبيدىڭ ءبىرى "قارا جورعا ءبيى". ءبيدىڭ وقيعالىق مازمۇنى مىناداي: جىلقى تۇلىگىنىڭ جابايى كەزىندە ءبىر قازاق جىگىتى دالا جىلقىسىنىڭ بىرەۋىن شالمالاپ ۇستاپ الىپ، قولما-قول ۇيرەتىپ، اۋىلىنا ءمىنىپ كە­لەدى. جىلقىنىڭ ءوڭى قارا، ونىڭ ۇستىنە جورعا ەكەن. ءوز تابى­سىنا قۋانعان الگى جىگىت الدىمەن اتىن ويناقتاتىپ ات ۇستىندە، ونان سوڭ جەرگە ءتۇسىپ بيلەيدى. اۋىل ادامدارى قىزۋ قارسى الادى.

ال ءبيدىڭ شىعۋ تاريحىنا كەلسەك، جۇڭگو جازبالارىندا مىناداي دەرەكتەر كەزىگەدى. "قىتايدىڭ تاڭ داۋىرىندەگى "شىن­جاڭ بيلەرى" دەگەن كىتاپتىڭ 2-توم، 310-بەتىندە: "تاڭ حان­دىعى داۋىرىندە "جىلقى ءبيى، توست كۇيى" اتتى مۋزىكا بولعان. حان، تاڭ پاتشالىعى كەزىندە ورتا قىتايعا باتىس وڭىرلەردەن كوپتەگەن جىلقى كىرگىزىلەدى. وسىعان بايلانىستى تاڭ داۋىرىندە شىنجاڭدا "جىلقى ءبيى " كوپ تارالدى،-دەپ جازىلعان". سول كىتاپتا تاعى دا: "تاڭ پاتشالىعىنىڭ جاڭا تاريحى" دەگەن كىتاپتىڭ شىعىس تارماعىنان سيتات كەلتىرە كەلىپ: "ول كەزدەگى مۋزىكا اسپاپتارىنان سىبىزعى، بارابان، كوپ تۇتىكتى سىبىزعى، بيلي، تاباقتى قوڭىراۋ بولسا، بيلەردەن "جىلان"، "ارىستان"، "جىلقى"، "ارقان" بيلەرى بار ەدى. وسى­دان بارىپ قىرعىزدار اراسىندا "جىلقى ءبيى " تارالعان. ءقازىر شىنجاڭنىڭ جەر جەرىندە "جىلقى ءبيى" كەڭىنەن وينالىپ ءجۇر. ماسەلەن ىلە، التايدى مەكەندەگەن قازاقتار مەن تاسقورعاندى مەكەندەگەن تاجىك، اتۇشتى مەكەندەگەن قىرعىزدار اراسىندا "جىلقى ءبيى" تارالعان. قازاق حالقىنا جاپپاي تانىس "قارا جورعا" ءبيى وسى جىلقى ءبيىنىڭ دامىعان، باسقا نۇسقاسى دەگەن مەجەلەر بار. "قارا جورعا" ءبيى باسقا ۇلتتاردا بار بولعانىمەن ولاردىڭ بيلەنۋى قازاق بيىنەن وزگەشە ەكەن.

قازاق ءبيىن زەرتتەۋشى جۇڭگو بي تانۋشىسى ۋاڭ جياچىڭ "قازاق بي ونەرىنىڭ كەلۋ قاينارى جانە باستى ەرەكشەلىگى" اتتى ماقالاسىندا "قارا جورعا ءبيى" تۋرالى ويلارىن بىلاي جەتكىزەدى. كوشپەندى شارۋاشىلىقپەن شۇعىلدانعان قازاق ۇلتى ءۇشىن ات ولاردىڭ قاناتى. مەيلى مال باققاندا، كوشكەن­دە، جۇرگەندە سوعىستا بولسىن اتتان ايىرىلا المايدى. ولار جىلقى كيەسى "قامبار اتا" دەپ، ءبىر مەزەت جىلقىنى توتەم تۇتقان. ءقازىر التاي ايماعىنىڭ قابا اۋدانىندا "شۇباراي­عىر" دەگەن رۋ بار. قازاقتىڭ حالىق ءبيى "قارا جورعا" ەۋروپا، ازياداعى قازاقتار شوعىرلى قونىستانعان اۋماقتارعا كەڭىنەن تارالعان. قازاق حالقىنىڭ بيىندە كوشپەندىلەر تۇرمىسىنىڭ ءارتۇرلى ەرەكشەلىكتەرى ءسىڭىرىلىپ، وي-سەزىمى، قۋانىشى مەن قايعىسى بەينەلەنگەن"(76).

قازاق ءبيىن زەرتتەۋشى ۋاڭ جياچىڭ ءوزى كۋا بولعان بيلەر تۋرالى مىناداي سىر شەرتەدى: "قازاق حالىق بيلەرىنىڭ ماتە­ريال­دارىن جيناعانىمدا، مەن شىنجاڭ التاي ايماعى كوكتوعاي اۋدانىنىڭ قيىرداعى قىستاعىنان "باقسىنىڭ ويىنىن" كوردىم. قۇشىناشتىڭ سايتان قۋۋىنا ۇقسايدى ەكەن. باسىنا قاۋىرسىن تاعىپ، دەنەسىنە اڭ تەرىسىن كيىپ، سول قولىنا اسا تاياق ۇستاپ، وڭ قولىنا بارابان الىپ، لاۋلاپ جاعىلعان وتقا بالتانى قىزدىرىپ، جالاڭ اياعىنا بالتانى باسادى. بىردە وتتاعى بالتانى الىپ شىعىپ تىلىمەن جالاپ ارباڭ-قۇرباڭ ەتىپ، ەندى بىردە كۇبىرلەپ دۇعا وقىپ، الباستىنى الاستاپ، پالە-قازادان اۋلاق بولۋ ءۇشىن تىلەك تىلەيدى ەكەن. ايەلدەردىڭ ويىنىندا انالىق قاۋىمنىڭ سوڭعى كەزدەرىنىڭ قالدىقتارى بار. "ديۋانا" بۇعان ۇقسامايدى. بي بيلەۋشى باس كيىمىنە "اققۋ­دىڭ قاۋىرسىنىن" قىستىرىپ، كەۋدەسى جالاڭاش كۇيدە، بەلۋاردان تومەن" اققۋدىڭ قاۋىرسىنىنان" توقىلعان كويلەك كيىپ، اققۋدىڭ قاۋىرسىنىن بايلاعان اسا تاياقتى ات ورنىنا ءمىنىپ كۇن جايلاتىپ، كەلەر كۇندى بولجايدى. "باقسى" ويناعاندا ۇيدە نەمەسە اۋلانىڭ ىشىندە بولادى. ال "ديۋانا" اۋىل-اۋىلدى كەزىپ ءجۇرىپ وينايدى. بۇل ەكى ءتۇرلى حالىق ءبيى جارتاس سۋرەتتەرىندە اسەرلى بەينەلەنگەن. ماسەلەن، التاي ايماعى كوكتوعاي اۋدانىنىڭ تاڭبالىتاس دەگەن جەرىندە قىزىل تاستان ويىلىپ سىزىلعان توپتىق بي سحەماسى بار. ءبىرىنشى توپ سۋرەتتە: بەس ادام قاتارىمەن تىزىلگەن. سولداعى ءبىرىنشى ادام باسىنا ءۇش تال قاۋىرسىن، ءۇشىنشى ادام ەكى تال قاۋىرسىن، سوڭعى بىرەۋى قىسقا ءۇش تال قاۋىرسىن تاققان. بەس ادامنىڭ يىقتارى ءبىر سىزىقتىڭ بويىندا بولىپ اياقتارى اشىلعان. ەكىنشى توپ سۋرەتتە: بەس ادام دوڭگەلەنىپ ورنالاسقان بولىپ، ىشىندەگى ءبىرىنشى تۇرعانى باسىنا ەكى قاۋىرسىن تاعىپ، اياعىن ايقاستىرىپ، بىلەگىن 45 گرادۋس تۇسىرگەن. بۇل سۋرەتتە ەرتەدەگى شامان دىنىنە سەنگەندەردىڭ توپتاسىپ بيلەپ ءمىناجات ەتكەنىن كورۋگە بولادى.

سول كەزدەگى اڭ اۋلاۋ، تابيعاتقا تابىنۋدى بەينەلەيتىن حالىق بيلەرىنەن "ايۋ ءبيى"، "اڭشى مەن ايۋ"، "قاز ءبيى"، "بۇركىت ءبيى"، "ورتەكە ءبيى" قاتارلار بار. 1985 جىلى قابا اۋدانىنىڭ شىبار اۋىلىنىڭ ەكىنشى قىستاعىنان ماتەريال توپتاعانىمدا، ەلۋ ەكى جاستاعى اعاي بىزگە "ايۋ ءبيى" مەن "قاز ءبيىن" بيلەپ بەردى. 1986 جىلى التاي قالاسىنىڭ ءابيتان اۋىلدىعىندا حالىق ءبيىن جيناعانىمدا، سەكسەن جاسقا كەلگەن قاپاش اقساقال بىزگە "بۇركىت ءبيىن" بيلەپ بەردى. بيلەۋشى ىشىك پەن تىماعىن تەرىس اۋدارىپ كيىپ، ايۋدىڭ جۇرىسىنە سالىپ، اينالاسىنا قاراپ، ازىققا اتىلعان ارەكەتتەرىن كەلتىرەدى. بي ارەكەتتەرى ايۋدان اۋماعان، وتە قىزىقتى. "قاز ءبيىن" بيلەۋشى دە ىشىگىن تەرىس اۋدارىپ كيىپ، جەڭىنىڭ ءبىر ۇشىنان جيىرما سانتيمەتر ۇزىندىقتاعى اعاشتى شىعارىپ مۇنى قازدىڭ باسى بەينەسىنە كەلتىرىپ، باسىن ىشىكتىڭ ىشىنە كىرگىزىپ، جۇرەلەپ وتى­رىپ، دومبىرانىڭ سۇيەمەلدەۋىندە، قازدىڭ جۇرىسىنە سا­لىپ، كەيدە توڭىرەگىنە تاڭىرقاي قاراپ، كەيدە سۋعا ۇمتىلعان بەينەسىن قازدىڭ وزىندەي ەتىپ، كۇلدىرگى بەينەلەگەن(77). "قازاق-سوۆەت ەنسيكلوپەدياسىندا": "ايۋ ءبيى"-حالىقتىڭ كۇلدىرگى ءبيى، مۋزىكا ولشەمى ءتورت تە ءتورت، اڭشىلىققا بايلا­نىستى تۋعان. ورمان-تاۋلى جەردى مەكەندەنگەن قازاقتار اراسىندا كەڭ تاراعان. وندا ايلاكەر اڭشىنىڭ ورماندا كەزدەسكەن اڭقاۋ ايۋدى تاپقىرلىقپەن شاپشاڭ ءارى ەپتى قيمىل جۇرىسىمەن الداۋى، ەڭ سوڭىندا كوڭىلى شات اڭشىنىڭ بىرنەشە رەت دومالاپ قۇلاۋدان ابدەن قالجىراعان ايۋعا ءمىنىپ كەتە بارۋى بي تىلىمەن ورنەكتەلەدى. بۇكىل وداقتىق حالىق شىعار­ما­شىلىعى ءۇيىنىڭ بالەتمەيستەرى يا. ۆ. رومانوۆسكيي موڭعول حالىق رەسپۋبلي­كاسىندا تۇراتىن قازاقتاردان "ايۋ ءبيىنىڭ" ءبىر ءتۇرىن 1949 جىلى قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ العان (1-توم، 635-بەت)،-دەلىنەدى، كەلتىرىلگەن دايەكتەمەلەر اتالعان بيلەردىڭ شىنجاڭ قازاقتارى ارقىلى تاراعاندىعىن جوققا شىعارمايدى.

شىنجاڭنان قىمبات ايدار قىزى، انار ءسۇيىنباي قىزى، ناعيما تايىر قىزى سياقتى ايگىلى بيشىلەر شىققان. قازاقستانعا ونەرىمەن تانىلىپ جۇرگەن شۇعىلا ساپارعالي­قىزى دا قىتايدان شىققان ءبيشى قىزدارىمىزدىڭ ءبىرى.

كۇي ونەرى

قازاق كۇيشىلىك ونەرى نەگىزىنەن دومبىرا، قوبىز جانە سىبىزعى ارقىلى تارالعان. قوبىز - Vءىى عاسىردا جاساعان قورقىت ەسىمىمەن قاتار اتالۋمەن بىرگە ءحى عاسىردا ءومىر سۇرگەن ايگىلى عالىم ماحمۇت قاشقاريدىڭ "تۇركى تىلدەر سوزدىگىندە" دە اتالادى، ءارى وندا سىبىزعىنىڭ دا اتى كەزدەسەدى. كوپ عىلىمنىڭ اتاسى بولعان ءابۋناسىر ءال-فارابيدىڭ (870-950) مۋزىكا عىلىمىنا ەڭبەك سىڭىرگەن عالىمدىعىنان قالسا مۋزىكا اسپابىن تاپقىرلاۋشى ەكەنى دە ءوز الدىنا ءبىر اڭگىمە. دەمەك قازاق كۇي ونەرىنىڭ تۇپ-توركىنى وتە ارىدا ەكەنى داۋسىز. قازاق كۇيشىلىگىن ونەر ءتىلى ارقىلى ومىرگە اكەلگەن - بايجىگىت، قازانعاپ، سۇگىر، قۇرمانعازى، تاتتىمبەت، دينا سەكىلدى جۇلدىزدى جۇيرىكتەر ارتىنا وشپەس مۇرا قالدىرىپ كەتتى. سولاردىڭ ءىزىن باسىپ شىڭجاڭ قازاقتارىنان شىققان بەيسەنبى دونەنباي ۇلى (1803-1872)، قوجەكە نازار ۇلى (1826- 1884)، ءاشىم ءدوڭشى ۇلى (1896-1962)، سىبىزعىشىلار قايراق­باي شالەكەن ۇلى (1826-1884)، اقىمجان بولدىرعان ۇلى (1864-1941) ءوز زامانىنىڭ ورەن جۇيرىكتەرى بولدى.

"بەيسەنبىنىڭ تۇتاس ءومىرى - كۇيمەن باستالىپ، كۇيمەن جالعاسىپ، كۇيمەن اياقتاعان ءومىر. اكەسى دە دومبىرا ۇستاعان ادام ەكەن. ول دومبىرانى قارشادايىنان اكەسىنەن ۇيرەنەدى. بەيسەنبىنىڭ ون جاسقا كەلگەن كەزىنەن اكەسى دونەنباي وتىرعان اۋىلعا مەركىت رۋىنان شىققان ايگىلى كۇيشى - بوزداق اتتى دومبىراشى قىدىرا كەلەدى. بەيسەنبى كۇيشى قايدا بارىپ كۇي شەرتسە، كوزى كۇيشىنىڭ قولىندا، قۇلاعى كۇي اۋەنىندە بولىپ، قىزىعا تىڭداپ كۇيشىدەن ەكى ەلى ايىرىلمايدى. بالاسىنىڭ بۇل بەيىمدىلىگىن اڭعارعان دونەنباي، بوزداقتى ءبىرقانشا كۇن ۇيىنە جاتقىزىپ، ودان بالاسىنا ۇزتازدىق ەتىپ دومبىرا ۇيرەتۋدى تالاپ ەتەدى. بالانىڭ كۇيگە بولعان قۇمارلىعىن كورگەن قارت شىن ىقىلاسىمەن كۇي ۇيرەتىپ، ۇستازدىق ەتەدى. باتاسىن بەرەدى.

بەيسەنبى ون ءتورت جاسقا شىققان جىلى اكەسى دونەنباي سەگىز ۇرىمەن جالعىز ايقاسىپ، التىسىن ۇرىپ تۇسىرگەندە، قالعان ەكەۋى ساداق جۇمساپ، قاپىدا قازاعا ۇشىراتادى. اكە كۇيىگى، بالا كۇيىنىشى، جاۋعا بولعان كەك بەيسەنبى ۇستاعان دومبىرانىڭ شاناعىنان "جەكە باتىر" اتتى كۇي بولىپ كۇمبىرلەيدى. بۇل ونىڭ تىرناق الدى كۇيى ەدى. وسىدان باستاپ دومبىرا شەرتۋدەن، كۇي شىعارۋدان قول ۇزبەيدى.

ونىڭ ءقازىر قولعا كەلگەن جۇزگە تارتا كۇيى بار. بۇل كۇيلەر نەگىزىنەن شەرتپە كۇي مەن تەرمە كۇي توبىنا جاتادى. ءىشىنارا توكپە كۇيلەر دە بار. ونىڭ كۇي سارىنى مەن شەرتۋ ءستيلى قۇر­مانعازى مەن تاتتىمبەتكە دە، داۋلەتكەرەي مەن ديناعا دا ۇقسامايتىن - ءوز الدىنا ءبىر تۇلعا. ونىڭ قوڭىر ىرعاعى، كوركەم بوياۋى بار. تىڭداۋشىنى وزىنە بىردەن باۋراپ الادى. اسىرەسە ونىڭ كەڭەس كۇيلەرى وزگەشە. كەڭەس كۇيلەرىن بىرنەشە رەت تىڭداعان ادام، بەينە ءوز مالىن بوگەنايىنا قاراپ تانىپ العانى سياقتى، ونىڭ كەڭەس كۇيلەرىن كەلەسى تىڭداعان جەردە جازا باسپاي جىعا تاني الادى. بەيسەنبى كۇيلەرىنىڭ قولدان قولعا جالعاسىپ كەڭ تارالۋىن ونىڭ ەرشىمدىلىگىنەن، باۋرا­عىش­تىعىنان، تىڭداۋشىعا ۇمتىلماس اسەر قالدىراتىن ايشىقتى اسەمدىگىنەن دەۋگە بولادى.

بەيسەنبىنىڭ داڭقى تەك جۇڭگو قازاعىنا عانا ەمەس، موڭعوليا، تۇركيا قاتارلى ەلدەردىڭ قازاقتارىنا دەيىن كەڭ تارالعان. سوندىقتان ول قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسىنىڭ 12-تومىندا جۇڭگو قازاعى كۇيشىلەرىنىڭ ەڭ الدىنان ورىن الىپ وتىر.

بەيسەنبىنىڭ وسىنداي مول، ورەلى، كەڭ تاراعان كۇي قازىناسى مىناداي بىرنەشە باستى مازمۇندى قامتيدى: ءبىرى - تاريحي ايتىس-تارتىستارعا قاتىستى كەڭەس كۇيلەر؛ ەندى ءبىرى - ات ءجۇرى­ءسى جونىندەگى كۇيلەر؛ تاعى ءبىرى - قىزعىلىقتى جانە ايانىشتى وقيعاعا قاتىستى وي تولعاۋ كۇيلەرى؛ جانە ءبىرى تابيعات قۇبىلىسىن بەينەلەيتىن كۇيلەر.

بەيسەنبىنىڭ مۇنداي ءار سالالى كۇي مۇرالارىن حالىق اراسىندا "بەجەڭنىڭ قىرىق كەڭەسى"، "توقسان تولعاۋى"، "الپىس اسەم ات ءجۇرىسى" دەپ تە اتايدى. ارينە، بەيسەنبىنىڭ كەڭەس كۇيىنىڭ قىرىق بولۋى، تولعاۋ كۇيىنىڭ توقسان بولۋى، ات ءجۇرىسى كۇيىنىڭ الپىس بولۋى ەكىتالاي. بۇل تەك جاراتقان كۇيىنىڭ مولدىعىن بىلدىرەتىن ۇيقاستى ايعاق قانا.

بەيسەنبى تەك كۇي شىعارۋشى، كۇيشى عانا ەمەس، ول بارماعى­نان سان الۋان ءۇن تولقىعان شەرتۋ شەبەرى. ۇرپاقتار ونى: "ءجۇز ەلۋدىڭ ۇستىندە كۇي شەرتە ءبىلۋشى ەدى، كۇي شەرتۋ قۇمار­لىعى قوزعان كەزدە كىرپىك ايقاستىرماي كۇي شەرتىپ تاڭ اتىرادى" دەيدى. ول قازاق دومبىراسىن ءۇش - ءتورت ىشەكتى جاساتىپ، ءار ىشەگىنەن ءارتۇرلى اۋەن ىرعاعىن شىعارىپ، دومبى­رانىڭ ورىنداۋ ۇلەسىن جوعارى ۇلەسكە كوتەرگەن جاسامپاز. بۇل تۋرالى 1983 جىلى الماتىدا "ونەر" باسپاسىندا باسىلعان بولات سارىبايەۆتىڭ "قازاق مۋزىكاسىنىڭ تاريحى" اتتى كىتابىندا مىناداي دەرەكتەر بار: 1868 جىلى ورىستىڭ اتاقتى عالىمى فاللاس زەرتتەۋ جۇمىسىمەن التايداعى شىعىس قازاقتارىن ارالاپ جۇرگەندە، ءور التايدىڭ (ول جاقتىڭ قازاقتارى جۇڭگو جەرىندەگى التايدى ءور التاي دەپ اتايدى) كوكتال اۋدانىنىڭ (ءاسىلى بوزتال) بەيسەن اتتى ادامدى كەزىكتىرىپ، ونىمەن تانىسىپ دامدەس بولعانىن، ونىڭ ۇيىنەن ءتورت ىشەكتى دومبىرا كەزىكتىرگەنىن، ودان ءتورت ءتۇرلى اۋەننىڭ ىرعاعى شىعاتىنىن، ول ءوز ەستەلىگىندە "قازاق مۋزىكاسى سول زاماننىڭ وزىندە-اق ءتورت داۋىسقا ءبولىنىپ شەرتىلگەن" دەپ جازادى. عالىم فاللاس سول دومبىرا نۇسقاسىن لەنينگرادتاعى تاريح مۋزەيىنە اپارىپ قويادى. بۇل دومبىرا نۇسقالارى قازىرگە دەيىن سوندا ساقتاۋلى تۇرعان. عالىم فاللاستىڭ ەكىنشى رەت جىبەرگەن زەرتتەرمەندەرى ءور التايدىڭ كوكتال دەگەن جەرىنەن اتاعى التى الاشقا ايگىلى جۇرت ادامى، دومبى­راشى بەيسەندى جانە ونىڭ ەكى، ءۇش، ءتىپتى ءتورت ىشەكتى دومبى­رالارىن تاعى كورەدى. التاي وڭىرىندە بەيسەنبىدەن باسقا بەيسەن اتتى دومبىراشى بولماعانىنا، ودان باسقا ءۇش-تورت ىشەكتى دومبىرا شەرتەتىن ادامنىڭ دا بولماعانىنا التاي حالقى جانە تاريح كۋا. بەيسەنبىنىڭ زيراتى تۇرعان "اردا" دەگەن جەردە "بوزتال" اتتى جەر بار.

بەيسەنبىنىڭ كەيىنگى ۇرپاققا قالدىرعان كۇي قورى، شاكىرتتەرى سونداي مول بولسا دا، ءبىراق ونى جيناپ الىپ، نوتاعا ءتۇسىرۋ ءىسى ءالى ويداعىداي بولماي كەلەدى. مۇنداعى باستى سەبەپ: ءبىرى، بەيسەنبى كۇيلەرىن جيناۋدى كەشىگىپ ۇستاعاندى­عىمىز؛ ەندى ءبىرى جالعاستى جيماي جارىم جولدا توقتاتىپ قويعانىمىز. 1954 جىلى بەيسەنبىنىڭ ءتورتىنشى ۇرپاعى دومبى­راشى اعزامدى ۇرىمجىگە شاقىرتىپ كۇي شەرتكىزگەندە 130 كۇي شەرتىپ بەرگەنىن ەستىگەندەر بار. بۇل كۇي نەگىزىنەن بەيسەنبى كۇيلەرى ەكەن. ءبىراق، يەلىك ەتەتىن ورىن، ادامنىڭ جوق بولۋى، سۇراۋ سالىپ ىزدەستىرمەگەنى سەبەپتى وسى كۇيلەردەن ءقازىر كوز جازىپ قالىپ كەلەمىز. بۇل وكىنىشتى-اق. ءبىزدىڭ وسى ارداگەر ءۇشىن وتەيتىن بورىشىمىز - ونىڭ ەل اراسىندا ساقتالىپ كەلە جاتقان كۇي مۇرالارىن تۇگەل جيناۋ، نوتا­لاستىرۋ، زەرتتەۋ"(78).

جارىق كورگەن كۇي كىتاپتارىن اتاي كەتسەك، "كۇي تولقى­نى" (ق.نازار ۇلى، شىنجاڭ جاستار ورەندەر باسپاسى، 1984 ج)، "كۇي قاينارى" (ىلە حالىق باسپاسى 1985 ج). "جايما­شۋاق" (ك.قۇسايىن ۇلى، شىنجاڭ حالىق باسپاسى 1988 ج)، "كوكتەم شۋاعى" (ءا.مالىك ۇلى حالىق باسپاسى 1988 ج.)، "كۇي اڭىزى" (شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 1994 ج) "بەيسەنبى كۇيلەرى" (شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 2006 ج) سەكىلدى كوپتەگەن كىتاپتار شىقتى

بەيسەنبىنىڭ كۇي-كەرۋەنىن جالعاعان توپتا ق. نازار ۇلى، ءا. ءدوڭشى ۇلى، ا. بولدىرعانداردان كەيىن الىپبەك مالىك ۇلى، تايىر بەلگىباي ۇلى، كامال ماقاي ۇلى، باقىتقان تاعاي ۇلى، تۇرسىن كادەي ۇلى سەكىلدى كوپتەگەن ەسىمدەر اتالادى.

قازاق تەاترى مەن كينو-تەليەۆيزياسى

1930 جىلدارداعى شىڭ سىساي مەن ءستاليننىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ جاقسارۋىنا بايلانىستى از ۇلتتارعا قاراتقان "التى ساياساتتىڭ" جۇزەگە اسۋىمەن قازاقستان جاعى­نان تامىر العان تەاتر ونەرى دە بەلگىلى دارەجەدە دامي باستادى.

"ۇرىمجىدەگى، قۇلجا مەن التايداعى، تارباعاتايداعى كاسىپتەن سىرتقى قازاق كوركەمونەرشىلەرى وزدىگىنەن ۇيىمداس­قاننان كەيىن ساحناعا تالاي-تالاي كومەديا، وپەرا، دراما الىپ شىعىپ، ۇكىمەتتىڭ نازارىن اۋداردى جانە ونى مويىنداتتى.

ۇرىمجىدەگى قازاق-قىرعىز مادەني اعارتۋ ۇيىمى قاراۋىن­داعى قازاق تەاترىنىڭ ارتيستەرى "قىز جىبەك" پەساسىن، "قا­را­كوز"، "شۇعا" تراگەدياسىن، "ەڭلىك-كەبەك"، "ەر تارعىن"، "قالقامان-مامىر"، "قالىڭمال" جانە "شانشار­لار" سياقتى وپەرالاردى، "الدار كوسە" كومەدياسىن ساحنالا­عان ەدى. وتە-موتە "قىز جىبەك" وپەراسى ءساتتى ورىندالعان بولاتىن.

ىلە ايماعىنداعى قازاق-قىرعىز مادەني اعارتۋ ۇيىمى قاراۋىندا قازاق تەاترىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى تاڭجارىق جولدى ۇلى بولدى. ونىڭ رەجيسسەرلىگىمەن ىلە تەاترى ءوز شىمىلدىعىن 1935 جىلى "شۇعا" تراگەدياسىمەن اشتى. 1940 جىلعا دەيىن بۇل تەاتردا "ەڭلىك-كەبەك"، "قالقامان-مامىر"، "نەكە قيار"، "قالىڭ مال" سياقتى درامالار وينالدى. باس ءرولدى كوبىنەسە تاڭجارىق ويناعان. 1941 جىلى توعىزتاراۋدا، ىلە ايماقتىق قازاق-قىرعىز مادەني اعارتۋ ۇيىمى ۇيىمداس­تىرعان كوركەمونەر بايقاۋىندا كۇيشى ءاشىم مەن ءاسانالى ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. بۇل تۇستا كۇنەس، توعىزتاراۋ اۋداندا­رىندا "قىز جىبەك"، "شۇعا"، "جالەن جىرىق" درامالارى وينالادى.

تارباعاتاي ايماعىندا دا قازاق تەاترى 1934-1940 جىلدار ارالىعىندا قۇرىلىپ، "شۇعا" تراگەدياسى، "قىز جىبەك"، "ەڭلىك-كەبەك"، "قالقامان-مامىر"، "ايمان-شولپان" وپەرالارى قويىلدى.

قازاق تەاترىنىڭ التاي ايماعىندا دۇنيەگە كەلۋىندە اعارتۋشى ءشارىپحان جەڭىسحان ۇلىنىڭ ءرولى زور بولدى. التاي­دا 1935 جىلدان باستاپ "قالقامان-مامىر"، "قىز­ جىبەك"، "ەڭلىك-كەبەك"، "شۇعا"، "قالىڭ مال"، "قاراكوز"، "ايمان-شولپان" وپەرالارى مەن تراگەديالارى قويىلدى. سونىمەن بىرگە جەرگىلىكتى اۆتورلار جازعان "ەسكى ۇكىمەت پاراقورلارى"، "كيلىكباي كۇلكى اشار"، "ايۋباي"، "تالاپ" سياقتى پەسالار جۇرتپەن ديدارلاسىپ، ساحنا ونەرىنە تاماشا جول اشتى(79).

ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق ءان-بي ۇيىرمەسىندە ۇزاق جىل جۇمىس اتقارعان كۇيشى، كومپوزيتور كامال ماقاي ۇلى جۇڭگو قازاقتارىنىڭ تەاتر جانە كينو ونەرى تاريحىنا ايالداعاندا مىناداي سىر شەرتەدى: "1934 جىلى ىلە ايماقتىق قازاق-قىرعىز ۇيىمى قۇرىلىپ، وعان قازاقتىڭ ايگىلى اعارتۋشىسى داۋلەتكەلدى جاۋاپتى بولدى.

ول "قالقامان-مامىر"، "بەتىم-اي"، "قۇداعي"، "قويشى كوبەن"، "تايحاڭشان" قاتارلى دراما، پەسالاردى ارت-ارتى­نان ساحناعا الىپ شىقتى. دراما، پەسالاردىڭ قاي-قايسىسىن دا بولسىن تاڭجارىق باس ءرول الدى جانە باسشىلىق ەتتى. سونداي-اق رەجيسسەرلىگىن ءوزى ىستەدى. وسى كەزدە دراما، پەساعا ءرول الىپ ەسە قوسقاندار شارعىن(اقىن)، بايبازار(ءانشى)، ءابدۋالي جارولبايەۆ، تەمىرعالي، ءابدىلقايىم، بۇلاردان سىرت ءپاني، اينەك قاتارلى ايەلدەر دە قاتىناستى.

ءدال وسى كەزدە قۇلجا قالاسىندا ءبىر عانا ۇلتتار كلۋبى دەيتىن كلۋب بار بولىپ، وعان ۇيعىر، قازاقتار كەزەكتەسىپ ويىن قوياتىن ءارى رولدەرگە دە ارالاسىپ شىعىپ، ءبىرىن-بىرى تولىقتاپ وتىرعان.

1946 جىلعا كەلگەندە ءۇش ايماق توڭكەرىستىك ۇكىمەتىنىڭ "ايماق­تىق ۇلتتىق تەاترىنىڭ" ۇيىرمە باستىعى جالەلدىن جا­قيا بولىپ، ءار ۇلتتان قۇرالعان تەاتر ادامدارىن باسقاردى. تەاتر قايتا قۇرىلعاندا بۇرىنعى ءوزىن دەربەس باسقارىپ كەلگەن قازاق تەاترى قۇرىلماي، تەاتر قۇرامىنىڭ نەگىزى ۇيعىرلار بولىپ، قازاقتان بايبازار، تەمىرعالي، قايىپبەك، ءادىلجان، نۇرشاعي، كاميلا قاتارلى ون نەشە قازاق ونەرپازدارى قاتىناستى.

العاشىندا تەاتردى حىلىل امىرايەۆ باسقارىپ، دانەش راقىش ۇلى، الىپبەك مالىك ۇلى، يگەن كۇرىشباي ۇلى قاتى­ناسىپ، كەيىن وسى تەاتر "ىلە ايماقتىق ۇلتتىق تەاترىنا" وزگەردى. تەاتر شاعىن كونسەرتتىڭ سىرتىندا، كولەمدى دراما، وپەرالاردى دا وينادى. بۇل كەزدەگى ارتيستەر ساحنادا قايسى ۇلتتىڭ ءان-بيىن، دراما، وپەرالارىن ويناۋعا ءتيىس بولسا، سونى ورىنداي بەرەتىن. قازاقتىڭ "قالىڭمال"، "بەتىم-اۋ"، "قۇداعي" سىندى پەسالاردى ساحناعا الىپ شىق­قاندا جەتپەگەن ارتيستەر ورنىنا باسقا ۇلت وكىلدەرى قاتىناسقان.

1945 جىلى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى قۇرىلدى. ونىڭ ارتىنان 1955 جىلى بۇرىنعى ۇلتتىق تەاتردى نەگىز ەتىپ، ۇرىمجىدەگى "قاسەن-جاميلا" كينوسىنا قاتىسقان ارتيستەردى قوسىپ، التاي، تارباعاتاي ايماقتارىنان اكتەرلەر جيناپ، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق كوركەمونەر ۇيىرمەسى قۇرىلدى. ۇيىرمە باستىعى ءسىلامحان، ورىنباسارى ءابدۋالي بولىپ كەلگەن. كاسىپتىك بولىمگە مالىك شيپان، زىكىر الپاتتايەۆ، مۋزىكا بولىمىنە مالىك ءجۇنىس ۇلى، ان-بيگە دانەش راقىش ۇلى جانە قوسىمشا كەڭسە جاۋاپتىسى، ال، دراما، كومەدياعا باياقىن الىمبەكوۆ جاۋاپتى بولدى.

1956 جىلى ساۋىردە كوركەمونەر ۇيىرمەسىنە كامال ماقايۇلىن جاۋاپتى ەتتى.

1957 جىلى "قۇپيا قۇدالىقتى" ساحنالاستىرىپ، حالىققا كورسەتكەن تايىر بەلگىباي ۇلى، ءمۇتالىپ امىرە ۇلى، مۇحاممەد، گۇلشات، باياقىن قاتارلىلار ورىنداۋ شەبەرلىگى­مەن اتالىپ ەلدىڭ جاقسى باعاسىن الدى. 1961، 1962 جىلدارى "ساليقا-سامەن" وپەراسىن ساحنالاستىرۋدا ءقۇرمانالى، ەرعالي، ماقاتاندار باستان-اياق وزدەرى ارتيستەرمەن بىرگە بول­دى. وپەرانى ورىنداۋ بارىسىندا كامال ىشىكبايەۆا، ابىلاي جۇماقان، مۇقامەت، باياقىن، كۇلسىماي، تۇردىقان، ايشام، گۇلشات، ءمۇتالىپ امىرە، اۋباكىر، دانەش راقىش، مالىك ءجۇنىس، ءزوردىن قاتارلىلار ماداقتالدى. 1983 جىلى قايتادان ۇيىرمە ساحنادا "ءساليقا - سامەندى" ەل جۇرتپەن ءساتتى تۇردە بەت كورىستىردى. بۇل جولعى مۋزىكاسىن قايتادان وڭدەپ كارىم ءابدىراحمان ۇلى، مۇحاممەت، زەيتۇنا، شاڭ ليسان، جاڭ شيحاۋ، باقىتبەك، تۇرعىندار جازدى. ال، وپەراداعى نەگىزگى رولدەردى العان دالەلحان، كۇلان، تولقىن، ءادىلحان، قوناقباي، زەيتۇنالار دا ءوز مارەسىنە جەتە ءبىلدى"(80).

1986 جىلى ىلە وبلىستىق مادەنيەت مەكەمەسىنىڭ باستىعى ىرىمحان قىتايدىڭ ىشكى ولكەلەرىنە ۇلتتىق اسپاپتارمەن ارنايى ونەر كورسەتۋگە جەتەكشىلىك ەتىپ، كوركەمونەر ۇيىرمە­سىندە ۇلت اسپاپتار وركەسترىن قالىپتاستىردى. 1995 جىلى وبلىستىڭ مادەنيەت سالاسىنداعى عالىم، كارىم، توكەن سەكىلدى ۇلت جاندى ازاماتتار قۇرمانعازى اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۇلت اسپاپتارى وركەسترىمەن بايلانىس ورناتىپ، تۇياق ءشامىلوۆ، قۋانىش اجىمۇراتوۆ، قۇندىز جاپپاس سەكىلدى ونەر يەلەرىن شاقىرىپ، شاكىرتتەر تاربيەلەدى. ۇلت اسپاپتارىن كەمەلدەندىرە ءتۇستى.

1951 جىلدان باستاپ قازاقتىڭ ان-كۇيلەرى دىبىس تاسپالا­رىنا جازىلىپ، شىنجاڭ حالىق راديوستانسياسىندا تاراتىلا باستادى. 1953-1954 جىلدارى شىنجاڭدا تۇڭعىش رەت "قاسەن-جاميلا" ءفيلمى ءساتتى جاسالدى. 1964 جىلى "ايگۇل" اتتى فيلم ءتۇسىرىلدى. 1961-1962 جىلدارى ساحنالاستىرىلعان "ساليقا-سامەن" وپەراسى سوڭعى جىلدارى قايتادان ساحناعا شىعارىلدى. بۇل وپەرا فيلم رەتىندە قويىلدى. ءقازىر ش ۇ ا ر راديو-تەليەۆيزيا مەڭگەرمەسى قاراۋىندا جانە ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق راديو-تەليەۆيزيا مەكەمەسى قاراۋىندا قازاق تىلىندە ارناۋلى تەليەۆيزيا ارنالارى جۇمىس ىستەيدى. قازاق ان-كۇيلەرىن جانە راديو-تەلەفيلمدەرىن قازاق حالقى جەر-جەردەگى تاراتۋ توراپتارى ارقىلى ەركىن كورە الاتىن بولدى.

شىنجاڭداعى قازاق كينوسى ءسوز بولعاندا، ەڭ الدىمەن اۋىزعا تۇسەتىنى 1954 جىلى تۇسىرىلگەن "قاسەن ءجاميلا" كينو­سى، ودان كەيىن "تيان-شان قىزىل گ ۇلى" ال، 1980 جىلداردان كەيىنگى تۇسىرىلگەن "جەتىم قىزدىڭ ماحابباتى"، "قىز بەيىتى"، "سەرجان"، "ساحاراداعى دالەش"، "جۋساندى دالا"، "كورىكتى مەكەن" فيلمدەرى بار.

1970 جىلدان باستاپ ىسكە قوسىلعان شىنجاڭ تەليەۆيزياسى، 1985 جىلى 22 قىركۇيەكتەن باستاپ قازاق تىلىندە حابار تاراتا باستاعان. 1988 جىلعا كەلگەندە قازاق تىلىندەگى تەلەفيلم اۋدارۋ-جاساۋ ءبولىمى قۇرىلدى. بۇعان قوسا تيان-شان كينو ستۋدياسىنىڭ قازاقشا اۋدارۋ-جاساۋ ءبولىمى مەن ىلە وبلىستىق قازاقشا تەلەفيلم اۋدارۋ-جاساۋ ءبولىمى دە اۋدارما فيلم جاساۋمەن اينالىستى. ءسويتىپ، 1989 جىلدان 1998 جىلعا دەيىن­گى مالىمەتتە شىنجاڭ تەليەۆيزياسىنىڭ قازاق تىلىندە تاراتقان كينوفيلمدەرى 2 مىڭ 354 سەريادان اسقان. مۇنىڭ 1065 سەرياسىن شىنجاڭ تەليەۆيزياسى، 1035 سەرياسىن ىلە تەليەۆي­زياسى اۋدارىپ جاساعان. تيان-شان ستۋدياسىنىڭ قازاقشا كينو فيلم اۋدارۋ-جاساۋ ءبولىمى ءبىر مىڭعا جۋىق ءفيلمدى جاساپ تاراتقان. بۇل فيلمدەردىڭ كوبى قىتايدىڭ جانە باسقا شەتەلدىڭ تاڭداۋلى تەلەفيلمدەرى بولىپ، حالىقارالىق وسكار سىيلىعىنا يە بولعاندارى دا بار.

ءبىز قازاق ەلىندە وتىرىپ قازاقشاعا جارىماي وتىرعاندا جۇڭگو قازاقتارى تەلەديداردىڭ ەكى ارناسىنان قازاق تىلىندەگى باعدارلامالاردى ۇزدىكسىز كورە الادى.

كينو سالاسىندا ب ا ق سىناپ جۇرگەن ونەر يەلەرىنەن ءپاتيحا مالىك قىزى، ءمۇتالىپ امىرە ۇلى، ءمۇتالىپ ءابدىراحمان ۇلى، ماقسات كادىرحان ۇلى، جانار ساعات قىزى سەكىلدى ەسىمدەردى اتاۋعا بولادى.

وقۋ-اعارتۋى جانە مەكتەپ-مەدرەسەلەر

ەسكى وبالاردان تابىلعان تاريحي جادىگەرلەرگە تالداۋ جاساعاندا ولاردىڭ بەتىندەگى جازۋ ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى ءى-ىىى عاسىرلاردا باتىس وڭىرلەرگە جىبەرىلگەن عۇن ەلشى­لە­ءرىنىڭ عۇن ءتاڭىرقۇتىنىڭ جولحاتى ارقىلى بارلىق جەردە قارسى الىنعانى، ءۇيسىن ەلىنە جىبەرىلگەن حان پاتشالىعى حان­شالارىنىڭ ءۇيسىن ءتىلىن ۇيرەنۋى قازاقتىڭ تەگىنە قاتىستى ەرتە زامان ۇلىستارىندا وقۋ-اعارتۋدىڭ بولعانىن دالەلدەيدى.

عۇنداردىڭ، ۇيسىندەردىڭ، وعىز-قىپشاقتاردىڭ جانە كەرەي، نايمان سياقتى ۇلىستىق مەملەكەتتەردىڭ باقسى-بالگەرلەرى ەرەكشە ورنى بار وقىمىستىلار بولعان. مىسالى، "حانناما. باتىس ءوڭىر شەجىرەسىندە" جازىلۋىنشا، "حان پاتشالىعىنىڭ اسكەرى كەلەتىنىن ەستىگەن سوڭ عۇندار باقسى-بالگەر جىبەرىپ، ولار جۇرەتىن جولدار مەن وتكەلدەرگە سيىر، قوي كومدىردى دە، ونى سيقىر دۇعامەن وقىتىپ، اسكەرلەردى قۇرتاتىن بوگەت ەتىپ تاستادى" دەلىنەدى.

ءۇيسىن تۋرالى جازىلعان جۇڭگو دەرەكتەرىندە دە ولاردىڭ اۋدارماشىلار تاربيەلەگەنى ءسوز بولادى. قىتايدىڭ "ءسۇينا­ما" قاڭلى تاراۋىندا: "قاڭلىلاردىڭ جازۋى كولدە­نەڭنەن جازىلادى. ولاردىڭ ءوزى جازعان كىتاپتارى بار" دەگەن دەرەك ايتىلادى. 630 جىلى ورتا ازيانى ساياحاتتاعان قىتايدىڭ بۋددا عۇلاماسى شۋان زاڭ: "تۇرىك ەلىنىڭ جازۋى 25 دىبىسقا نەگىزدەلىپ جاسالعان. ونىڭ جازبا نۇسقالارى سولدان وڭعا قاراي كولدەنەڭ وقىلادى. ولار بىر-بىرىنە جازبا كىتاپتار قالدىرىپ وتىرادى. ءسويتىپ ادەبي ءبىلىم ۇزدىكسىز جالعاسىپ ءورىسى كەڭەيە بەرەدى"(81)دەپ جازعان.

قازاق حالقىن قۇراعان كەرەي، نايمان، ۋاق سياقتى ۇلىستىق مەملەكەتتەردىڭ كونە تۇركى جازۋىن قولدانۋى وقۋ-اعارتۋ جۇمىستارى بولمايىنشا جۇزەگە اسپاق ەمەس. بارتولد پەن الكەي مارعۇلاننىڭ زەرتتەۋىنشە، "بىتىك" - عۇن داۋىرىنەن كەلە جاتقان ەسكى ءسوز. شىڭعىسحان داۋىرىنەن بۇرىن قازاق دالا­سىنداعى قىپشاقتار، قاڭلىلار، وعىزدار، قارلىقتار، كەرەيلەر، نايماندار، شەكتىلەر، قياتتار، ۇڭگىتتەر، ياعمالار (بۋرا نايماندارى) - وزدەرىنىڭ اتاقتى بىتىكشىلەرى، ابىزدارى، باقسىلارى بولعان ەلدەر. Vءىىى عاسىردا شۋ قالاسىن مەكەندەگەن قارلىقتاردىڭ ەلگە ءبىلىم تاراتاتىن ۇستاز بىتىكشىسىن ءالي شاشاق دەپ اتاعان. ءراشيد-اد-ديننىڭ جازۋىنشا، كەرەي وڭ حانىنىڭ (تۇعىرىلدىڭ) ۇلى بىتىكشىسى قۇتتى بارلىق كەرەي ەلىن جازۋعا ۇيرەتكەن.

قازاقتاردىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداۋىمەن وقۋ-اعارتۋ ىستەرى دە بىرتىندەپ دامي ءتۇستى. ءابۋ ناسىر ءال-فارابي (870-950)، جامال قارشي (1230-1315)، مۇحاممەد حايدار دۋلاتي (1499-1551)، قىدىرعالي جالايىر (1530-1605) اراب الىپپەسى ارقىلى اتىن شىعارعان عۇلامالار ەدى.

شىڭعىسحان زامانىنا كەلگەندە وقىتۋ ىستەرى ەشقانداي قۇرىپ، جوعالىپ كەتكەن جوق. قايتا كەرەي، نايمان تايپالا­رىنان شىققان باقسىلار، بالگەرلەر، جازۋ شەبەرلەرى ارقىلى وزگەلەرگە جازۋ-سىزۋ جانە باسقا دا بىلىمدەر ۇيرەتىپ وتىرعان.

قازاق حاندىقتارىنىڭ تۇسىنا كەلگەندە ولار ارنايى مەشىت، مەدرەسەلەر سالىپ، شاكىرتتەر تاربيەلەگەن. تۇركىستان سەكىلدى ءىرى قالالارداعى ارنايى مەدرەسەلەردە "سوفى الايار"، "ءبادۋام" سەكىلدى وقۋلىقتار پايدالانىلعان.

حVءىىى عاسىردا وزبەك، تاتار مولدالارى قازاق اراسىنا كەلىپ ءدىندى ۇگىتتەگەن جانە مەدرەسەلەر اشقان. 1800-1875 جىلدارى جاساعان بۇحار بيلەۋشىسى شاح مۇرات كەزىندە قازاق رايون­دارىنا وزبەك مولدالارى كوپ بارعان. قازاق مەدرەسەلەرىندە اراب الىپپەسىن تانۋ نەگىزىندە "يمانشارت"، "اپتيەك"، "قۇران" نەگىزگى وقۋلىق بولعان.

حVءىىى عاسىردىڭ كەيىنگى جارتىسى مەن ءحىح عاسىردا قازاق حان-سۇلتاندارىنىڭ جانە داۋلەتتى ادامدارىنىڭ بالالارى بۇحارا، سامارقان، قازان قالالارىنا بارىپ ءدىني مەدرەسەلەردە وقىعان. قازاق اراسىنان وقىمىستىلار، مولدالار جەتىلىپ شىق­قان. قازاق حالقى ءجيى قونىستانعان وڭىرلەردە دە مەدرە­سەلەر اشىلعان. مىسالى، اباي قۇنانبايەۆ سەمەي قالاسىنداعى احمەت ريزانىڭ مەدرەسەسىندە وقىسا، جۇسىپبەك ءشايحىسىلام­ۇلى اۋليە اتاداعى مەدرەسەدەن وقىعان. اراب ءالىپبيى نەگىزىندەگى قازاق جازۋى جاسالۋدان بۇرىن قازاق دالاسىنداعى مەدرەسەلەردە اراب نەمەسە شاعاتاي تىلىندە ساباق ءوتىلدى.

التايداعى قازاق حالقى اراسىندا حVءىىى عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ يسلام ءدىنى ءبىرشاما جۇيەلى تارالىپ، بۇرىنعى شامان دىنىنە سەنۋ بىرتىندەپ السىرەپ، يسلام ءدىنى بىرتىندەپ ۇستەم ورىنعا شىعا باستادى. ال ءدىني وقۋ، يسلام ءدىنى عۇلاما مولدالارىن جەتىلدىرۋ التايدا ءحىح عاسىردىڭ العاشقى جارىمىندا ياعني، 1829 جىلدان باستالدى.

وسى جىلى ورتا ازيانىڭ بۇحار قالاسىنان ۇلتى وزبەك شاعي مانسۇر دەگەن ادام ءوز ۇلى مۇحاممەت مۇعيمىنى (1807 جىلى بۇحاردا تۋىلىپ، 1902 جىلى التايدا قايتىس بولعان) ەرتىپ التايداعى ىرگەلى ەل اباق كەرەيگە كەلىپ ءدىن تاراتتى. شاعي مانسۇر التايدا ءۇش جىل تۇرىپ بۇحارعا قايتىپ كەتەدى. ال بالاسى مۇحاممەت مۇعيمىن سول كەزدەگى اجى گۇڭنەن كەيىنگى تورە تۇقىمىنىڭ بىلىكتىسى، ءارى التاي قازاعىنا ىقپال كورسەتىپ، بيلىك جۇرگىزىپ وتىرعان وجەكە تورەگە ارقا سۇيەپ، التاي قازاعىنا يسلام ءدىنىنىڭ ىقپالىن كەڭەيتتى. مولشەرمەن 1835 جىلى كۇزدە قىران وزەنى بويىنداعى "تورە بەيىتى" (وجەكە تورەنىڭ اعاسى جارەكەننىڭ بەيىتى، قازىرگى بالباعاي وڭىرىندە) دەگەن جەردە جەر ءۇي سالىپ (شي توبەدەن ەكى مەتر مولشەرىندە تەرەڭ ور قازىپ، دودەگەسىن شىممەن كوتەرگەن ءۇي) بىرنەشە بالا وقىتقان. وسى اۋىلدا وقىعان العاشقى توپتاعى وقۋشىلار: بوكە قاجى، ماكساليما، ءمامي بەيسى، نۇرتازا، ءومىرتاي، يمامباي، جاڭگىر، ءسابيت، قۋانباي قاتارلىلار ەدى. بۇلار ءار جىلى ەل قىستاۋعا ورنالاسقاننان كەيىن كەلىپ، قىس مەزگىلىندە بىرەر اي وقىپ، ەكى-ۇش جىلدان كەيىن ءوز اۋىلدارىنا بارىپ، ءبىر ءبولىمى باسقا جەرلەرگە بارىپ بالا وقىتۋمەن شۇعىلدانعان.

1848 جىلدىڭ كۇزىندە قازان، بۇحار قالالارىنا بارىپ ءدىني وقۋ وقىپ التايعا ورالعان ءسابيت دامولدا (اباق كەرەيدىڭ يتەلى رۋىنان، 1823 جىلى قازاقستاننىڭ قالبا تاۋىندا تۋىلعان) ساۋىرداعى قاسىمحان گۇڭ، التايداعى جۇرتباي بي، قاباداعى وسپان تورەلەردىڭ ۇسىنىسى بويىنشا ساۋىر، قىران، ەرتىس وڭىرلەرىندە، جوعارىداعى بي-تورەلەردىڭ اۋىلىندا بالا وقىتقان. ونىڭ 40 جىلدىق ءومىرى اۋىل وقۋىنا ارنالعان.

التايدىڭ ايگىلى اعارتۋشىسى اقىت قاجى دا بالا كەزىندە قوبدانىڭ دەلۋىن، تۇلبا قاتارلى جەرلەرىندەگى قازاق اۋىلىندا جەتى-سەگىز جىل بالا وقىتقان.

"التاي-قازاق ۇلتى ەڭ كوپ قونىستانعان ءوڭىر. سوندىقتاندا شىنجاڭ قازاقتارى مەكەندەگەن وڭىردەگى ەڭ العاشقى مەدرەسە 1865 جىلى التايدىڭ قىران وزەنى بويىنداعى "سارى مەشىتتەن" اشىلعان مەدرەسە بولدى. 1829 جىلى التايعا كەلگەن مۇحاممەت مۇعيمىن يسلام ءدىنىن التاي قازاقتارى ىشىندە ونان ارى تياناقتى ءارى كولەمدى جالپىلاستىرۋدى كوزدە ۇستاپ، 1865 جىلى جازدا قىران وزەنىنىڭ بويىنداعى بالباعايدان قىزىل قاراعايدان قيىپ مەشىت سالدىرىپ، جانىنان مەدرەسە اشىپ، التايداعى ون ەكى كەرەي ىشىندەگى اتى بار، اۋقاتى بار ادامدار­دىڭ بالالارىنان ءار جىلى وتىزعا جۋىق بالا وقىتقان. التاي قازاقتارى بۇل مەشىتتى، مەدرەسەنى "سارى مەشىت-مەدرەسەسى"، "اتاڭ اۋىلىنىڭ مەدرەسەسى" دەپ اتاپ كەلدى. التاي قازاقتارى ىشىندە يسلام ءدىنىن كەڭ كولەمدى تاراتۋعا جانە ءدىني اعارتۋدى جولعا قويۋعا مۇحاممەت مۇعيمىنىڭ جانە وسى "سارى مەشىت مەدرەسەسىنىڭ" ءرولىن ايرىقشا اتاۋعا بولادى.

وسىدان كەيىنگى مەدرەسە التايدىڭ كوكتوعاي اۋدانىنىڭ سارىتەرەك دەگەن جەرىندەگى 1870 جىلى سالىنعان كەرەيدىڭ مولقى رۋىنان شىققان جوتا قاجىنىڭ مەشىتى مەن مەدرەسەسى بولدى. وسى مەدرەسەدە مىرزاباقا دەگەن عۇلاما يمام بولعان. ايگىلى اقىن اقىت ءۇلىمجى ۇلى وسى جوتا قاجى مەدرەسەسىنەن وقىپ ساۋاتىن اشقان ەكەن.

جوعارىداعى مەشىت-مەدرەسەلەردىڭ ىقپالىمەن 1880 جىلى كۇزدە جۇرتباي بي ءوزىنىڭ قىستاۋلىعى - قىران وزەنى بويىن­داعى بىتەۋىرگەدەن مەشىت سالىپ، ونى "اق مەشىت" دەپ اتادى. ءارى مەشىت جانىنان مەدرەسە اشىپ بالا وقىتقان.

1890 جىلى زۋقا قاجى كوكتوعاي اۋدانى دۇرە اۋىلىنىڭ بىتەۋ دەگەن جەرىنەن مەدرەسە اشقان. 1896 جىلى باپى بي ەرتىس پەن قىراننىڭ قۇيعانىنان "باپى مەشىتىن" سالدىرىپ مەدرەسە اشقان. 1898 جىلى ءومىرتاي گۇڭ بۋىرشىندا ءبىر مەشىت سالدىرىپ، مەدرەسە اشىپ تاتار ابدوللا دەگەن موللانى ۇسى­نىس ەتىپ، بالا وقىتتىرعان. 1901 جىلى سارسۇمبەدەن "ءدوڭبازار مەدرەسەسى"، "اقشورىن مەدرەسەسى" قاتارلى مەدرەسەلەر اشىلىپ بالا وقىعان. وسى سياقتى مەشىت-مەدرەسەلەردىڭ اشىلۋى التاي قازاقتارى ىشىندە ايىرىقشا ىقپال كورسەتتى. وسىدان باستاپ التايدىڭ بارلىق اۋداندارىندا ىلگەرىندى-كەيىندى 50 نەشە مەشىت سالىنعان ءارى وسى مەشىتتەردىڭ جارىمىنان استامىندا مەدرەسەلەر اشىلىپ بالا وقىعان"(82).

وسىمەن قاتار ىلەنىڭ تەكەس اۋدانىندا توعجان مەدرەسەسى، تارباعاتايدىڭ شاعانتوعايىندا يسا قاجى مەدرەسەسى بولدى.

"ىلە وڭىرىندە جاساعان اقىن ءشىلبى كومەك ۇلى (1860 - 1936) بالا كەزىندە جانسەيىت مەدرەسەسىندە وقيدى دا، "اعلام احۇن" دەگەن ءدىني شەن الادى. ەل ىشىندە ابىرويلى اقىن بو­لىپ جەتىلگەن ءشىلبى 1919 جىلى قۇلجا اۋدانىنىڭ نار دەگەن قىستاعىندا مەشىت-مەدرەسە سالعىزادى. 1921 جىلى كۇنەسباي، جيەنباي دەگەن زاڭگىلەردىڭ قولداۋىمەن كۇنەس اۋدانىنىڭ تۇرگەن، تاسقورعان دەگەن جەرلەرىنە مەشىت-مەدرەسە سالدىرادى"(83).

1917 جىلعى قازان توڭكەرىسى تۇسىندا جۇڭگو جەرىنە قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان رەسپۋبليكالارىنان قا­شىپ وتكەن كوپتەگەن زيالىلار التاي، تارباعاتاي سەكىلدى ايماقتارعا بارىپ، جەرگىلىكتى وقۋ-اعارتۋدىڭ دامۋىنا وراسان زور ىقپال جاسادى.

"وسى عاسىردىڭ باسىندا جانە قازان توڭكەرىسىنىڭ قارسا­ڭىندا ورتا ازيادان شاكەر (تۇرىك)، نۇرعابدۇللا (وزبەك)، سەيىتقازى (قازاق)، نۇريددەن (ۇيعىر) قاتارلى ءبىر ءبولىم زيا­لىلار ونداعى ءتورت ءبيدىڭ بەدەلدىلەرىنىڭ ءبىرى بولعان ءمامي بەيسىنىڭ اۋىلىنا كەلىپ قونىستاندى. وسىنداي زيالىلاردىڭ ىقپال كورسەتۋىمەن ءارى سول كەزدە قازاقستاننىڭ زايسان قالاسىندا اشىلعان "تاراقيا" مەكتەبىنىڭ شابىتتاندىرۋىمەن ءمامي بەيسى بىتەۋىرگەدەگى مەشىت-مەدرەسەنى "اباقيا" مەكتەبى دەپ وزگەرتكەن. بۇل - التايدا تۇڭعىش رەت مەدرەسەدەن مەكتەپكە اينالعان، ءارى جاڭاشا وقىتۋ ءادىسىن جولعا قويعان بىردەن-بىر عىلىمي وقىتۋ ورنى بولدى. "اباقيا" دەگەن ءسوز ءاسىلى التايداعى اباق كەرەي ەلىنىڭ مەكتەبى - اباقتىڭ ءبىلىم ۇياسى، ياعني "اباق ۇيا" دەگەن ءسوز توركىنىن بەينەلەيدى.

ءسويتىپ، 1905 جىلى "اباقيا" مەكتەبى قۇرىلۋىمەن بىرگە ءۇسىلي-جاديت "توتە وقىتۋ" ادىسىمەن بالا وقىتىپ، وتكەندەگى تۇسىنىكسىز وقىتۋ ءادىسىن كۇشىنەن قالدىردى.

سونىمەن بىرگە وسى مەكتەپتە ءدىني ساباقتارعا قوسىپ ەسەپ، ءانا-تىل، تاريح، گەوگرافيا قاتارلى ساباقتار وتىلە باستادى. 1907 جىلى وسى مەكتەپكە قازاقستاننىڭ اقمولا وبلىسىنىڭ كوكشەتاۋ ۋەزىندە تۋىلىپ، ترويسك "راسولپا" گيمينازيا­سىن بىتىرگەن سەيىتقازى نۇرتايەۆ دەگەن زيالى جاس كەلىپ مۇعا­ءلىم بولدى. ءارى جاڭاشا وقىتۋ ءادىسى بويىنشا ساباق كەستەسىن جاساپ، ەمتيحان الۋ ءتۇزىمىن ورناتىپ، عىلىمي ساباقتاردىڭ سالىستىرماسىن بىرتىندەپ ءدىني ساباق سالىستىرماسىنان جوعارلاتقان. دەمەك، التايدا جاڭاشا وقىتۋ ءادىسىن تۇڭعىش رەت جولعا قويعان مەكتەپ - "اباقيا"، ونى جالپىلاستىرۋشى جانە كەمەلدەندىرۋشى - سەيىتقازى نۇرتايەۆ بولدى.

1920 جىلدان كەيىن "اباقيا" مەكتەبىندە احمەت بايتۇرسىنوۆ ەملەسى بويىنشا جاسالعان الىپپە قولدانىلا باستادى. 1926 جىلى قاناپيا بەيسى بۇل مەكتەپكە ديحۋادان (ۇرىمجىدەن) نۇريدەن قابدۇلقاللاقي (تاتار)، بادىريددەن (ۇيعىر)، ادەمبەك (قازاق) قاتارلى بىرنەشە وقىمىستى ادام­داردى ۇسىنىس ەتىپ، "اباقيا" مەكتەبىنىڭ تالىم-تاربيە، وقىتۋ ىستەرىندە تىڭ جاڭالىقتار بارلىققا كەلگەن. وسى كەزدەگى مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى سەيىتقازى نۇرتايەۆ ەدى. ول جوعارىداعى قابلەتتى ادامداردى ويداعىداي ىستەتۋمەن بىرگە، وقۋلىقتى قازانداعى اعايىندى كاريموۆتار باسپاسىنان الدىرىپ، جۇيەلى عىلىمي وقىتۋدى جولعا قويعان.

1927 جىلى "اباقيا" مەكتەبىنىڭ قۇرىلىسى جاڭالانىپ، ورتاسىندا زالى بار بەس بولمەلى وقۋ ءۇيى سالىنعان"(84).

"شاۋەشەكتە تاتار زيالىلارى ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ العاشقى جىلدارىندا-اق مەكتەپتەر اشىپ، وندا ۇيعىر، قازاق بالالارى وقىعان ەدى. قازاقشا وقيتىن ارناۋلى مەكتەپتەردەن 1911 جىلى بايبالىق مەكتەبى، 1917 جىلى جايىردا مۇحاممەد شافيح مەكتەبى اشىلدى. 1921 جىلى شاۋەشەكتە "كۇلانداميا مەكتەبى" دەلىنگەن ارناۋلى قىزدار وقيتىن مەكتەپ اشىلعان.

ىلەنىڭ بۇرىنعى ءسۇيدىڭ اۋدانىندا ءابدىقادىر اپەندى دەگەن ادام 1908 جىلى مەكتەپ اشادى. قۇتىبي اۋدانىنىڭ شاتحۋ دەگەن جەرىندە زۋباي دەگەن كىسى 1920 جىلى تۇڭعىش قازاق مەكتەبىن اشقان. موري، فۋكاڭ، جەمسارى اۋداندارىندا مەكتەپ اشۋ 1934-1935 جىلدارى باستالىپ، مادەنيەت، وقۋ-اعارتۋ بىرتە-بىرتە دامىدى.

1917 جىلدارى ىلە گەنەرالى تۇراتىن كۇرەدە "كۇرە شۋەتاڭى" دەگەن مەكتەپ اشىلعان ەدى. تاڭجارىق جولدى ۇلى (1903-1947)، 1922 جىلى وسى شۋەتاڭنان ءۇش جىلداي وقىپ، جۇڭگو ءتىلى مەن جازۋىن ءبىرشاما مەڭگەرەدى. قوعام قايرات­كەرلەرى ءنۇسىپحان كونباي ۇلى (1895-1986)، ءابۋ قۇدىش ۇلى (1901-1940)، داۋلەتكەلدى قوسبولات ۇلى (1898-1942)، تولىم­بەك، نۇرمۇقامەت، ءابدىراسۇل سماعۇل ۇلى (1901-1945)، ىسقاق سياقتى ادامدار وسى مەكتەپتە وقىعان. قازاق، مونعول حالىقتارىنىڭ تالابى بويىنشا، 1922 جىلى مونعول - قازاق مەكتەبى اشىلادى. بۇل مەكتەپتە العاش وقىعان ادامداردان ءشا­ءرىپ­حان جەڭىسحان ۇلى سىندى ءىرى قوعام قايراتكەرى، اعارتۋ­شى جەتىلىپ شىققان ەدى. وسى مەكتەپتەن تۇڭعىش وقىعاندار قاتارىندا، التايدان ءشايسۇلتان جەڭىسحان ۇلى، مۇقاش جاكە ۇلى، مانكەي ءمامي ۇلى، زارىپ جوشى ۇلى، تارباعاتاي­دان ومار، ىلەدەن ابەۋ ت.ب. بولدى"(81). شىڭ سىساي جۇرگىزگەن "التى ساياساتتىڭ" تيىمدىلىگى ارقاسىندا قازاق وقۋ-اعارتۋى دا ءبىر مەزگىل دامي ءتۇستى. ءبىر جاعىنان ۇكىمەتتىك ورىنداردىڭ قولداپ-قۋاتتاۋى بولسا، ەكىنشى جاقتان حالىقتىڭ وزدەرىنىڭ قارجى اتاۋىمەن مەكتەپتەر سالىنا باستادى.

التاي ايماعىندا ءشارىپحان كوگەدايەۆتىڭ باسشىلىعىندا وقۋ-اعارتۋ ءىسى بارىنشا كەڭ كولەمدە ەتەك الدى. 1933 جىلى سارسۇمبە قالاسىندا مۇعالىمدەردى تاربيەلەيتىن قىسقا مەرزىمدىك ارنايى كۋرس اشىلدى. 1934 جىلى التاي ايماعىنداعى باستاۋىش جانە ورتالاۋ مەكتەپتەردىڭ سانى 67-گە، وقۋشى سانى 5 مىڭعا جەتتى.

ىلە ايماعىندا جاڭاشا مەكتەپتەر اۋىلدارعا شەيىن اشىلا باستاعان. مىسالى، قۇلجا اۋدانىنىڭ جىرعالاڭ دەگەن جەرىن­دە جابىقباي مەكتەبى، توعىزتاراۋدىڭ مۇقىر-جىرعالاڭ دەگەن جەرىندە دارۋباي مەكتەبى، كۇنەستە ساتىبالدى مەكتەبى، ت.ب. بولدى.

1935 جىلدان كەيىن بۇل مەكتەپتەردىڭ كەيبىرەۋلەرى ورتالاۋ مەكتەپكە اينالدى. سول كەزدە ءسۇيدىن اۋدانىنىڭ ساربۇلاق دەگەن جەرىندە تەرگەۋسىز باستاتقان ەل اقساقالدارىنىڭ سۇيەۋىمەن "كوپىرلى" مەكتەبى اشىلدى.

1935 جىلى قازاق حالقىنىڭ كومەگىمەن قۇلجادا ەرلەر ورتا مەكتەبى سالىنىپ، 1936 جىلى وقۋ باستادى. كۇنەستە "تال­دى" مەكتەبى سالىندى. سول كەزدە ىلە ايماعىنداعى قازاق باستاۋىش مەكتەبى 38-گە، وقۋشى سانى 3 مىڭعا، التاي ايما­عىن­داعى مەكتەپ 26-عا، وقۋشى سانى 2 مىڭعا، تارباعاتايدىڭ شيحۋ مەن ساۋاننان باسقا اۋداندارىنداعى مەكتەپ 15-كە، وقۋشى سانى 1200-گە جەتكەن ەدى. بۇل مەكتەپتەردىڭ كوبى حالىق باسقارۋىندا (قازاق-قىرعىز وقۋ-اعارتۋ ۇيىمى قاراۋىندا) بولعان(86).

قابيموللا مانجىبايەۆ جۇڭگو قازاقتارىنىڭ وقۋ-اعارتۋى جايىندا بىلاي دەپ جازادى: "شىڭ سىساي داۋىرىندە اۋىلدىق مەكتەپتى بىتىرگەندەر وقيتىن ورتالاۋ مەكتەپتەن ىلە ايماعىندا ۇشەۋى، تارباعاتايدا ۇشەۋى، التايدىڭ سارسۇمبە قالاشىعىندا ءبىر ورتالاۋ مەكتەپ جانە مۇعالىمدەر جەتىستىرەتىن ارناۋلى ءبىر مەكتەپ قۇرىلدى"(87).

"1935 جىلى شىنجاڭنىڭ تۇڭعىش جوعارى مەكتەبى "شىن­جاڭ ينستيتۋتى" اشىلعان ەدى. ساياسي قايراتكەر، اۋدارماشى جانە ادەبيەتشى دۋبەك شالعىنبايەۆ وسى وقۋ ورنىنان جەتىلگەن قازاق زيالىلارىنىڭ ءبىرى ەدى.

1934-1937 جىلدارى شىنجاڭنىڭ كەڭەس وداعىنىڭ ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە جىبەرىلگەن وقۋشىلار قاتا­رىندا قازاق جاستارىنان ىلەدەن اسەيىن جاقسىلىق ۇلى، قۇسايىن سيابايەۆ، دەمەسىن؛ التايدان زارىپ، ماقات، ايتىكەن؛ شاۋەشەكتەن ءنۇرمادي؛ ۇرىمجىدەن ەشەن، ت.ب. بولدى.

1935 جىلى قۇلجا اۋدانىنىڭ تۋراسۋ جايلاۋىندا وقىتۋشىلار دايارلايتىن كۋرس اشىلدى.

1936-1938 جىلدارى شاۋەشەكتەن پەداگوگيكا ينستيتۋتى اشىلدى.

1938 جىلى ۇرىمجىدە وقىتۋشى دايارلايتىن ولكەلىك پەداگوگيكا ينستيتۋتى اشىلدى.

ءۇش ايماق ۇكىمەتى تۇسىندا، ياعني 1944 جىلى 19 قاراشادا قۇلجا قالاسىندا وقۋ-اعارتۋ مەڭگەرمەسى قۇرىلىپ، قابيپ بەرناشوۆ باستىق، سايپيدەن ازەزي باستىقتىڭ ورىنباسارى بولدى.

شىنجاڭدا ءۇش ايماق توڭكەرىسى جەڭىسكە جەتكەننەن كەيىن، 1946 جىلى قۇلجا قالاسىندا اشىلعان احمەتجان اتىنداعى ءبىلىم جۇرتى قازاقتار ءجيى قونىستانعان وڭىردەگى نەگىزگى ءبىلىم ورداسى بولدى. ءۇش ايماقتىڭ بارلىق اۋدانىندا وقۋ-اعارتۋ ءىسى قارىشتاپ دامىعاندىقتان باستاۋىش مەكتەپتەر 1944 جىلعى 79-دان كوبەيىپ، 1949 جىلى 489-عا، ايماقتارداعى ورتا مەكتەپتەر 13-كە، اۋدانداعى ورتا مەكتەپتەر 17-گە جەتكەن"(88).

1950 جىلدان كەيىن مەكتەپ تالىم-تاربيەسى مەن وقۋ، وقىتۋ ىستەرىنە جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى تىكەلەي جەتەكشىلىك ەتەتىن بولدى.

1956 جىلى جۇڭگو مەن كەڭەس وداعى دوستىعىنا بايلا­نىس­تى ءبىر ءبولىم قازاق بالالارى قازاقستان جانە وزبەكستان جەرىنە وقۋعا اتتاندى.

1958 جىلعى ۇلتشىل-وڭشىلدارعا قارسى كۇرەس، 1962 جىلعى "ىلە-تارباعاتاي وقيعاسى"، 1966-جىلدان باستالعان تاپ تالداۋ جانە "مادەنيەت توڭكەرىسى" قازاق وقۋ-اعارتۋىن بارىنشا تۇرالاتتى.

1978 جىلدان كەيىن بۇكىل جۇڭگو ەلى سەكىلدى قازاق ۇلتى­نىڭ دا وقۋ-اعارتۋ ءىسى دە جاڭا جاعدايعا بەت بۇردى. باستاۋىش دارەجەلى وقىتۋعا جاتاقتا مەكتەپ وقىتۋى مەن ساۋاتسىزداردى جويۋ وقىتۋى قوسا ءجۇرىلدى.

ورتا مەكتەپتەر تازا قازاق مەكتەبى، قىتاي-قازاق مەكتەبى، كوپ ۇلتتى ارالاس مەكتەپتى قامتىدى.

1991 جىلعا كەلگەندە ىلە قازاق وبىلىسىنداعى 131 قازاق ورتا مەكتەبىندەگى وقۋشى سانى 47 مىڭ 947-گە جەتتى.

مۇعالىمدەردى، دارىگەرلەردى جانە اۋىل شارۋاشىلىق ما­مان­­دارىن جەتىستىرۋ ماقساتىنداعى ءارتۇرلى ورتا ءبىلىم بەرەتىن ۋششيليششەلەر مەن كوللەدجدەر جاپپاي اشىلىپ، ىلە، التاي، تارباعاتاي، ءبوراتالا سەكىلدى جەرلەردە ارنايى وقۋشى­لار تاربيەلەدى.

شىنجاڭ قازاقتارىنان جاقسىلىق اسەيىن ۇلى، قابيموللا مانجىبايەۆ سەكىلدى ۇزدىك ۇستازدار شىققان.

ىلە پەداگوگيكا ينستيتۋتى، ىلە وقۋ-اعارتۋ ينستيتۋتى، تەلە­ۆي­زيالىق ۋنيۆەرسيتەت، جۇمىستان سىرتقى ۋنيۆەرسيتەت، ءوزدى­گىنەن ۇيرەنۋ ۋنيۆەرسيتەتى سەكىلدى جوعارى ءبىلىم الۋعا ارنال­عان وقىتۋ تۇيىندەرىندە قازاق جاستارى كوپتەپ تاربيە­لەندى. مۇنان سىرت جۇڭگو جانە ۇيعىر تىلدەرىندە وقىتۋعا باعىت­تالعان ورتالىق ۇلتتار ينستيتۋتى، شىنجاڭ ۋنيۆەرسي­تەتى، شىنجاڭ پەداگوگيكا ۋنيۆەرسيتەتى، شىنجاڭ ونەركاسىپ ۋنيۆەرسيتەتى، شىنجاڭ كوركەمونەر ينستيتۋتى سەكىلدى جوعار­ى وقۋ ورىندارىنان ءبىلىم الۋ ورايىنا يە بولىپ وتىردى. سوڭعى جىلدارى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ اقىلى وقىتۋعا كوشۋىنە بايلانىستى كەيبىر قازاق جاستارىنىڭ ءبىلىم الۋى ءبىرشاما قيىنعا ءتۇستى. سول ءۇشىن دە قازاقستان - جۇڭگو ارا­سىندا ارنايى ءبىلىم الماسۋ شارتى بولماسا دا، 1991 - 1992 جىلداردان كەيىن قازاقستانعا كوپتەگەن قىتايلىق قازاق ستۋدەنتتەرى كەلە باستادى. ولاردىڭ الدى عىلىم كانديداتى، دوكتور دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلدى.

دارىگەرلىك (ادام جانە مال دارىگەرلىگى)
قازاق دارىگەرلىگىنىڭ ءتۇپ-تامىرى تەرەڭدە بولعانىمەن، قاعاز بەتىنە تاڭبالانعان دارىگەرلىك شەجىرەمىز ماردىمدى ەمەس.
ەجەلگى قازاق قالالارىنا جاسالعان زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە ياسى، تاراز، وتىرار قالالارىنىڭ اۋىز سۋدى تازارتاتىن سۇزگى قۇبىرلاردى پايدالانعانى انىقتالعان.
قازاق دالاسىنان تابىلعان Vءى-حىى عاسىرلارداعى ادام قاڭقا¬سىنان سۇيەككە جاسالعان كۇردەلى وپەراسيالاردىڭ ىزدەرى بايقالعان.
ءال-فارابي مەديسينا سالاسىندا "ادام اعزالارى جونىندەگى اريستوتەلمەن الشاقتىعى جونىندە گالەنگە قارسى جازىلعان زەرتتەمە"، "تەمپەرامەنت تۋرالى" دەگەن ەڭبەكتەر جازعان. وندا نەگىزىنەن مەديسينانىڭ نازاريالىق ماسەلەلەرىمەن اينالىسىپ، مەديسينا ونەرىنىڭ ءپانىن، مىندەت-ماقساتىن انىقتاپ بەرۋگە تىرىسادى.
ءفارابيدىڭ ارتىنان ىلەسە شىعىپ، جولىن قۋعان شاكىرتتەرى كوپ بولدى. ولاردىڭ ىشىنەن ەڭ الدىمەن ورتا ازيانىڭ ۇلى عالىمى ءابۋ-الي-يبن-سينانى ايتۋعا بولادى. بۇل كىسىنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرى ۇلكەن جاعىنان ال-فارابيگە وتە ۇقساس، ال-فارابيدەن ءتالىم العانىن ول ءوزى دە جازىپ كەتكەن"(89). ءفارابيدىڭ بۇل شاكىرتى كەيىن كەلە دۇنيەگە تانىلعان ايگىلى عالىم، ۇلكەن دارىگەر بولىپ جەتىلدى. ءابۋ سينانىڭ "كانون" دەگەن كىتابى 400 جىل بويى ەۋروپانىڭ مەديسينا وقۋلىعى ەسەپتەلىپ كەلدى.
جۇڭگو قازاقتارىنىڭ ەمشىلىك ونەرى كوبىنەسە جۇڭگو، تيبەت، موڭعول ەمشىلىكتەرىمەن قاتار دامىپ وتىرعان. قازاق¬تار مەن مونعولداردىڭ "ەم"، "ەمشى" ءسوزىنىڭ ورتاق بولۋىنىڭ ءوزى كوپ نارسەنى اڭعارتسا كەرەك. شامان داۋىرىنەن جالعاسقان ەمشىلىكتىڭ ايقىن ءبىر بەلگىسى باقسى-بالگەرلەردەن دە بايقا¬لادى. "مونعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە" شىڭعىسحاننىڭ كەرەيلەردەن باقسى-بالگەرلەر ۇستاعانى جازىلعان.
1466 جىلدارى جازىلىپ، 1995 جىلى قىتايدا جارىق كورگەن وتەيبويداق تىلەۋقابىل ۇلىنىڭ "شيپاگەرلىك بايان" كىتابى قازاق دارىگەرلىگىندەگى جازبا تاريحىمىزدىڭ العاش¬قىلارى قاتارىنا قوسىلدى. جۇڭگو قازاقتارىنداعى قازاق ەمشىلىگىن زەرتتەۋ ءۇشىن 1992 جىلى ىلە قازاق اۆتونو¬ميالى وبلىس¬تىق قازاق دارىگەرلىك قوعامى ارنايى قۇرىلىپ، ىلە، التاي، تارباعاتاي ايماقتارىنان ونىڭ بولىمشەلەرى اشىلعان ەدى.
التاي ايماعىندا ارنايى "قازاق ەمحاناسى" اشىلىپ، قازاق ەمشىلىگىن زەرتتەۋ جانە ونى ءىس جۇزىندە قولدانۋ بارعان سايىن تەرەڭدەي ءتۇستى. جەمسارى اۋدانىندا ءجۇنىس سماعۇل ۇلى اشقان قازاقشا ەمدەۋ ورتالىعى جانە ول جازعان "قازاق ەمشىلىگى مەن دارىگەرلىگى" اتتى كىتاپ تا قازاق ەمشىلىك ونەرىنىڭ اتادان بالاعا جالعاسۋىنا وزىندىك ۇلەس قوستى.
مەملەكەتتىك ەمحانالاردان "جازىلمايدى، ولەدى" دەپ شىعارىلىپ تاستالعان كەيبىر اۋىر ناۋقاستاردىڭ قازاق ەمكوستەرىنىڭ قولىنان جازىلىپ كەتكەندەرى دە بار.
ەل اڭىزدارىنا قاراعاندا ىلە وڭىرىندە وتكەن ءمۇسىرباي ەمشى، التاي وڭىرىندە وتكەن شاكەر ەمشى، تارباعاتايدىڭ ساۋان جەرىندە وتكەن امان ەمشى تالاي رەت اجالعا اراشاشى بولا بىلگەن. مۇنان سىرت قازاق وتاشىلىق ونەرى دە كورنەكتى دارەجەدە دامىپ وتىرعان. التاي جەرىندە وتكەن باتىرباي ءارى ەمشى، ءارى وتاشى بولىپ، سىنعان سۇيەكتىڭ ورنىنا جاس بوتا¬نىڭ سۇيەگىن سالىپ مەرتىككەن جاندى ساۋىقتىرعان ەكەن.
شىڭعىس دالەلحان ۇلى، ەبىن ابدىكەرىم ۇلى، گۇلشان ءتۇسىپباي قىزى، جازيرا توقاي قىزى، سەرىك ماعاۋيا ۇلى، كوكەن، جىگەر، مۇقيات، تۇرسىنجان، ءاسيا، مۇقاتبەك سەكىلدى كوپكە ءمالىم بولعان قازاق دارىگەرلەرى بار.
مال دارىگەرلىگىنە كەلەر بولساق، قازاقتى قۇراعان رۋ-تايپالاردىڭ زامانىندا-اق مال دارىگەرىنىڭ بولعانى ءمالىم. قىتايدىڭ حان پاتشالىعى داۋىرىندەگى جازبالاردا (جىل ساناۋىمىزدان 47-48 جىل بۇرىن) "قانداۋىردى تاڭداي، ءتىل استىنا شانشىپ، ءىش اۋرۋدى ەمدەۋ" جونىندە جازىلسا، 1094 جىلى لياۋ مەملەكەتىنە ەلشى بولىپ بارعان جاڭ ءشۇنمين جازعان "ەلشىنىڭ لياو مەملەكەتىندەگى ەستەلىگىندە" باتىس ەلدەرىنىڭ اراق ارقىلى سەزىمسىزدەندىرىپ وپەراسيا جاسايتىن¬دىعى جازىلعان.
گرەك تاريحشىسى سترابوننىڭ "گەوگرافيا" اتتى ەڭبەگىنىڭ 7 تومىندا ساقتاردىڭ بيە سۇتىنەن قىمىز اشىتقانى مەن جىلقىلاردى پىشكەنى تۋرالى مالىمەت بار.
قازاق ەمشىلەرى مالداعى ىندەت-اۋرۋلاردى ەمدەۋدە مول تاجىريبەلەر جاراتىپ، قازىرگى زامان مال دارىگەرلىگىنىڭ دامۋى ءۇشىن مول مۇرا، اسىل قازىنا اكەپ قوستى. كوپتەگەن ەمدەۋ ونەرلەرى قازىرگە دەيىن قولدانىلىپ كەلەدى.
قازاق حالقىنىڭ پىشپەشىلىك ونەرى (تەحنيكاسى) اتالىق مالداردى جۋاسىتىپ باعۋ، جۇمىسقا سالۋ جانە مالداردى اسىلداندىرۋ جاقتارىندا وتە ماڭىزدى ءرول وينادى. قازاقتىڭ پىشپەشىلىك ونەرىنىڭ جارىققا شىعۋ تاريحى ۇزاق، سوناۋ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىن تاپقىرلانىپ، قولدانا باستاعان. سودان بەرى دامىپ ءارى كەمەلدەنىپ، ءار تۇلىك مالددى ءپىشۋدىڭ "قىسقاشتاپ ءپىشۋ"، "بايلاپ ءپىشۋ"، "جابىق ءپىشۋ"، "اشىق ءپىشۋ"، "تارتۋ"، "ءۇزىپ ءپىشۋ"، "قارىپ ءپىشۋ" سياقتى ءپىشۋ ءتا¬¬ءسىل¬دەرىن تاپقىرلاپ، ونى قازىرگە دەيىن مال شارۋاشىلى¬عىندا كەڭ كولەمدە قولداندى، ءارى قازاق پىشپەشىلىك ونەرىنىڭ ەرەكشەلىگى، ارتىقشىلىعى مەن قازىرگى زامان مال دارىگەرلىك حيرۋرگيا عىلىمىندا "قازاقشا ءپىشۋ" دەگەن اتپەن ماڭىزدى ورىن يەلەدى.
مال اۋرۋلارىن ەمدەۋدىڭ كوپتەگەن جولدارىنىڭ ىشىندە ەڭ كوپ قولدانىلاتىندارى - قان الىپ ەمدەۋ. مۇندا پىشاقتىڭ ۇشى، قانداۋىر سياقتى سايماندار¬مەن سايكەس ورىنداردان قان الىنادى. مىسالى، سىرەسپەدە مو¬يىن كۇرە تامىرىنان مول قان الىنادى. جىلقى قارا وكپە¬ءسى، زورىعى، وكپە ىستىق جوتەلىندە تۇس جانى تامىرىنان قان الىنادى. اياققا قان تۇسكەندە، اياقتاردىڭ جىلىنشىگىنىڭ ىشكى تامىرىنان قان الىنادى. جولاۋشى جول ءجۇرىپ كەلە جاتىپ، اتى تۇيىقسىز ءىشى اۋىرسا، قامشى سابىن مۇرىنىنا جۇگىرتىپ قان شىعارادى (ەرتەدەگى داۋالاۋ ءادىسى) نەمەسە تاناۋىنداعى شەرشەۋىنە قانداۋىر (پىشاق) شانشىپ قان الىنادى. قوي-ەشكى سياقتى ۇساق مالعا قۇرعاق جوتەل تيسە، قۇلاعىنىڭ ۇشىن قيىپ (ءتىلىپ) قان الىنادى. ت. ب.
قيىپ ەمدەۋ - قوس كىندىكتى قيىپ ەمدەۋ، ت. ب.
شاباقتاپ ەمدەۋ - كوپ قولدانىلاتىن ءتاسىلدىڭ ءبىرى. اسىرەسە، جىلقى مالىنا كوپ قولدانىلادى، قازاق "جىلقىعا پىشاق..." دەيدى. شىنىندا جىلقىنىڭ ساقاۋىن شاباقتاپ، ارتىنان جاس بالانىڭ نەسەبىن، ياكي تۇزدى سۋمەن جۋىپ قويسا، ارقاسىنا جاۋىر، جامان تۇيمە سياقتى ىسىك، شىعۋلار شىق¬قاندا، شاباقتاپ قويسا، وڭاي ساۋىعىپ كەتەدى. بۇلاردان سىرت، ءبىز شانشىپ ەمدەۋ، ىستىق وتكىزىپ ەمدەۋ، بۇلاۋلاپ ەمدەۋ، بالشىق-شىم تارتىپ ەمدەۋ، سۋىتىپ ەمدەۋ، ىستاپ ەمدەۋ، ءشوپ ءدارى تارتىپ ەمدەۋ، شار ءدارى ىشكىزىپ ەمدەۋ، توتيايىن كومىپ ەمدەۋ، توتيايىن اتىپ ەمدەۋ، مۇرىنىنان ءدارى ۇرلەپ پىسقىرتىپ ەمدەۋ، وكپە قۇرتىن كەڭىردەكتى تەسىپ ءمۇساتىر قويىپ، كۇشالا سالىپ ەمدەۋ، كوتەن ىشەككە قول سالىپ قاتقان تەزەكتى (قۇمالاق، وركەن، توڭعاق) الۋ، ءىشتى ايداتۋ سياقتى كوپتەگەن ەمدەۋ ونەرلەرى مەن تاسىلدەرىن جاراتتى.
تابان قىشىرى كەتىپ، تابانى توزۋ، تاسىرقاۋ جاعدايى كەزىككەندە، تۇيەنىڭ اياعىنا كيىزدەن، تەرىدەن بايپاق تىگىپ كي¬گىزۋ، جىلقى، سيىردى تاعالاۋ سياقتى مالدىڭ تۇياعىن (اياعىن) كۇتۋ ونەرىن ەرتەدەن تاپقىرلاعان، بۇل ونەر ءقازىر دە قولدانىلىپ كەلەدى.
قازاقتىڭ وتاشىلىق ونەرى مەن تايعان بۋىندى قايتا ورنىنا سالۋ ونەرى ەرەكشە تىلگە الا كەتۋگە تاتيدى. ول شەبەر¬لىگى مەن ونىمدىلىگى ارقىلى ادامداردى تاڭ قالدىرادى. قازاق وتاشىلارى ادامنىڭ، مالدىڭ ءارقانداي ورىننىڭ پارشالانىپ سىنعان سۇيەكتەرىن سيپالاۋ، باسۋ، قىسۋ، يتەرۋ سياقتى ءادىس¬تەرمەن ورنىنا ءتۇسىرىپ، شاباق اعاشتارمەن عانا تاڭىپ ساقينا سالادى. اسىرەسە، سۇيەگى ۇگىتىلىپ سىنعان ادامنىڭ كەم سۇيەگىنىڭ ورنىنا، بوتانىڭ سۇيەگىن كوشىرىپ سالىپ ساۋىقتىرۋ، قاتە، قيسىق، تەرىس بىتكەن سۇيەكتەردى ءتۇرلى ادىستەرمەن ءجىبىتىپ، اجىرا¬تىپ، قايتا تاڭۋ سياقتى ەرەكشە ونەرلەرى دە قازىرگى ەل اراسىندا كەڭىنەن اڭىز بولىپ، تاڭداي قاقتىرىپ ءجۇر.
قازاق مال شيپاگەرلەرى، ەمشىلەرى ەرتەدەن سول ءبىر وزدەرى جاساعان ورتادان دارى-دارمەك قاينارلارىن تاۋىپ پايدالانا بىلگەن. مۇنىڭ ىشىندە وسىمدىك ءدارى تۇرلەرى وتە كوپ بولدى. مىسالى، اق جۇمىر، قاراندىر، جۇرەك، كوك توبەت، راۋاعاش، كيەلى ەرمەن، كۇشالا، ادىراسپان، ۋ قورعاسىن قاتارلى نەشە جۇزدەگەن پايدالى ەمدىك قاسيەتى بار وسىمدىكتەردى قازاق ەرتەدەن پايدالانا بىلگەن. ال حايۋانداردان - ايران-ىركىت، ءسۇت، قى¬مىز، سارىماي، قۇرت-ىرىمشىك، قوي مايى، جىلقى مايى، مال قانى، مال جىنى، ايۋ مايى، بورسىق مايى قاتارلىلاردان پايدالانا ءبىلدى. جاندىكتەردەن جىلان، كەسىرتكە، قۇرباقا، شىلاۋشىن، ءبۇيى، شايان، الا كۇلىك، قوڭىز سياقتىلاردى ەمدىك¬كە پايدالانا ءبىلدى. رۋدا - حيميالىق دارىلەردەن الماس، توتيايىن، كۇكىرت، اشۋداس، ساحار، سىناپ، سىر، دانەكەر، ت. ب. ءدارى جاساپ پايدالانىپ، ءتۇرلى اۋرۋلاردى ەمدەدى.
بۇلاردان باسقا اعاشتاردان، دالا جەمىستەرىنەن دە دارى-دارمەك تاۋىپ پايدالانا ءبىلدى.
قازاق تاريحىن كوپ زەرتتەگەن تاريح عالىمى سۋ بيحاي قازاق حالقىنىڭ مال اناتومياسى مەن فيزيولوگياسى جاعىن¬داعى بىلىمدەرىن باعالاي كەلىپ: "قازاق حالقى ۇزاق ۋاقىت مال باعۋ بارىسىندا، مالدا ۇنەمى كەزىگەتىن اۋرۋلار مەن ماۋسىمدىق اۋرۋلاردى تولىق يەلەدى. ونىڭ ۇستىنە ۇنەمى مال سوياتىندىقتان، مالدىڭ دەنە ءتۇزىلىمى، مۇشەلەرى جانە ونىڭ فيزيولوگيالىق قىزمەتى جاقتارىنداعى مول بىلىمدەر مەن ەمدەۋ تەحنيكالارىن جاراتتى" دەگەن ەدى. ءدال سونداي، قازاق حالقى مالدى باعىپ پايدالانۋ، سويىپ ەتىن جەۋ بارىسىندا، زەر سالا كوڭىل قويۋ ارقىلى مالدىڭ ىشكى-سىرتقى مۇشەلەرىنىڭ بارلىعىنا ات قويىپ، ءتۇسىن تۇستەي العان. مۇنداي بىلىم-ونەر¬لەرى قازاق مال شارۋاشىلىق وندىرىسىندە بولسىن، ماڭىزدى جول-جوسىن بولىپ قالماستان، ءارى مال ەمشىلىك ونەرىنىڭ بارلىعىندا دا ماڭىزدى ءرولى بار. قازاق مال شيپاگەرلەرى ۇزاق ۋاقىت مال اۋرۋلارىنا قارسى كۇرەس جاساۋ ءومىر تاجىري-بەلەرى ارقىلى مال اۋرۋىن انىقتاپ ايىرۋدىڭ سۇراپ تەكسەرۋ، ۇستاپ تەكسەرۋ، كورىپ تەكسەرۋ، يىسكەپ تەكسەرۋ دەگەن ءتورت ءتۇرلى تەكسەرۋ قاعيداسىن قولدانعان (90).
جۇڭگو قازاقتارىنىڭ مال شارۋاشىلىعى تاقىرىبىنا قالام تارتقان - مامىرحان قالياسقار ۇلى، قانالىم تالاسباي ۇلى، نۇرلان قينايات ۇلى، تەمىرباي سماعۇل ۇلى، ساعيدوللا قومان ۇلى، ەرداۋلەت سەكىلدى زەرتتەۋشىلەر بار.
اسپان ۇعىمدارى مەن كۇنتىزبەلەرى
قازاقتار وزدەرى جاقسى كورەتىن ادامدى نەمەسە كىشكەنتاي بالالارىن ەكىنىڭ بىرىندە "كۇنىم، ايىم، جۇلدىزىم" دەپ ەركەلەتىپ جاتادى. قازاق حالقى اي مەن كۇننىڭ شىعىسى مەن باتىسىنا قاراپ اۋا رايىن بولجايدى. اسىرەسە، اسپان الەمىن¬دەگى جىپىرلاعان جۇلدىزدار جول ايىرۋعا باعىت سىلتەپ قال¬ماس¬تان، ۋاقىتتىڭ قاي كەز بولعانىن دا بىلدىرەدى. جۇلدىزدار¬دىڭ ورنىنا قاراپ اۋا رايىن بولجاۋمەن بىرگە جاراتىلىس دۇنيەسىن، وسىمدىكتەردىڭ قالاي وسىپ-ونەتىنىن دە ءبىلىپ وتىرادى.
وسىمەن بىرگە اسپان الەمى مەن جان-جانۋارلاردىڭ ىشكى قاتىناسى ارقىلى دا اۋا رايىنا بولجاۋ ايتۋ ءداستۇرى بولعان. التاي وڭىرىندە وتكەن اتا-بابا ءداستۇرىن جالعاۋشى ەسەپ¬شىلەردىڭ ءبىرى مۇقاجان ءالي ۇلى دا حالىق استرونومياسىنان مول ءبىلىمدى بولعان ادام.
مۇقاجان تابيعات قۇبىلىستارىن جيناقتاي كەلىپ، اۋا رايىن باقىلاۋدا 180 كۇندىك سالىستىرمالى ەسەپ جاساپ، جاز¬داعى ىستىق ورنىنا قىستا اياز، جازداعى جاڭبىردىڭ ورنىنا قىستا قار جاۋادى، كوكتەم ايلارىندا كورىلگەن اۋا رايى قۇبىلىسى كۇز ايلارىندا، جاز ايلارىندا بولعان اۋا رايى قۇبىلىسى قىس ايلارىندا تۋىلىپ كۇنبە-كۇن قايتالانادى دەپ ەسەپتەگەن. شىلدەنىڭ ءتورت جاڭاسىندا اڭقاڭدى كەپتىرگەن اڭىزعاق سوقسا قاڭتاردىڭ ءتورت جاڭاسىندا وت سۋىرىپ، سۇيەگىڭدى سىرقىراتاتىن ۇسكىرىك سوعادى دەپ الدىن-الا ايتىپ وتىرعان جانە ايتقاندارى ءدال كەلىپ وتىرعان.
مۇقاجان قازاق كۇنتىزبەسىندەگى دوڭگەلەك ايدىڭ "ءولىارا¬سىنا قاراپ تا سول ايدىڭ ىشىندەگى اۋا رايىن بولجاپ وتىرعان. "ءولىارادا" اۋا رايى بۇزىلسا، قالعان كۇندەرى دە جاۋىن-شاشىندى بولادى، "ءولىارا" اشىق بولسا، قالعان كۇندەرى دە اشىق بولادى دەپ قاراعان.
مۇقاجان ءار كۇنى كۇن شىعاردان ىلگەرى دالاعا شىعىپ اسپان شىراقتارىن، كۇندى باقىلاپ، سول كۇنگى اۋا رايى تۋرالى مالىمەت بەرىپ وتىرعان. جازدا كۇن شىعاردان ىلگەرى تاۋ باسى مۇنارتىپ تۇرسا، سول كۇنى ءتۇس قيا بوران سوعادى دەپ الدىن-الا ايتىپ وتىرعان. ول كىسى قازاقتىڭ "امال"، "توعىس" ەسەپتەرىنە دە جۇيرىك بولعان ەكەن.
قازاقتىڭ جازبا كالەندارلىق تاريحى اسا ۇزاق ەمەس. ساۋاتتى قازاق ەسەپشىلەرى ءار داۋىرلەردە ومار حايامنىڭ كالەندارى جونىندەگى پارسىشا كىتابىن، ۇلىقبەكتىڭ شاعاتاي جانە اراب، تۇركى تىلدەرىندە شىققان كىتابىن، وسمان تۇرىكتە¬ءرىنىڭ تىلىندە جازىلعان "رۋزنامە"، "دارەنداۋي" كىتاپتارىن پايدالانىپ كەلگەن. مىڭباي وتەجان ۇلى ىسقاقوۆتىڭ "قازاقتىڭ بايىرعى كالەندارى" كىتابىندا مىناداي دەرەكتەر ايتىلادى: 1870 جىلداردان باستاپ "گارەلىك" دەگەن اتپەن قازان قالاسىندا، تاتار تىلىندە اندا-ساندا كۇنتىزبە جيناقتار شىعىپ تۇردى. ولار قازاق اراسىنا دا تاراتىلدى. كالەندار كىتاپتارىن شىعارۋدا كورنەكتى تاتار جازۋشىسى، عالىم، اعارتۋشى - پەداگوگ عابدىل-قايىم عابدىل ناسىر ۇعىلى، قىسقاشا ايتقاندا قايۋم ناسري (1825-1902) ەلەۋلى ەڭبەك ەتتى. ونىڭ 1877 جىلى تاتار تىلىندە اراب ارىپتەرىمەن قازاندا شىققان "كالەندار" اتتى كىتابى بىرنەشە رەت قايتالانىپ باسىلدى. ونى قازاق وقىرماندارى دا پايدالاندى. 1889 جىلدان باستاپ پەتەربۋرگتە شاحابۋددين تالفيدىڭ اراب ارىپتەرىمەن، جارتىلاي تۇرىكشە، جارتىلاي ارابشا جازىلعان "مۇسىلمان كالەندارى" شىعىپ تۇردى. ونىڭ 8-باسىلىمى 1889 جىلى جارىق كوردى.
كالەنداردان قازاق تىلىندە جازىلعان كىتاپتاردىڭ تۇڭعىشى رەتىندە 1897 جىلى ورىنبوردا برەسلىن باسپاحاناسىندا ورىس ارپىمەن باسىلىپ شىققان "كالەندار دليا كىرگيزوۆ - قازاق ءۇشىن كالەندار" اتتى جيناقتى ايتۋعا بولادى.
تولىق ماعىناسىنداعى تۇڭعىش قازاق كالەندارى قازان سوسياليستىك توڭكەرىسىنەن كەيىن، 1922 جىلى جازىلعان.
"1923 جىلدىڭ قازاق كالەندارى" تابەل - كالەنداردان باستاعان. تابەل - كالەنداردىڭ ءبىرىنشى جولىندا "يت جىلى ءبىتىپ، دوڭىز جىلىنىڭ باستالۋى 22 مارت" دەپ جازىلعان. ءاربىر ايدىڭ ەكى ءتۇرلى اتالۋى كورسەتىلگەن: يانۆار - ءدالۋ، فيەۆرال - حۇت، مارت - حامال، ت.ب.
ايلاردىڭ ءبىرىنشى اتاۋلارى ريمشە، ەكىنشى اتاۋلارى ارابشا دەلىنگەن... كۇن اتتارى سەنبى، جەكسەنبى، دۇيسەنبى، سەيسەنبى، سارسەنبى، بەيسەنبى، جۇما تۇرىندە جازىلعان.
بۇدان كەيىن 1929، 1930، 1931 جىلدارى شارۋا كالەن¬دارى جارىق كوردى. "1930 جىلدىڭ شارۋا كالەندارىن" بەيىمبەت مايلين، ءىلياس جانسۇگىروۆ جانە ءابدىراحمان مۇستافين قۇراستىرعان.
1930 جىلدىڭ كالەندارىندا ايلاردىڭ ريمشە اتاۋلارىمەن قاتار قازاقشا اتاۋلارى دا كەلتىرىلگەن: عينۋار - اقپان، فيەۆ¬رال - وتامالى، مارت - ناۋرىز، اپرەل - ءساۋىر، ماي - كوكەك، يۋن - شىلدە، يۋل - سارشا، اۆگۋست - قىركۇيەك، سەنتيابر - مي¬زام، وكتابر - قاراشا، نويابر - قازان، دەكابر - قاڭتار دەلىنگەن"(91).
شىنجاڭ قازاقتارىنىڭ اي ەسەبىنە كەلسەك كوبى قازاقستان جاعىن ۇلگى تۇتادى. ال قارتتار جاعى بايىرعى قازاق كالەندارىنداعى ەسەپتەۋ امالدارىن نەگىز ەتەدى. شىنجاڭ قازاقتارى قولداناتىن امالدارعا ايالداساق، تومەندەگىدەي:
ءار ايدا ەكىدەن امال بولادى. ءبىرىنشى امال ايدىڭ ونىنان ون بەسىنە دەيىن جالعاسسا، ەكىنشى امال جيىرماسىنان جيىرما بەسىنە دەيىن جالعاسادى. ءار امالدىڭ ۋاقىتى التى كۇن. كەي امال ءبىر عانا اتپەن اتالعانىمەن، كەي امالدىڭ بىرنەشە بالاماسى بولادى. ماسەلەن، وتامالى ءبىر اتپەن اتالسا، بوقى¬راۋدىڭ كۇيەك دەگەن ءبىر جاناما اتى بار، اقپاننىڭ اققۇرىق، جىلقىشى دەگەن ەكى جاناما اتى بار. نەگىزگى امالداردىڭ كەستەسى مىناداي:
ال وتەيبويداق تىلەۋقابىل ۇلىنىڭ "شيپاگەرلىك بايان" كىتابىنداعى كۇن، اي، جىل اتتارى مەن امالدارىنىڭ دا وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. قىتايلار اي اتتارىن كوبىنەسە ءبىرىنشى، ەكىنشى دەگەن ساندىق رەتپەن كورسەتەدى. ەندەشە قىتايشا، شىڭ¬جاڭشا، جۇسىپشە، وتەيبويداقشا اي اتتارىن سالىستىرىپ كورسەك مىناداي:
جاڭاشا شىنجاڭشا جۇسىپشە وتەيبويداقشا
3-اي كوكەك قوزى كوكتەۋ
4-اي مامىر ءوت مەزگەۋ
5-اي ماۋسىم ەرەندىز كوزگەۋ
6-اي شىلدە قۋشىق شىلدەۋ
7-اي تامىز ارسىلان تامىزىق
8-اي ميزام بيداي باسى داندەۋ
9-اي قازان ۇلگى سوقتاۋ
10-اي قاراشا شايان كۇيەك
11-اي جەلدى جاق ىقتىرعى
12اي قاڭتار لاق ىعىس
1-اي ءۇشتىڭ ايى كونەك قاڭتار
2-اي ءبىردىڭ ايى بالىق ەرگەۋ (92)

قازىرگى شىنجاڭ قازاقتارى پايدالانىپ وتىرعان جالپى¬لىق كالەنداردا ءبىر جىل12 ايعا، ءار اي 30 كۇنگە، 3 اي ءبىر توقسانعا جىكتەلەدى. وسى ءۇش ايدى بىرىكتىرىپ كەيدە "ماۋسىم"، كەيدە "توقسان" اتاۋلارى پايدالانىلادى. ءبىر جىل 365 كۇنگە بولىنەدى (تولىق جىل 366 كۇن).
اسىلىندە، قازاقتار جىل باسىن ناۋرىز دەپ ەسەپتەپ كەلگەن. بۇل ەسەپ بويىنشا جاڭا جىل 21-ناۋرىزدان باستالۋى ءتيىس. "ناۋرىز" ءسوزىنىڭ ءوزى "جاڭا كۇن" دەگەننەن كەلىپ شىققان. ال قازىرگى پايدالانىپ وتىرعان كالەندار 1-قاڭتاردى جىلدىڭ العاشقى كۇنى ەسەپتەيدى.
سپورتى
قازاقتىڭ قان كەشكەن تاريحى مەن مالشارۋاشىلىق ءومىرى ولاردىڭ سپورتپەن اينالىسۋىنا نەگىز بولىپ وتىرعان. اسىرەسە، جىلقى تۇلىگىنە قاتىستى جۇڭگو تاريحىنا "ات ۇستىندەگى تايپا" دەگەن اتپەن جازىلعان التىن تاريحىمىز سونىڭ ءبىر كۋاسى سەكىلدى. ءۇيسىن جىلقىلارى "ءتاڭىر تۇلپارى" (ارعىماقتار) اتالىپ، قىتايدىڭ حان زامانىنىڭ وزىندە اڭىزعا اينالعان.
جۇڭگو قازاقتارى مەكەندەگەن بايتاق دالادان تابىلعان جارتاس سۋرەتتەرىنەن-اق اتپەن شاۋىپ بارا جاتقان ادام بەينەسى، شالما لاقتىرۋ، كوكپار، كيىز ءۇي، ساداق تارتۋ سەكىلدى ەجەلگى سپورتتىق بەينەلەردى كورۋگە بولادى. قىتايدىڭ "حانناما¬سىندا" جازىلۋىنشا جىل ساناۋىمىزدان بۇرىن-اق عۇن¬داردىڭ، ۇلى جۇزدەردىڭ (يۇزىلەردىڭ)، ۇيسىندەردىڭ، قاڭلى-لاردىڭ، ويراتتاردىڭ ات ءۇستى مەرگەندىك ونەرى تۋرالى دەرەكتەر كوبىرەك ۇشىراسادى.
پالۋاندىق ءداستۇر دە اتا-بابامىزدان جالعاسقان ەجەلگى سپورتتىق ونەرىمىزدىڭ ءبىرى. 1957 جىلى قىتايدىڭ شي-ان قا¬لاسى ماڭىنان تابىلعان حان پاتشالىعى داۋىرىندەگى قا¬بىردەن شىققان مىس تاقتايدا ەكى اتتىڭ سۋرەتىمەن بىرگە كۇرەسىپ تۇرعان ەكى ادام بەينەسى بار. كۇرەسكەن ەكەۋدىڭ ءبىرى بەلدەن قاپ¬سىرا قۇشاقتاسا، بىرەۋى باقايشىقتان الىپ تۇرعانى بەينە-لەنگەن. عالىمدار ولاردىڭ ءتۇر-تۇلعاسى مەن كيىم-كەشەگىنە زەرتتەۋ جۇرگىزىپ "باتىس ءوڭىر ادامى" دەپ تۇراقتان¬دىرعان.
قازاقتىڭ تاياۋ زامان تاريحىندا ايتىلاتىن تورقالى توي، توپىراقتى ءولىمنىڭ ارتىنان بەرىلەتىن ايتۋلى استار دەرلىك سپورتتىق ونەرگە تولى بولعان. وندا ات بايگە، نىسانا اتۋ، قىز قۋار، پالۋان، كوكپار، جورعا جارىسى سەكىلدى سان ءتۇرلى ونەر ءتۇرى كورسەتىلەتىن بولعان. سونداي ايگىلى استان "وسكەنباي¬دىڭ اسى"، "بۇتاباي بولىستىڭ اسى"، "تۇرىسبەكتىڭ اسى"، "شىدە¬ءرىنىڭ اسى"، "نۇپتەبەكتىڭ اسى"، "تويەكەنىڭ اسى"، "ەستەمەستىڭ اسى"، "مىرزاعۇلدىڭ اسى"، "قۇليدىڭ اسى"، "كىشتايدىڭ اسى"، "توقبايدىڭ اسى" سەكىلدى ايگىلى استاردىڭ ەل ەسىندە قالعانى ءمالىم.
اس جاي عانا وتكىزىلمەيدى. شاماسى جەتكەندەر ءيسى قازاققا، شاماسى كەلمەگەندەر التى الاشقا، ودان قالسا ات اياعى جەتەتىن جەرگە دەيىن ساۋىن ايتاتىن بولعان. استا جۇيرىك ات، پالۋان جىگىت... ءبارى انىقتالادى. اسپەن بىرگە جۇيرىك ات پەن پالۋان¬نىڭ ەسىمى دە تاريحقا قالادى. سونداي جۇيرىكتەردەن تاريحتان بەرى قۋباس ات، ساعىمبايدىڭ قىزىل قۇلاسى، قۇلاگەر، شەرۋبايدىڭ سارى باۋىرى، تابىكەنىڭ تورىسى، مۇرىننىڭ قىرعىنكوگى، مالعابىلدىڭ قارا قاسقا اتى، مۇلىكتىڭ تورىسى، مامىربەكتىڭ اقتاناۋى، شابىربايدىڭ بۋرىلى، ءسالىمباقى¬نىڭ كۇرەڭى سەكىلدى اتى اڭىزعا اينالعان اتتار بولعان.
پالۋانداردان بۇلانباي، كوبەن، بايقوزى، قاجىبالا، مالباعار، قايىسباي، قاسەن، قاپاس، تەمىرحان، ەلۋباي، تويلىباي، سيىرشىباي، قوپا، قويلىباي، وماري، احمەتجان، دالەلحان سەكىلدى الىپ كۇشتىڭ يەلەرى وتكەن.
وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى جارىمىندا ءوز توڭىرەگىن اعالاتقان امانبەك، سەرىك، تۇرسىنعالي، مەيىرحان، ناعاشىباي، ءالىعان، قالەلحان، جانسەيىت، قۇرمانعازى، قالي، كوكەناي، سولتىكەن، مەيرامبەك، گۇلىستان، قايسا، مامىربەك، تۇرسىن، نۇرلان، مەكەش سەكىلدى پالۋاندار بولدى. اتالعان پالۋانداردىڭ كوبى قىتايدىڭ ءار رەتكى مەملەكەتتىك بايقاۋلارىندا باس جۇلدەنى جەڭىپ العان. كەيىنگى جاستاردان ەرزات قۇزايىر ۇلى مەن ەرزات ءماجيت ۇلى مەملەكەتتىك شاڭعىشى بولسا، قانات سلام ۇلى بوكستان الەم جۇلدەگەرلىگىن يەلەندى.
تانىمدارى مەن فيلوسوفيالىق وي-تۇيىندەرى
تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا قازاقتى قۇراعان رۋ، تايپا¬لاردىڭ ءاربىر داۋىردە تۇرلىشە كۇشتەرگە جانە دىندەرگە تابىن¬عانى انىق. "وندىرگىش كۇشتەرى تومەن دارەجەدەگى ەرتە زاماندا ساقتار دا باسقا ەرتە زامانعى ۇلتتار سەكىلدى ءوز ءدىنىن قالىپتاس¬تىرىپ، اتا-بابالارىنا سىيىندى. كەيىن كەلە ولاردا ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ جاراتۋشىسى بار دەيتىن ۇعىم قالىپ-تاسىپ، كەيبىر جاراتىلىستىق قۇبىلىستارعا تابىنۋ جارىققا شىقتى. گەرودوت بىلاي دەيدى: "ماسساگەتتەر" كوپ اۋليەنىڭ ىشىنەن كۇنگە عانا سىيىندى. ولار كۇنگە باعىشتاپ جىلقىنى قۇرباندىق¬قا شالىپ تاساتتىق ەتتى. بۇلاي ىستەۋگە مىناۋ سەبەپ بولدى: بۇل دۇنيەدە ەڭ جۇيرىك جىلقى عانا، كوپ اۋليەنىڭ ىشىندەگى ەڭ جىلدامى كۇنگە جار بولا الادى دەپ قارادى"(93). وتىرىق¬تانعان ساقتار جەردى "انا ءتاڭىرى" دەپ سىيىندى. ولار ۇنەمى سوعىسقا اتتانىپ، جورىق جاساپ تۇراتىندىقتان سوعىس تاڭىرىنە دە سىيىندى. قانجاردى جەرگە شانشىپ قويىپ، ونىڭ ۇستىنە ءسۇت نەمەسە قان قۇيىپ ءتاۋاپ ەتىپ، جەڭىسكە جەتۋدى تىلەدى.
ساقتار دا پارسىلار سەكىلدى ماڭگىلىك وت پەن كيەلى سۋعا تابىندى. ءۇيسىن، قاڭلى ۇلىستارى ءدىن كوزقاراسى جاعىندا ەڭ اۋەلى تابيعاتقا تابىندى، كۇنگە، ايعا، جۇلدىزعا، اسپانعا، جەرگە، سۋعا، وتقا، اراسانعا، جالعىز اعاشقا، ۇڭگىرگە تابىنىپ، ونى ءتاڭىر دەپ، اسپان كوك ءتۇستى بولعاندىقتان ونى كوك ءتاڭىر دەپ اتادى. قازاقتاردىڭ كوك سوققىر دەپ قارعاعانى ءتاڭىر اتقىر دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. بۇل جوعارىداعى ەسكى يدەو¬لوگيانىڭ قالدىعى. "تاريحي جازبالار، عۇندار شەجىرەسىندە" "ءتاڭىر قۇت جورىققا اتتانعاندا كۇندىز كۇنگە، تۇندە ايعا سىيىندى" دەلىنگەن. بۇل عۇنداردىڭ دە كۇنگە، ايعا، جۇلدىزعا ەرەكشە تابىنعانىن تۇسىندىرەدى. تاريحتا ءۇيسىن حاندارىن "كۇنمو" دەپ اتادى. ال كۇنمونى تىكە اۋدارعاندا مىڭ كۇن دەگەن ماعىنا شىعادى، بۇل بەينە "اسپانداي كەڭ" دەگەندى بىلدىرەدى. ولار كۇنگە تەڭەۋ ارقىلى وزدەرىنىڭ قادىر-قىم¬باتىن بەينەلەپ، قاسيەتتى قۇقىقتارىنا قارسى كەلۋگە بولمايتىنىن ءبىلدىردى.
كۇن - كونە ءسوز، تۇركى ءتىلى جۇيەسىندەگى ۇلتتاردىڭ ءبارىنىڭ تىلىنەن وسى ءسوز كەزدەسەدى. ماسەلەن، قازاق تىلىندەگى "وركەنىڭ ءوسسىن" دەگەن باتا "كۇنىڭ ماڭگى باتپاسىن، باقىتتى بول" دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ەرتەدەگى ساق، ءۇيسىن، قاڭلى ۇلىستارى كۇنگە سىيىنىپ، ءار جىلى جىلقى سويىپ كۇن قۇدايىنا تاساتتىق بەرىپ وتىردى. قازىرگى قازاقتار اراسىندا دا بالاسىن "كۇنىم" دەپ ەركەلەتەدى، قىز بالالارىنا بايلانىستى ات قويادى، جاسى ەگدە تارتقان ايەلدەر باستارىنا "كۇن" جاۋلىق تارتادى. ىلەدەگى ءۇيسىن قابىرىنەن ەرتەدەگى ۇيسىندەردىڭ ولگەن ادامنىڭ باسىن كۇن شىعىسقا قاراتىپ جەرلەگەنىن، ءقابىردىڭ سىرتقى كورىنىسىن كۇن بەينەسىندە كۇمبەزدەپ جاساعانىن، كۇمبەز سىرتىنان تاعى ءبىر قابات شەڭبەر بەينەسىندە تاس جيناعانىن، سونىمەن بىرگە ءقابىر توبەسىنە ۇيىلگەن تاستى دا دوڭگەلەكتەپ قويعانىن كورۋگە بولادى. ول كەزدە ۇيسىندەر، قاڭلىلار كۇن قۇدايى ءبىر ساداقكەر ادام. ال ناجاعاي ونىڭ اتقان جەبەسى دەپ ەسەپتەدى.
كۇن فورماسى ءۇيسىن، قاڭلى تايپالارىنىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسىنا اسا زور ىقپال جاسادى. ماسەلەن، ۇيسىندەر، قاڭ¬لىلار كيىز ءۇيدى دوڭگەلەك ەتىپ كوتەردى. جايلاۋدا اۋىلدارىن دوڭگەلەك بەينەدە قوندىردى. كوپتەگەن رۋ-تايپالار ەن-تاڭ¬بالارىن كۇنگە ۇقساتىپ جاسادى. ماسەلەن، دۋلات، ارعىن رۋلا¬رى تاڭباسىن "و" فورماسىندا ەتىپ، كۇنگە ۇقساتىپ جاسادى.
ۇيسىندەر، قاڭلىلار كۇندى تىلسىمدەندىرىپ، وعان سىيىنعان¬دىقتان، كۇنگە قاراپ ۇلكەن-كىشى دارەتكە وتىرۋدى تىيىم¬دادى، بۇلاي ىستەۋ اسا كورگەنسىزدىك بولادى دەپ قارادى. ءقازىر¬گە دەيىن قازاقتار اراسىندا كۇنگە قاراپ قاسام ىشەتىن ادەپ ساقتالىپ كەلەدى. ەگەر بىرەۋ بىرەۋگە نارسەمدى ۇرلاپ الدى دەپ جالا جاپسا، جازىقسىز جازالانۋشى باتار كۇنگە قاراپ: "انە كۇن باتىپ بارادى، ەگەر مەن ۇرلاعان بولسام، باتقان كۇنمەن بىرگە باتىپ جوق بولايىن" دەپ قاسام ىشەدى.
ۇيسىندەر، قاڭلىلار وت كۇننىڭ جەر بەتىندەگى كيەسى دەپ قارادى. ولار ۇزاق ۋاقىت كوشپەندى مالشىلىق، اڭشىلىق ءومىر وتكىزۋ بارىسىندا حايۋاناتتارمەن، ءتۇز تاعىلارىمەن ارالاسىپ ءوتتى. وسى بارىستا ولار وتپەن تاماق ءپىسىرىپ، وتپەن جىلىنىپ كەلگەندىكتەن، ونى ءبىر ءتۇرلى قۇدىرەتتى اۋليە كورىپ، وعان تابىندى. ول كەزدەگى ۇيسىندەر، قاڭلىلار وتتى كىرشىك¬سىزدىكتىڭ سيمۆولى، جارىق نۇردىڭ قاينارى، ارامدىقتى الاس¬تاۋدىڭ، پالە-قازادان قاعۋدىڭ قۋاتى ەسەپتەدى. جەكە مەنشىك تۇزىمىندەگى جەكە وتباسىنىڭ كوركەيۋىنە بايلانىستى وت اۋليەسى تاعى دا وتباسىن قورعاۋشى اۋليە "مىندەتىن" وتەدى. سوندىقتان نەشە مىڭ جىلدان بەرى قازاقتار نەكەلەنگەندە ەڭ اۋەلى وتقا شوقىنۋ (تابىنۋ) ىرىمىن ۇزبەي جالعاستىرىپ كەلدى. جاڭا تۇسكەن كەلىنگە وتقا ماي سالدىرىپ سالەم ەتكىزدى. نارەستەنىڭ بەسىگىن وتپەن الاستاپ، وتقا جاقىن قويىپ، ونى پالە-قازادان ساقتانۋدىڭ ءادىسى ەتتى. ءارقاشان اۋرۋ ادامى بار ۇيگە قوناق كەلگەندە، قوناق ەسىكتەن كىرەردەن بۇرىن وت اتتاپ ىرىم جاساپ، اۋرۋ ادامعا باقىتسىزدىق اكەلۋدەن ساقتاندى. كوشى-قون كەزىندە ەكى جەردەن وت جاعىپ، ەكى باقسى وت باسىندا تۇرىپ "الاس-الاس، بار پالەدەن قالاس" دەپ جىندى قۋالاپ، مالدى وسى ەكى وتتىڭ ورتاسىنان وتكىزدى. مالعا ىندەت جۇققاندا قورا¬نىڭ اينالاسىنا وت جاعىپ، ونىڭ قۇدىرەتىمەن اۋرۋدى الاستا¬دى. قازاقتىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسىنان دا "وتتى سابالاماۋ"، "وتتان سەكىرمەۋ"، "وتقا تۇكىرمەۋ"، "قورىقساڭ وت جاق"، "توڭساڭ وت جاق" دەگەن ءتامسىل اقىليالاردى كەزىكتىرۋگە بولادى.
ۇيسىندەر، قاڭلىلار كۇنگە تابىنۋمەن بىرگە، ايعا دا سى¬يىندى. ءار رەت جاڭا اي تۋعاندا، ايەلدەر ايعا قاراپ تىزەرلەپ وتىرىپ، ەرلەر تۇرەگەلىپ تۇرىپ الاقاندارىن جايىپ ايعا سىيىندى، ۇلكەندەرى بالالارعا باتا بەردى، بۇل ادەت قازاقتار اراسىنان قازىرگە دەيىن كەزىگەدى. ولار تاعى دا اي وراعىنىڭ اۋزى قالاي قاراعانىن باقىلادى، جوعارى قاراسا نەمەسە تومەن قاراسا ونى مول ءونىم جىلىنىڭ بەلگىسى، قيعاش قاراسا ونى جۇت جىلىنىڭ بەلگىسى دەپ جورىدى. سونىمەن بىرگە جالعىز اعاش¬تا جىن-پالە بولادى دەپ، جالعىز اعاشتىڭ تۇبىنە سايا¬لاۋعا، دەمالۋعا، ونىڭ بۇتاعىن كەسۋگە رۇقسات ەتپەدى. تاۋداعى اراسان كەيبىر اۋرۋ-ناۋقاسقا شيپا بەردى. ءۇيسىن، قاڭلىلار اراسىندا قورشان دەگەن اۋليە اراسان جانىنداعى تاسقا ۇيىق¬تاعاننان كەيىن، بۇل اراسان الۋان اۋرۋلارعا شيپا بولاتىن بولىپتى دەگەن اڭىز تارادى.
ۇيسىندەر، قاڭلىلار عالامداعى بارلىق زاتتاردا رۋح (جان) بار دەپ قارادى. سوندىقتان، ولار وزدەرىنىڭ تۇرمىستارىمەن تىعىز بايلانىستى مال كيەلەرىنە جانە باسقا كيەلەرگە قاتتى تابىندى. ماسەلەن، قويدىڭ يەسى "شوپان اتا"، جىلقىنىڭ يەسى "قامبار اتا"، سيىردىڭ يەسى "زەڭگى بابا"، تۇيەنىڭ يەسى "ويسىل قارا"، ەشكىنىڭ يەسى "شەشەك اتا" نەمەسە "قا¬را¬لاق اتا" دەپ اتادى. ۇيسىندەر، قاڭلىلار بۇكىل دۇنيەنى رۋحقا تولى دۇنيە دەپ ەسەپتەدى. رۋحتىڭ بار ەكەنىنە سەنۋ جانە وعان تابىنۋ ءبىر بارىستى باسىپ ءوتتى.
تابيعاتقا تابىنۋ ءتۇبىن قۋعاندا ونىڭ قۇدىرەتىنە تابىنۋ، بۇل العاشقى ءدىننىڭ ەڭ باستاپقى بەينەسى. شىنجاڭنىڭ قۇتىبي اۋدانىنىڭ قىزىلقىساڭ دەگەن جەرىندەگى جارتاسقا سونشاما حيكمەت - تابيعي ورتاعا سۋرەت سالۋدىڭ ءوزى سول كەزدەگى ادامداردىڭ تابيعاتتىڭ قۇدىرەتتى قۋاتىنا بويۇسىنۋىنىڭ جانە وعان تابىنۋىنىڭ دالەلى.
ۇيسىندەر ءبورىنى (قاسقىردى) توتەم ەتتى. "تاريحي جازبالار- فەرعانا شەجىرەسىندە": "جاڭا تۋعان نارەستە كۇنمۋ يەن دالادا قالادى، بۇل بالانى قۇستار ەت تاسىپ بەرىپ، كوك ءبورى ەمىزىپ اسىرايدى. عۇن ءتاڭىرقۇتى ونى "كيەلى بالا" دەپ ءبىلىپ، الىپ كەلىپ اسىراپ ەرجەتكىزەدى" دەپ جازىلعان. ال "حانناما. جاڭ چياننىڭ ءومىر بايانىندا": "وسى كەزدە جاڭا تۋعان نارەستە كۇنمۋدى اكەلىپ تۋىسى بوجە وڭقا قالىڭ ءشوپتىڭ اراسىنا وراپ قويىپ، ءوزى تاماققا كەتىپ قايتىپ كەلسە، جاس نارەستەنى كوك ءبورى كەلىپ ەمىزىپ، ەت تىستەگەن قۇستار توبەسىنەن ۇشىپ جۇرەدى. مۇنى كورگەن عۇندار بالانى "كيەلى" دەپ ءبىلىپ، ەلىنە اپارادى، ونى عۇن ءتاڭىر قۇتى اسىراپ جەتكىزدى" دەپ جازىلعان. ءۇيسىن حانى (كۇنمۋ) كۇنبي يەن دالادا قالادى، ونى كوك ءبورى ەمىزىپ اسىرايدى دەگەننىڭ وزىنەن ۇيسىندەردىڭ ءبورىنى ءوز رۋلارىنىڭ كيەسى دەپ ءبىلىپ، وعان تابىنىپ كەلگەنىن كورۋگە بولادى. قازىرگە دەيىن قازاقتار بورىگە ءتىل تيگىزبەيدى، مەڭزەپ تۇرىپ ءتىل تيگىزۋدەن اۋلاق بولادى. قازاقشا "قاسقىر" دەگەن ءسوز "قاسقىل" دەگەن سوزدەن تۋىنداعان، ول "قادىرلەۋ"، "تابى¬نۋ" دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. مۇنان باسقان، قاسقىر ءسوزى قازاق تىلىندە كوپ ماعىنادا قولدانىلادى، "باتىر" ماعىنا¬سىن دا بەرەدى. قازاقتىڭ حالىق ەرتەگىلەرىندە ءبورىنى پاراساتتى¬لىقتىڭ، باتىرلىقتىڭ ءپىرى سانايدى، سوندىقتان قازاقتار قاسقىردى دويىر كۇشتىڭ، جاۋ جۇرەكتىلىكتىڭ سيمۆولى دەپ ەسەپتەيدى. مىنە، بۇل ولاردىڭ اتا-بابالارىنىڭ استە ەز-مىج¬عاۋ ادامدار ەمەس ەكەنىن تۇسىندىرەدى. ولار تاعى دا قاسقىردىڭ توبىعى بەل اۋرۋدى جازادى، تىل-كوز تيۋدەن ساقتايدى دەپ قارايدى. سوندىقتان قازاقتاردا كوپ ادامدار قاسقىردىڭ توبىعىن موينىنا تاعىپ جۇرەدى نەمەسە جانىنان تاستاماي الىپ جۇرەدى.
ۇيسىندەر مەن قاڭلىلار ۇكىنى دە رۋ-تايپالاردىڭ توتەمى ەتتى. ولار پالە-جالادان ساقتانىپ، باقىتتى بولۋ ءۇشىن ۇكىنىڭ باسىن، تىرناعىن جانە قاۋىرسىنىن بالالاردىڭ باس كيىمىنە تاقتى نەمەسە ءۇي ىشىنە استى. قازاقتا قۇدا تۇسكەن كەزدە جىگىت جاق قىزعا ۇكى تاعۋ ءراسىمىن وتەپ، قۇدا بولعاندىعىن ءبىلدىرىستى. قىزدارىنىڭ بورىكتى كەپەشتەرىنە ۇكى تاعىپ، كوزدەرىنىڭ ۇكىنىڭ كوزىندەي وتكىر بولۋىن، دۇرىس پەن بۇرىستى، جاۋ مەن دوستى ايقىن ايىرا الاتىن بولۋىن ءۇمىت ەتتى. بايگە اتقا دا ۇكى تاعىپ، ونىڭ جەلدەي ەسىپ، قۇستاي ۇشىپ كەلۋىن تىلەدى.
"حانناما. عۇندار شەجىرەسىندە": "قاڭتاردا ادامداردىڭ ءبارى ءتاڭىرقۇت ورداسىنا جينالىپ ءمىناجات ەتتى. مامىردا زور جينالىس وتكىزىپ، اسپان جەرگە، جىن-شايتانعا تاساتتىق بەردى. كۇزدە جىلقى سەمىردى، ورمانعا جينالىپ قۇمالاقشىلار مال سانىنا ەسەپ جاسادى" دەپ جازىلعان. مىنە، بۇل ۇعىمدار اتا-بابالارىنا تاساتتىق بەرۋ سالتى. ال ۇيسىندەردە دە، قاڭ-لىلاردا دا وسىنداي ادەت بار. ۇيسىندەر مەن قاڭلىلار اتا-بابا¬لارىنىڭ اتىن نەمەسە رۋ باتىرلارىنىڭ اتىن رۋ-تايپا¬لارىنىڭ سوعىس ۇرانى ەتتى. ەرتە زامانداعى قازاقتار جاۋمەن جاعالاسقاندا "الاش" دەپ ۇراندادى. حVءىىى عاسىردىڭ ورتا مەزگىلىندە قازاق حاندىعىنىڭ ابىلاي حان ىشكى جاقتا بىرىگۋ، سىرتقى جاقتا رەسەيگە قارسى تۇرۋ بارىسىندا جەڭىسكە جەتىپ باتىر اتاعى دا شىقتى. سونىمەن "ابىلاي" قازاقتار¬دىڭ سىرتقى جاۋمەن سوعىسقاندا شاقىراتىن ۇرانىنا اينال¬دى. مۇنىڭ بارلىعى اتا-بابا ارۋاعىنا تابىنۋشىلىقتان تۋدى.
ادامدار دەنە قۇرىلىمىن جانە اجال، اۋرۋ قۇبىلىستارىن تۇسىنە الماعاندىقتان، رۋح ماڭگى ءتىرى بولادى دەيتىن كوزقاراس جارىققا شىقتى. ادامدار ادامنىڭ ءولۋى ونىڭ تىرلىگىنىڭ تاننەن اجىراۋى، ال ونىڭ رۋحى ماڭگى ءتىرى بولادى دەپ ەسەپتەدى. ولار رۋح ولمەيدى دەگەن سەنىمدە بولعاندىقتان، ادامنىڭ باقي دۇنيەدە ءپاني دۇنيەدەگى سياقتى ءومىر وتكىزۋىن تىلەدى. سوندىق¬تان ۇيسىندەردىڭ قابىرىنەن سۇيەككە قوسا كومىلگەن توستاعان، پىشاق، قازان، تەمەكى دوربا، شاقپاق، ساداق سەكىلدى تۇرمىستىق جانە وندىرىستىك بۇيىمدار شىقتى. ال ايەلدەردىڭ قابىرىنە جۇزىك، بىلەزىك سەكىلدى زەينەت بۇيىمداردى قوسا كومدى. ءسويتىپ، ولگەن ادامدى و دۇنيەدە جالعاستى تىرشىلىك ەتە الاتىن ەتۋدى ماقسات ەتتى. مىنە، بۇل ۇيسىندەردە رۋح كوزقاراسىنىڭ پايدا بولعانىن تۇسىندىرەدى. مۇنداي دىندىك كوزقاراس ۇزاققا دەيىن جالعاستى. وزگەرمەدى، قازىرگى قازاقتار ادام ءولىپ جەرلەگەننەن كەيىن، مال سويىپ ءنازىر جاساپ، كۇناسىنان كەشىرۋ ءراسيماتىن وتەدى. بۇل ءبىر جاعىنان، اتا-بابالار ارۋاعىنان كەيىنگى ۇرپاق¬تا¬رى¬نا باقىت باعىشتاپ، قولداپ، قۋاتتاۋىنا مەدەت تىلەۋ ءۇشىن ەدى.
ۇيسىندەر، قاڭلىلار انالىق قاتىناستاعى رۋلىق قوعامدا تۇرعان كەزدە-اق ارناۋلى ابىزدار - شاماندار جارىققا شىق¬تى. شاماننىڭ جارىققا شىعۋىنا بايلانىستى، كوپ قۇدايعا تابىنۋ ودان ارى دامىدى. اۋليەنى ادامدىق قاسيەتتەندىرۋ بارا-بارا ادامدىق پىشىندەۋگە اۋىپ، تابىنۋ سالتى بارعان سايىن كۇردەلىلەنە ءتۇستى. شامان ءدىن ارەكەتىن ارناۋلى جۇرگى¬زەتىن باقسى، ادام مەن اۋليە اراسىنداعى "ەلشى"، بارلىق ءداس¬ءتۇرلى عۇرىپ-ادەتتىڭ قورعاۋشىسى بولىپ، ادامدار ساناسى¬نان اسا جوعارى ابىرويمەن ورىن الدى(94).
شاماندىق داۋىردەن كەيىن قازاق دالاسىنا يسلام ءدىنىنىڭ ىقپالى جۇرە باستادى. دەسە دە اتالعان تابىنۋ تۇرلەرى، توتەم¬دىك ۇلتىمىز اراسىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلەدى. قازاقتىڭ قيال-عاجايىپ ەرتەگىلەرى دە تىلسىم كۇشتەرگە تولى.
قازاق فيلوسوفياسىنا كەلسەك، ول "...الەم حالىقتارى في¬لوسوفياسىنىڭ تابيعي ءبىر ارناسى. قانداي حالىق بولماسىن، ونىڭ ويلاۋ مادەنيەتى جانە ءوز ىشىنەن شىققان دانىشپاندارى بولادى. ويلاۋ مادەني كەڭىستىگى بولماعان تاريحتا حالىق بولعان ەمەس. وسى تۇرعىدان العاندا قازاق حالقىنىڭ ويلاۋ مادەني كەڭىستىگى نەگىزىنەن ەكى تاريحي ولشەممەن انىقتالماق. ءبىرى رۋ، تايپالىق داۋىرىنەن قالىپتاسقان تۇركى دۇنيەتانىمى.
ەكىنشىسى، تۇركى دۇنيەتانىمىنىڭ تابيعي جالعاسى بولعان قازاق فيلوسوفياسى. بۇل حV عاسىردان باستاۋ الادى"(95).
ارينە، بۇل توپتىڭ الدىنداعى بۋىن وكىلدەرى قورقىت، ءابۋ-ناسىر ءال-فارابي، اسان قايعى، اقتانبەردى، بۇقار جىراۋ سەكىلدى تاريحي تۇلعالار بولسا، ودان كەيىن اباي، اقىت، اسەت، تاڭجارىق ونىڭ جالعاۋشىلارى بولىپ جۇڭگو قازاقتارىن¬ىڭ فيلوسوفيالىق نەگىزىن قالاعان.
قازاق ادەبيەتىندە ايىرىقشا ورنى بار قورقىت، اسانقاي¬عى سەكىلدى تاريحي تۇلعالار ءبىر جاعىنان قاراعاندا قازاقتىڭ "دالا فيلوسوفتارى" بولدى. قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ كوش باسىنداعى اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ جازبالارى دا اسا تەرەڭ فيلوسوفيالىق جيناق ىسپەتتى.
جۇڭگو قازاقتارىنىڭ بۇگىنگى دىندىك نانىمىنا كەلسەك، دەرلىك يسلام دىنىنە سەنەدى. دەسە دە جۇڭگو كوممۋنيستىك پار¬تياسىنىڭ ىقپالىمەن "قۇداي جوق" دەگەن اتەست كىسىلەر عانا كوممۋنيستىك پارتيانىڭ مۇشەسى بولا الادى. 1966-1976 جىل¬دار ارالىعىندا مەشىت تالقاندالىپ، قۇران ورتەلىپ، مولدالار جۇرت الدىندا ماسقارالانىپ ەدى. 1980 جىلداردان كەيىن عانا مەشىتتەر قايتادان قالپىنا كەلتىرىلىپ از ۇلتتاردىڭ ءدىني ەركىندىگىنە قۇرمەت ەتىلدى. دەسە دە، كوممۋنيستەردىڭ، ۇكىمەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ، ستۋدەنتتەردىڭ، مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ ورازا كەزىندە اۋىز بەكىتۋىنە، ناماز وقۋىنا تىيىم سالىنعان.
قازاقستان - جۇڭگو اراسىنداعى بايلانىستاردىڭ كۇن ساناپ جاقسارۋىنا ىلەسىپ فيلوسوفيالىق وي يىرىمدەرى جاعى¬نان ولار قازاق مەملەكەتىنەن سۋسىنداپ كەلەدى. قازاق ەلىن رۋحاني تىرەك كورەدى.
جۇڭگو قازاقتارىنىڭ
تۇرمىس-سالتى
جۇڭگو قازاقتارىنىڭ تۇرمىستىق ءسالت-داستۇرى تۇتاس قازاق ۇلتىنىڭ سالت-داستۇرىنەن بولەكتەنىپ كەتپەيدى. دەگەنمەن دە، تايپالىق وداق داۋىرىنەن قالىپتاسقان قونىستىق وزگەشەلىك ولاردىڭ اربىرەۋىنىڭ وزىنە ءتان جەرلىك قاسيەتتەرىمەن ەرەك¬شەلەنىپ وتىراتىن بولعان. ءبىز جۇڭگو قازاقتارىنىڭ تۇرمىس تىرشىلىگى مەن سالت-داستۇرىنە توقتالعاندا جالپىلىق ورتاق ۇعىمدارعا قىسقاشا، ال ۇقسامايتىن ەرەكشەلىكتەرىنە كوبىرەك توقتالۋدى ءجون كوردىك.
ادەت-عۇرىپتارى مەن قولدانىستاعى ءسالت-داستۇرى (ءۇي-جايى، كيىم-كەشەگى، ىشىپ-جەم جانە ىدىس-اياق، نەكە سالتى، وتبا¬سىلىق ءومىر، ادەت- عۇرىپتارى، مەرەكە-مەيرامدارى، ويىن-ساۋىقتارى).
1. ءۇي-جايى
قازاق كيىز ءۇيىنىڭ شىعۋ توركىنىنە توقتالعاندا قىتايلىق قازاق عالىمى ياسىن قۇمار ۇلى ونىڭ ارعى سورابى مەن كورى¬نىستىك ەرەكشەلىگىن قىتايدىڭ ورتا جازىق وڭىرلەرىندەگى اتا-بابالارىمىز قونىستانعان ەجەلگى وڭىرلەردەن تاۋىپ، وسىدان 5 مىڭ جىل بۇرىن جاسالعانىن تىلگە تيەك ەتەدى. ال قازاق مادەنيەتىن زەرتتەۋشى قىتايلىق عالىم سۋ بيحاي: "ساقتار كوشپەندى ومىرگە ۇيلەسۋ ءۇشىن كيىز ءۇي تىگۋدى بىلگەن، كيىز ۇيلەر سىرتىنان قاراعاندا دوڭگەلەك پىشىندە بولىپ، ءىشىن اعاش كەرەگەدەن 6-10 قانات ەتىپ، جەڭىل ۋىقتار شانشىپ تىگەتىن ەتتى". كەرەگەنىڭ سىرتىنا كيىز جاپتى، بۇل - ساقتاردىڭ ماڭىزدى جاسامپازدىعى ەدى. امەريكا، افريكا قۇرلىقتارىن-داعىلار ەرتە زاماندا مال ءوسىرۋدى بىلگەنىمەن، كيىز ءۇي تىگۋدى بىلمەدى. اقش عالىمى لاۋفەر: كيىز باسۋ باسقا وڭىرلەرگە ورتا ازيادان تاراعان مادەنيەت سانالادى. تىگۋگە، جىعۋعا قولايلى كەرەگە-ۋىق پەن كيىز اربامەن نەمەسە اتپەن الىپ جۇرۋگە وتە ەبدەيلى، وسىنىڭ ءبارى كوشپەندى ومىرگە ۇيلەسۋ ءۇشىن الىپ پاراساتتىلىقپەن تاپقىرلانعان"(96) دەپ كورسەتتى.
ال ۇيسىنگە ۇزاتىلعان حان پاتشاسىنىڭ قىزى شي ءجۇن حانشانىڭ: "دوڭگەلەك ءۇي، تۋىرلىق تام ورنىنا، ەت جەپ، قىمىز ىشەدى اس سۋىنا" دەپ ەل جۇرتىن ساعىنعان جىرىنان دا ۇيسىندەردىڭ كيىز ۇيدە تۇراتىندىعى مەڭزەلەدى.
كيىز ءۇي كەرەگەسىنىڭ سانىنا قاراي "التى قانات"، "سەگىز قانات"، "ون ەكى قانات" بولىپ كوپ تۇرگە بولىنەدى. ۋىقتىڭ باسىن بۋىپ قالقيعان قارا قوستى "ابىلايشا" دەپ اتايدى.
كيىز ءۇي قۇرىلىمى جاعىنان - كەرەگە، ۋىق، شاڭىراقتان قۇرالادى. سىرتىنان تۋىرلىق، شاڭىراققا تۇڭىلىك جابىلادى. ەسىگىنە جارما ەسىك (سىقىرلاۋىق) ۇستالادى. كيىز ءۇيدىڭ سىرتقى ابزەلدەرى تۋىرلىق، ۇزىك، تاڭعىش، باس ارقان، بەلدەۋ، شالما، جەلباۋ، باسقۇر، تۋىرلىق باۋ، ۇزىك باۋ، باقان، شي سەكىلدى تۇرلەرگە بولىنەدى.
ءۇيدىڭ ىشكى جيھازدارى مەن باسقا دا كەرەك-جاراعىنان ابدىرا، اعاش توسەك، ادالباقان، الاشا، اسادال، اياققاپ، بولشەك، داستارقان، جۇكاياق، كەبەجە، ساندىق، قورجىن، كورپە-جاستىق، قۇستوسەك، ساندىق قاپ، سىرماق، تەكەمەت، تۇسكيىز سەكىلدىلەردى اتاۋعا بولادى.
شىنجاڭ قازاقتارىنىڭ اتامەكەنىنە ىرگە تەپكەنىنەن قازىرگە دەيىنگى تاريحىندا كيىز ءۇي جانە كوشپەندى تىرلىگىنەن ءالى قول ءۇزىپ كورگەن جوق. "جاز جايلاۋ، قىس قىستاۋ" ءومىرى سول اتا بابالارىمىزدان قالعان ەسكى داستۇرمەن جالعاسىپ كەلەدى.
قىستاۋلار نەمەسە وتىرىقتى ەلدىڭ ۇيلەرى سول ءوڭىردىڭ جا¬راتىلىسىنا ساي تاستان، اعاشتان، شىمنان قالاناتىن بولعان. وسى ۇيلەرمەن قاتار "شوشالا" (كەي جەردە "توشالا ءۇي" دەلىنەدى) دەپ اتالاتىن شوشاق توبەلى ۇيلەر بولدى. ونىڭ قۇرىلىسى كيىز ۇيگە ۇقساس كەلەدى.
وتكەن عاسىردىڭ ورتالارىنان كەيىن عانا بالشىقتان، كىرپىشتەن، كۇيگەن كىرپىشتەن، بەتوننان ءۇي تۇرعىزۋ جالپى¬لاسا باستادى. قازىرگى كەزدە جۇڭگو قازاقتارى كيىز ءۇيدىڭ ءوزىن اعاشسىز جەڭىل مەتالداردان تۇرعىزاتىن بولدى.
قىتايلاردىڭ "وتىرىقتى ورىندا مال باعۋ" ساياساتى جانە جايلاۋلاردى ساياحات ورنىنا ايلاندىرۋىنا بايلانىستى ونداعى قازاقتاردىڭ كوشپەلى تۇرمىسى دا جىل سايىن ازايىپ بارادى.
2. كيىم-كەشەگى
ءتورت تۇلىك تۋرالى ءسوز بولعاندا قازاقتاردا "مىنسەڭ ات، ساۋساڭ سۋسىن، كيسەڭ كيىم، جەسەڭ تاماق" دەگەن ءتامسىل بار. دەمەك اتا-بابالارىمىز ءتورت تۇلىكتى تىرشىلىگىنىڭ ارقاۋى ەتىپ كەلگەنى بەلگىلى.
مالدىڭ تەرىسى مەن ءجۇنى قازاق حالقىنىڭ عاسىرلارعا جالعاسقان ەڭ نەگىزگى كيىمى بولدى. سول ءۇشىن دە: "توعىز قابات تورقادان، توقتىشاقتىڭ تەرىسى ارتىق" دەگەن ماتەل بار.
قازاق دالاسىنىڭ ەسكى جۇرتتارىنان تابىلعان باسكيىم ۇلگىسى "شوشاق تىماق" تۇرىندە كەزدەسەدى. ەسىك وباسىنان، شىلىكتى جازىعىنان جانە 1983 جىلى قىتايدىڭ كۇنەس اۋدانىنان تابىلعان جادىگەرلەردىڭ ىشىندە "شوشاق تىماق" ايرىقشا كوزگە تۇسەدى.
باس كيىم جاعىندا "قىستا ۇزىن جانە جالپاق ميلىعى، مويىندى جاۋىپ تۇراتىن جەلكەلىگى بار شوشاق توبەلى تىماق كيدى. مۇنداي باسكيىم ەلتىرىدەن نەمەسە تۇلكى تەرىسىنەن تىگىلدى. جيەگىن دوڭگەلەتە اڭ تەرىسى تىگىلگەن شوشايما باسكيىم ەرەكشە بولدى. بوران بولعان كەزدە باسكيىمنىڭ سىرتىنان كەڭ جالبا¬عاي كيىنەتىن. جازدا مي قايناتقان ىستىقتا جۇقا اق كيىزدەن تىگىلگەن بيىك شوشاق توبەلى قالپاق كيدى. ايىر قالپاق دەپ اتالاتىن قايىرماسى بار جانە قايىرماسى تىلىك قالپاق كەڭ تارالدى"، ۇزاتىلماعان بويجەتكەن قىزدار جاس كەلىنشەكتەر¬دەن وزگەشە، جيەگىنە اڭ تەرىسى تىگىلگەن، اسەم، شوشاق ۇكىلى بورىك كيدى. كەلىن العاشقى تۇسكەن جىلى ادەتتە تويعا كيگەن باسكيىمىن - ساۋكەلە كيىپ ءجۇردى. ءبىر جىلدان كەيىن ول ساۋكە¬لەسىن تاستاپ جەلەك كيەتىن بولدى. جەلەكتى تۇڭعىش بالاسىن نەمەسە ەكىنشى بالاسىن تۋعانعا دەيىن كيدى. كيمەشەك - 30-40 جاستاعى ايەلدەردىڭ كەستە تىگىلگەن باس كيىمى. بىرنەشە بالانىڭ اناسى بولعان ورتا جاستاعى ايەلدەر ءبىرشاما قارا¬پايىم باس كيىم - جاۋلىق جاۋىپ جۇرگەن. قازاقتىڭ ەگدە تارتقان ايەلدەرى ساۋكەلەگە ۇقساس دوڭگەلەك باس كيىم - كۇندىك كيىپ جۇرەتىن بولعان"(97).
جۇڭگو قازاقتارىندا ەرلەردىڭ قىستىق باس كيىمى "كەرەي تىماق"، "قىزاي تىماق"، "قىزاي قالپاق" دەپ بىرنەشە تۇرگە بولىنەدى.
قىزداردىڭ باس كيىمى: الۋان ءتۇرلى مونشاقتارمەن بەزەندى¬ءرىلىپ، كەستەلەنىپ، ارلەنىپ تۇراتىن. قىز بالانىڭ باسىنا كىشكەنە كۇنىنەن ۇكىلى توبەتاي (مارجاندارمەن بەزەلگەن، ۇكى تاعىلعان تاقيا)، بويجەتىپ قالعان كەزىنەن باستاپ مارجاندى شاشاق، ۇكى تاعىلعان بورىك كيگىزىلەتىن. بورىك ءار ءۇيدىڭ اۋقا¬تىنا جاراي قۇندىز، سۋسار سياقتى قىمباتتى حايۋان تەرىلە¬رىمەن، ءتىپتى بولماعاندا قارا ماقپالمەن قيۋلانادى.
قىز ۇزاتىلعان كەزىندە الۋان ءتۇرلى كەستە جانە مونشاق¬تارمەن بەزەلگەن شوشاق توبەلى ساۋكەلە كيەدى. ءبىراق ساۋكەلە كيۋ سالتى ءحىح عاسىردىڭ سوڭىنان كەيىن نەگىزىنەن قالدى. كەيىندەپ جاڭا تۇسكەن كەلىنشەك جەلەك(كوبىنشە قىزىل تورعىننان جاسالادى) نەمەسە اسەم توقىلعان قىزىل، اق بورتە سالىپ جۇرەتىن بولدى. جاڭا تۇسكەن كەلىنشەك ءبىر جىلعا دەيىن جەلەگىمەن جۇرەتىندىكتەن، قازاقتاردىڭ اۋزىندا "جەلەگى جەلبىرەپ تۇر" دەگەن ءسوز جالپىلاسقان. ءبىر جىلدان كەيىن (نەمەسە ءبىر بالالى بولعانعا دەيىن) جەلەك ورنىنا كەستەلەنگەن، مارجاندى، سالپىنشاقتى كيمەشەك شىلاۋىش كيەدى.
قازاق ايەلدەرىنىڭ كيمەشەك شىلاۋىشتارى جاس كەزىندە، بارىنشا اشىق، اسەم جىبەك جىپتەرمەن قانىق جانە ءجيى كەستەلەنەدى. الدىمەن كيمەشەك كيىلەدى دە ۇستىنەن شەكەسىنە شىلاۋىش تارتىلادى. شىلاۋىشتىڭ ماڭدايى، توبەسى (ءتىپتى ەتەگىنە دەيىن ) كەستەلەنىپ، ماڭدايىنا كۇمىس سالپىنشاق تاعىلادى. كيمەشەك شىلاۋىشتىڭ جاساۋىندا جالپى ۇلگىسى ۇقساسا دا كەيبىر ۇلكەن تايپالاردىڭ (ءۇيسىن، نايمان، كەرەي) ايەلدەرىنىڭ كيمەشەك شىلاۋىشىندا ايىرما دا بولادى.
ءۇيسىن ايەلدەرى كيمەشەكتەرىن باسپالاپ تىگەدى دە، كيمە¬شەگىنە ماڭداي (شىلاۋىش ورنىنا) قويادى. ال كەرەي ايەل¬دەرىنىڭ كيمەشەگىنىڭ جاعى كەڭ تىگىلەدى دە، قۇلاعى، سامايى كورىنىپ تۇرادى.
قىزاي ايەلدەرىنىڭ كيمەشەگى كوبىنشە كەستەلەنىپ (ءىشىنارا كانۋالاپ) تىگىلەدى دە، جاعى باسىنا لايىقتاپ تىگىلىپ ادەتتە قۇلاعى كورىنبەيدى.
قازاق ايەلدەرى جاسى ۇلعايىپ كەتكەندە كيمەشەك شىلاۋ¬ىش¬تارىن شالاڭ كەستەلەپ كيەدى. ءولىمدى-جىتىمدى بولعان كەز¬دەرىندە، قىزىل الالى كەستەلى كيمەشەك-شىلاۋىشتارىن ءبىر جىلعا دەيىن كيمەي، باستارىنا قارالىق سالادى. ال كۇ¬يەۋلەرى ولگەن ايەلدەر كيمەشەك-شىلاۋىشتى مۇلدە كەستە¬ءسىز (تەك لايىقتى دارەجەدە اق، سارى ماشينا جىپپەن ورنەكتەپ) كيەدى.
كەلىنشەكتەردىڭ كيمەشەكتەرىنىڭ الدى كورىكتى، كەستەلى بولۋدان سىرت، وعان مارجانداپ سولكەباي تاعىلادى. شى¬لاۋىش¬تارىنىڭ ماڭدايىنا تاعاتىن سالپىنشاقتارى اسىل مەرۋەرت مارجانداردان نەمەسە كۇمىستەن جاسالادى. باس كيىمدە اسەمدىلىك ايەلدەردىڭ كوركىن اسىرا تۇسەدى.
قازاق قىزدارى مەن كەلىنشەكتەرى الۋان ءتۇرلى تورعىننان، بارقىتتان، بال بارقىتتاردان جەلبىرەۋىك سالىپ كويلەك كيەدى، كويلەكتەرىنىڭ سىرتىنان كامزول (نەمەسە جەڭسىز قىسقا كازەكەيلەر) كيەدى. كامزولدارىنىڭ كەۋدەسىن كەستەلەپ ورنەك¬تەيدى. وعان قىز بالالار تولىپ جاتقان ءتۇرلى مونشاق (تۇيمە، مارجان، سولكەباي ت.ب.) قادايدى.
ايەلدەردىڭ قىستىق، جازدىق شاپاندارى جانە ىشىكتەرى ءوز ءداۋىرىنىڭ ەڭ جاڭاسىن، ەڭ اسىلىن ولشەم ەتەتىن. ولاردىڭ ءجۇن تارتقان ۇزىن قىسقا شاپاندارى، ىشىكتەرى تەك ەڭ اسىل كەزدەمەلەرمەن تىستالىپ، ەڭ اسىل تەرىلەردەن جاسالاتىن. ءبىراق كورىنىسى جاعىنان ۇقساس بولماعان باي، كەدەي ءۇي ايەلدەرىنىڭ كيىمى ساپا جاعىنان بىرىنەن-بىرى وزگەشە بولدى.
ايەلدەردىڭ داعدىلى ۇنەمىلىك اياقكيىمى بۇرىن كوبىنشە كەبىس، ءماسى بولاتىن. اۋقاتتى ءۇي ايەلدەرىنىڭ اياقكيىمى ءسان-سالتانات ءۇشىن تىگىلگەن كەستەلى ەتىك، كوك ساۋىردان تىگىپ ويۋلاپ كۇمىس قۇيما قاقتىرعان كەبىستەر بولدى. ايەلدەر، قىزدار بۇرىن سىم ورنىنا اسەمدەپ، كەستەلەپ تىزە قاپ كيەتىن. جازدا استارلاپ قانا، قىستا ءجۇن تارتىلىپ تىگىلەتىن. وندا اۋ، ىشقىر بولمايتىن...
زامان وزگەرىسىنە قاراي قازاق ايەلدەرىنىڭ قىستىق-جازدىق كيىمدەرىندە ۇلكەن وزگەرىستەر بولدى. ەجەلگى ۇلگىدەگى كيىمدەردىڭ ەڭ كورىكتى، ەڭ جاقسى تۇرلەرى (جەلبىرەۋىكتى كويلەك، ۇكىلى تاقيا، اسەم كامزول، بورتە سال ت.ب.) عانا ساقتالىپ قالدى.
قازاق ايەلدەرى قۇلاقتارىنا سىرعا التىننان، كۇمىستەن، مەرۋەرتتەن، قولدارىنا التىن، كۇمىس (نەمەسە جەز) بىلەزىكتەر، ساۋساقتارىنا التىندى، كۇمىستى كوزىنە تاس ورناتقان جۇزىك سالادى. قىزدار، كەلىنشەكتەر مويىندارىنا مەرۋەرت-مارجان¬نان القا تاعادى.
قازاق ەرلەرىنىڭ دە وزىنە لايىق كيىمى بار. باسكيىمنىڭ ەرتەدەگى ۇلگىلەرى مەن بۇگىنگى ۇلگىلەرىندە جاقىندىق بولعان¬نىڭ سىرتىندا، ەرلەر (اۋقاتتى ادامدار) قۇندىز، سۋسار، تۇلكى تەرىسىنەن بورىك نەمەسە تىماق كيەدى. تۇلكىنىڭ پۇشپاعىنان، ەلتىرىدەن دە تىگىپ كيەدى. جاڭبىردان، شاڭ توزاڭنان قورعاۋ ءۇشىن تىماق سىرتىنان كيەتىن قاپتامانى - كۇلاپارا دەيدى. ونان قالسا جالپى قازاققا ورتاق تاقيا اتتى باس كيىم بار. ول كوبىنشە قارا، جاسىل ءتۇستى بال بارقىتتان دوڭگەلەنتە ماشي¬نامەن سىرىلىپ جاسالادى جانە زەردەن جيەك-ورنەك سالىنادى. ءقازىر قازاق قولونەرشىلەرى تاقيانى تۇرلەندىرە تىگىپ، دۇكەندەردە ساتاتىن بولدى.
ەرلەر قىستا قوي، تۇيە جۇنىنەن قالىڭ كەزدەمەلەرمەن (شيبارقىت، تريكە ت.ب) تىستاپ كەڭ-مول تىگىلگەن كۇپى كيەتىن. قوي تەرىسىن قولدان يلەپ، بوياۋعا سالادى دا، ءجۇنىن ىشىنە قارا¬تىپ تون جانە شالبار تىكتىرەدى. شالبارلارىنىڭ بالا¬عىنا، توندارىنىڭ ەتەك-جەڭىنە قارا كەزدەمەلەردەن قيۋ قويىپ، ماشينامەن سىرعىزىپ، اسەم تۇرگە كىرگىزەدى.
اۋقاتتى ۇيلەردىڭ ادامدارى ەلتىرىدەن، قاسقىر، تۇلكى، قابىلان تەرىلەرىنەن (ءىشىنارا سۋسار، قۇندىز تەرىلەرىنەن) اسىل كەزدەمەمەن تىستاعان قايىرما جاعالى ىشىك كيەدى. ماتە¬ريالىنا قاراي: تاماق ىشىك، پۇشپاق ىشىك، ورمان ىشىك، تاي تەرى دەگەن اتتارى بولادى. مۇنداي ىشىكتەردى ءتوزىمدى شيبار¬قىت سەكىلدى كەزدەمەمەن تىستاپ تا كيەدى. سونداي-اق، ءجۇنىن سىرتىنا قاراتىپ ادەمى جارعاق كيەتىندەر دە بار ەدى. جاز كۇندەرى جاۋىن-شاشىننان ساقتانۋ ءۇشىن ادەمى توقىلعان كەڭ سۋلىق شيدەم بولدى. سىرتتان كيەتىن جازدىق شاپاندارىنا ءجۇن تارتىلاتىن. كەزدەمەدەن تىگىلەتىن سىرتتان كيەتىن سىمدا¬رىن استارلاپ-جۇقالاپ ءجۇن تارتقىزىپ كيەدى. اسىرەسە جىگىتتەر مەن بالالاردىڭ سىمدارى بالاعى اشەكەيلەنىپ تىگىلەتىن.
ەرلەر جازدا جۇمساق، جۇقا كەزدەمەدەن كويلەك، ونىڭ سىرتىنان قىسقا جەڭدى كازەكەي، الۋان ۇلگىدە تىگىلگەن شاپان كيەدى. شاپاندارىنىڭ جاعاسى، جانقالتاسى الۋان ءتۇرلى بولادى.
قازاق ەرلەرىنىڭ اياق كيىمى دە الۋان ءتۇرلى. كوبىنشە قىستا كيىلەتىنى - وكشەسى بيىك، قونىشى تىزەنى قاپتايتىن شوڭقايما ەتىك، بىلعارىدان تىگىلگەن ساپتاما ەتىك، اڭعا كيەتىن قايقى تۇمسىق جۇمساق ەتىك، جاسى ۇلعايعان ادامدار كوبىنشە جۇمساق بىلعارىدان تىگىلگەن ءماسى نەمەسە شەتتىك، ونىڭ سىرتىنان كەبىس نەمەسە كالوش كيەدى. كەدەي-كەپشىكتەردىڭ، جالشىلار¬دىڭ قولى جەتكەنى ەتىك كيسە، قولى جەتپەگەندەرى سيىر تەرىسىنەن، سيىردىڭ باس تەرىسىنەن، پۇشپاقتان ت.ب. شاقاي (شاركە، شابات) تارتادى.
ساپتاما ەتىك كيۋ التاي، قۇمىل، سانجى وڭىرىندەگى قازاق¬تاردا قازىرگە دەيىن بار. ىلە، تارباعاتاي وڭىرىندە ءقازىر كوبىنشە ەتىك-كالوش (قىستا كالوشپەن كيەتىن كيىز ەتىك) كيۋ جالپى¬لاستى (98).
قازىرگى كەزدەگى ءارتۇرلى مودالارعا بايلانىستى شىنجاڭ قازاقتارىنىڭ كيىم-كيۋ ۇلگىسى جىل سايىن وزگەرىپ بارادى. سونىڭ ىشىندە جۇڭگو ۇلتىنىڭ كيىم كيۋ مادەنيەتىنىڭ ىقپالى وتە زور. كونسەرتتىك كەشتەر، مەرەكەلىك باس قوسۋلار، اقىندار ايتىسى سەكىلدى كوپ جينالعان ورتالاردا ءجيى كورىنەتىن قازاقى كيىمنىڭ كۇندەلىكتى پايدالانۋ كولەمى كۇن وتكەن سايىن تارايىپ بارا جاتىر.
3. ىشىپ-جەم جانە ىدىس-اياعى
قازاقتىڭ مالشارۋاشىلىق ءومىرى ولاردىڭ ىشپەك-جەمە¬گىمەن دە تىعىز بايلانىستى بولدى. قازاقتى قۇراعان ەجەلگى تايپالار زاماننان قالعان دەرەكتەردىڭ ءبارى دە بۇل شىندىقتى ءتىپتى دە ايعاقتاي تۇسەدى.
"ۇيسىندەر مەن قاڭلىلار ەت تاعامدارى ىشىندە قوي ەتىن، ونان قالسا جىلقى ەتىن كوبىرەك تۇتىندى. جۇڭگو مەملەكەتى قۇرىلعاننان كەيىن تەكەس، مۇڭعۇلكۇرە، كۇنەس وڭىرىندەگى قابىرلەردى قازۋ بارىسىندا جىلقى، سيىر، قوي، يت سۇيەگى شىقتى. ولاردىڭ ىشىنەن جىلقى، قوي سۇيەگى ءجيى ۇشىرادى. قابىردەن شىققان قوي سۇيەگىنىڭ "ەكىنىڭ بىرىنەن قانجار شىقتى، ءتىپتى قانجار قوي سۇيەگىنە شانشىلعان كۇيىندە شىقتى. بۇل سول كەزدەگى ادامداردىڭ ولگەن ادامدارعا ارناپ و دۇنيەگە اس-تاعام، كەرەك-جاراعىن دايىنداپ قويعاندىعىنىڭ وبرازدى بەينەسى. سونداي-اق تىرىلەردىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسىنىڭ شىن سۋرەتتەمەسى ەكەنى دە تابيعي". سونىمەن بىرگە قابىردەن تاعى يت سۇيەگىنىڭ قاڭقاسى دا شىقتى. ءدال وسىنداي كور جولداس ەتىلگەن يت سۇيەگىنىڭ تابىلۋى سول كەزدەگى مالشارۋاشىلىعى ءوندىرىسىنىڭ ەرەكشەلىگىن بەينەلەيدى. ويتكەنى، يت - مالشارۋا¬شىلىق ءوندىرىسى جونىنەن توتەنشە ماڭىزدى ورىندا تۇردى، مال بار جەردە ءبارى يت اسىرادى. ال يت مال كۇزەتتى، ءيتتى كور جولداس ەتىپ كومۋ ءولۋشىنىڭ و دۇنيەدە دە مال ءوسىرۋ ءۇشىن جان-جاقتىلى دايىندىعى.
قازاق ۇلتى جىلقى ەتىن كادەلەپ سويىپ جەيدى، ال باسقا از ۇلتتار جىلقى ەتىن وتە از تۇتىنادى. جۇڭگو مەملەكەتى قۇ¬رىل¬عاننان ىلگەرى سوعىمعا جىلقى سويۋعا شاماسى كەلەتىن قازاق وتباسىلارى قىستا ىلعي جىلقى ءسۇرىسىن جەپ، قازىسىن كادەلەپ ساقتاپ، ونىمەن سىيلى قوناقتارىن سىيلايدى. مىنە وسىلاردىڭ ءبارى ءۇيسىن، قاڭلى ۇلىستارىنان قالعان سالت ەكەنى حاق"(99)
قازاق حالقى ءسۇت ونىمدەرىنەن قىمىز بەن شۇباتتان قالسا ايران، كىلەگەي، قايماق، قاتىق، قورىقتىق، قۇرت، ماي، ىرىمشىك، ۋىز، شالاپ، ىركىت سەكىلدى تاعامدار مەن سۋسىنداردى پايدا¬لانادى.
ەت تاعامدارىنان تاباق تارتۋدىڭ جولدارى وتە كوپ. باستىلارىنان - باس تاباق، ورتا تاباق، كۇيەۋ تاباق، كەلىن تاباق، قىز تاباق، قوسالقى تاباق، سىباعا تاباق، سارقىت تاباق، وشاق تاباق، ەرۋلىك تاباق، سىي تاباق، قويشى تاباق، بالا تاباق، سىيلاستىق تاباق سياقتى تۇرلەرگە بولىنەدى(100).
ەتتەن جاسالاتىن - ءاسىپ، باس، بورشا، جال، جاۋبۇيرەك، جايا، جورگەم، قازى، قارتا، پالاۋ، قيماي، شۇجىق، قۋىرداق، قۇي¬رىق، باۋىر، ميپالاۋ، ءسۇر ەت، سىرنە، سىرباز سياقتى كوپتەگەن تاعام تۇرلەرى بار.
قازاقتار ءسۇت، ەت تاعامدارىنان قالسا ۇن، تارى، كۇرىش، جۇگە¬ءرىنى پايدالانىپ ءارتۇرلى تاعامدار جاساي بىلگەن. باستى¬لا¬رىنان نان، جەنت، باۋىرساق، شەلپەك، كوجە، قۇيماق، بەسبار¬ماق، تالقان، بيداي كوجە جانە قۋىرماشتار بار. قازاقتىڭ ەرتە زامانعى ىدىس-اياقتارى نەگىزىنەن اعاشتان، قولادان، مىس تان، شويىننان، تەمىردەن، شىنىدان جاسالاتىن بولعان.
ءبىر تايدىڭ ەتى تولىق سىياتىن ەت پىسىرەتىندىكتەن ونى تاي¬قازان دەپ اتاعان. ەتتى كوبىنەسە ەكى قۇلاقتى اعاش استاۋلارمەن تارتاتىن بولعان. ونداي استاۋلاردىڭ ەكى قۇلاعىنان ەكى جىگىت كوتەرىپ جۇرەتىن بولعان.
بۇدان سىرت اعاش شەلەك، سابا، كۇمىس پىسپەك، اعاش توستاعان، ساماۋرىن نەمەسە جەز شاۋگىم سەكىلدىلەردى پايدالانعان. بۇگىنگى جۇڭگو قازاقتارىنداعى ءبىر ەرەكشەلىك قازاق تاعامدارىنىڭ كوبىن كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە پايدالانۋمەن بىرگە "ۇلتتىق اسحانا"، "قازاق اسحانا" نەمەسە "قازاق تاعامدارى رەستورانى" سەكىلدى اس ءمازىرىن دايىندايتىن ورىنداردا ەجەلگى تاعامداردىڭ كوبىن جاسايدى. ونداي تاعامداردى ءوزىمىز تۇگىلى وزگە ۇلت وكىلدەرى دە ءسۇيىپ جەيدى.
4. نەكە سالتى
قازاق حالقى ەجەلدەن تەكتى حالىق سانالادى. ونىڭ باستى بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى نەكە سالتىنان كورىنەدى، ارالارىندا جەتى اتاعا تولماي اعايىن ارا قىز المايدى، اۋەلى جىگىت پەن قىز تۇرعان "ەكى اۋىلدىڭ اراسىندا جەتى وزەن بولسىن" دەگەن شارت تا بار، مۇنىڭ بارلىعى ۇقساس قاندىلاردىڭ ءوزارا نەكەلەنۋىنە تىيىم سالۋدان كەلىپ شىققان. مالشارۋاشىلىق ومىردە قالىپ¬تاسقان: "جاقسى ايعىر ءوز جاتىرىنا شاپپايدى" دەگەن ماتەل دە سونىڭ ءبىر مىسالى. بۇحاردىڭ ابىلايعا: "ەي، ابىلاي، ابىلاي قاتىن الما قارادان..." دەپ باستالاتىن جىرىنىڭ ءوزى تەكتىلىكتى ساقتاۋعا قاراتىلعان. ەجەلگى حان-پاتشالاردىڭ ءوزارا قۇدالاسۋى دا جايدان-جاي ەمەس.
قۇدالاسۋدىڭ ءوزى "قارىن قۇدا"، "قارسى قۇدا"، "بەسىك قۇدا"، "ادەتتەگى قۇدالىق" دەپ ءبىرقانشا تۇرلەرگە ءبولىنىپ وتىرعان. بۇدان قالسا قازاقتا "امەڭگەرلىك" دەگەن جول بار.
قازاقتىڭ جالپى نەكە سالتى بۇل كۇندە وزگەشە ءمان العانىمەن جۇڭگو قازاقتارىنداعى بۇرىنعى داستۇرلەردىڭ كوپ ءتۇرى ساقتالىپ كەلەدى.
جۇڭگو قازاقتارىندا قىز بەن جىگىت ءوزارا ءسوز بايلاسقاننان كەيىن ار جاعى ونى اتا-انالارىنا نەمەسە اعا-جەڭگەلەرىنە ايتادى. جىگىت جاعىنا يەلىك ەتەتىن اۋىل اقساقالى نەمەسە ءسوز بىلەتىن جاناشىر تۋىستارىنىڭ بىرنەشەۋى (كەيدە جىگىت اكەسىن دە ىشىنە الادى) جينالىپ قىزدىڭ ۇيىنە بارادى. قىزى ارقىلى مۇنى الدىن الا ءبىلىپ وتىرعان قىز جاق قىز ايتتى¬رۋعا كەلۋشىلەردى ىستىق ىقىلاسپەن قارسى الادى، اقسارباس سويىپ قوناق ەتەدى. قىز ايتتىرىپ كەلۋشىلەر جاعى ءسوز باستاپ: "جاس وسەدى، جارلى باييدى، ۇل ەرجەتسە كەرەگەڭ كەڭيدى، قىز ەرجەتسە ات بايلارىڭ بولادى، بالالارىمىز ءوزارا تابىسىپ، ءسوز بايلاسقان ەكەن، سىزدەرگە قۇدالىققا كەلدىك" دەگەن بۇيىم¬تايىن ايتادى. ال قىز جاق: "بالا مەن بالا ماقۇل بولسا بىزدە نە ايتار بولسىن" دەپ رازىلىق سىڭايمەن اتتاندىرادى. ءارى "جاۋابىن ارتىنان ايتامىز" دەپ ءسوز سوڭىن كەيىنگە قالدىرادى. مۇنىڭ ءمانىسى-بىرى تۋىس-تۋعانمەن اقىلداسۋ، ءبىرى قىزدان ءىستىڭ انىق-قانىعىن سۇراپ قايتادان قاداعالاۋعا قاراتىلعان.
قىز جاقتىڭ رازىلىعىن العان جىگىت جاق ەندى ولاردى "قۇدالىق قوناعىنا" شاقىرادى. بۇل ءبىر جاعىنان "قۇدانىڭ وت جاققان جەرىن كورۋ"، ءبىر جاعىنان "قۇدا بولىپ، قۇيرىق-باۋىر جەسىپ" كەلىسىمگە كەلۋ مازمۇنىندا جۇرىلەدى. جىگىت جاقتىڭ ءوتىنىشى بويىنشا قۇدالىق قوناعىنا كەم دەگەندە 5-6 ادام، كوپ بولعاندا 15-20 ادام بارادى. جىگىت جاق قىز جاقتى اقسارباس ايتىپ سويىپ ۇلكەن دايىندىقپەن قارسى الادى. كۇنىمەن-تۇنىمەن اياعىنان تىك تۇرىپ كۇتەدى. بۇل ءبىر جاعىنان شاعىن توي سياقتى وتەدى، ءان شىرقالىپ، بي بيلەنەدى. قۇدا-قۇداعيلار، قۇداشا-قۇدا بالالار ولەڭمەن ايتىسىپ قوناعاسىن ودان ارى قىزدىرادى، كوپ جاعدايدا بۇل كۇنى قىز جاعى جىگىت جاعىنا قونىپ اتتانادى. ءبىر قىزىعى، قارسى العان قۇدالار جاعى كەلگەن قوناقتاردى ۇيىقتاتپاي، تاڭ اتقانشا كۇتۋگە تىرىسادى، تاڭەرتەڭ ۇيىقتاماعان قالپى اتتانىپ جاتاتىن جايتتار كوپ كەزدەسەدى. قوناقتار اتتانار الدىندا قۇدالارعا الدىن-الا دايىندالعان سىي-سياپات ۇسىنىلادى، بۇل نەگىزىندە بۇرىنعى داستۇرىمىزدەگى "قالىڭ مالدىڭ" وتەۋى رەتىندە جۇرىلەدى، باس قۇدا (قىزدىڭ اكەسىنە ات نەمەسە اتاننان تارتىپ اياعىنا قۇنان-تاي دەلىنىپ، مالدان جەتەك جەتەكتەتىلەدى. شىنجاڭ قازاقتارىندا 30 جەتەككە دەيىن جەتەكتەتەتىندەر بار، جەتەكتەن قالسا موتوسيكل، تەلەديدار، ماگنيتوفون، كىلەم سەكىلدى ءار الۋان دۇنيەلەر ۇسىنىلادى، قىزدىڭ ۇيىنە ارناپ ارنايى اقشا جانە "اقتىق" سالادى. "اقتىق" ولگەندەر پارىزى ەسەپتەلەدى.
قازاقتاردىڭ "باي مەن بايدىڭ اراسىنا جورعا جۇرەدى، كەدەي مەن كەدەي اراسىنا دوربا جۇرەدى" دەۋى وسىندايدا ايتىلسا كەرەك. سەبەبى الگىندەي "قۇدالىق قوناعىندا" قانشا نارسە بەرۋدى جىگىت جاقتىڭ اۋقاتى شەشەدى، كەيدە قىز جاقتىڭ قاتاڭ تالابىنان كەدەي جىگىتتىڭ ءۇي-ىشى كەلىن الامىز دەپ قارىزعا بەلشەسىنەن باتاتىن جاعدايلار كەزدەسەدى.
"قۇدالىق قوناعىنان" كەيىنگى وتەلەتىن سالتتىڭ ءبىرى "ۇكى تاعۋ" نەمەسە "سىرعا سالۋ" دەپ اتالادى. بۇل جىگىتتىڭ شەشەسى نەمەسە جەڭگەلەرىنىڭ قىزدىڭ اۋىلىنا العاشقى ساپارى ەسەپتەلەدى. مۇندايدا جايدان-جاي بارا المايدى. ات نەمەسە قۇنان جەتەكتەپ، قىزعا ارناپ التىن سىرعا الىپ بارادى. مۇنىڭ ءمانىسى ءبىر جاعىنان "قىز بۇدان كەيىن بىزدىكى،وعان بوگدە ەشكىم تيىسپەسىن" دەپ جىگىت اناسىنىڭ قىزدىڭ باسكيى¬مىنە ۇكى قاداپ، قۇلاعىنا سىرعا سالۋ ىرىمىنا قاراتىلعان.
ۇكى تاعىپ، سىرعا سالىنعاننان كەيىن ەكى جاق تويدىڭ قامىنا كىرىسەدى. مۇندا كوبىنەسە قىز جاقتىڭ تويعا سوياتىن مالى مەن باسقا دا شىعىندارىن جىگىت جاق دايىندايدى.
توي دايىندىعى بىتكەن سوڭ الدىمەن قىز جاعى "قىز ۇزاتۋ تويىن" جاسايدى. جىگىت جاق وزدەرى دايىنداعان وتاۋ جۇگىن ماشيناعا تيەپ توي جاساۋدان ءبىر كۇن بۇرىن نەمەسە توي جاسا¬لىپ جاتقان كەزدە ءبىر توپ بولىپ تويعا كەلەدى. كۇيەۋ بالا قىزدى الىپ قايتۋعا وسى كوپپەن بىرگە كەلەدى. قىز اۋىلىن¬داعى كەلىنشەكتەر جۇكتىڭ الدىنا شىعىپ ارقان كەرەدى. ونان سوڭ جۇك شەشەدى. مۇنىڭ ءبارى دە كادەمەن اتقارىلادى.
قىز جاقتىڭ تويى اياقتالعان سوڭ، ەندى تويعا كەلۋشى جىگىت جاق (كوبىنەسە جەڭگەلەرى) كەلىندى الىپ قايتۋ قامىنا كىرىسەدى دە قىزدىڭ باسىنا جاۋلىق سالادى. قىز بوساعامەن، اتا-اناسىمەن، اعا-باۋىر، اپەكە-سىڭلىسىمەن قوشتاسىپ "سىڭسىما" جانە "كورىس" ايتادى. كورىسىپ بولعان سوڭ قىزدىڭ جەڭگەلەرى مەن جەزدەلەرى قىزدى قولتىعىنان سۇيەپ اتتاندىرادى. ءوز بوساعاسىنان سىرتقا شىعىپ بارا جاتقان قىز ارتىنا قايىرىلىپ قاراماۋى كەرەك. ول جامان ىرىم ەسەپتەلەدى. "كەلىن كەلەدى" دەگەن كۇنى نەمەسە سونىڭ ەرتەڭى جىگىت جاق تويدى باستايدى. جاس كەلىن توي باستالار كەزگە ۇلگىرىپ كەلۋى كەرەك. كەلىن بوساعا اتتار الدىندا "بەتاشار" ايتىلادى. توي باسقا¬رۋشى، پىسىق جىگىت بەتاشار جىرىمەن كەلىننىڭ بەتىن اشادى. جىگىت شەشەسى الدىنان شىعىپ، بەتىنەن سۇيەدى، "باقىتتى بولسىن" ايتادى. كەلىنگە شاشۋ شاشادى. كەيبىر جەرلەردە بوساعا اتتاعان كەلىن الدىمەن وشاققا ماي سالادى.
"بەتاشاردىڭ" ايتىلۋى تويدىڭ باستالۋى ەسەپتەلەدى، قىزدى ۇزاتۋشى توپ ىشىندە قىز شەشەسى دە بولادى. قىزدى ۇزاتا كەلگەندەر دە قۇر قول كەلمەيدى، جىگىت جاق قۇدالارعا ارناپ "كيت" اتالاتىن سىي-سياپات الا كەلەدى، قىزىمىزعا دەپ مىنەر ات، ساۋىن سيىر سىيلايتىن سالت تا بار.
اۋىلدى جەرلەردە توي ۇلكەن سالتاناتپەن وتەدى. شاماسى كەلگەندەر ات شاپتىرىپ، بايگەدەن كەلگەن جۇيرىكتەرگە جۇلدە تاراتادى. بالۋان ءتۇسىرىپ، قىز قۋار، تەڭگە ءىلۋ، كوكپار تارتۋ ويىندارىن جاسايدى.
توي اياقتالعاننىڭ ەرتەسىندەگى تاڭعى شايدى جاڭا كەلىن قۇيادى. ەكى جاقتىڭ ۇلكەندەرى اق باتاسىن ارنايدى، قىزدى اكەلىپ تاستاۋشى شەشەسىنە ءسۇت اقىسى دەپ ءبىر ات نەمەسە سيىر جەتەلەتەدى. ەكى جاق "كۇيەۋ ءجۇز جىلدىق، قۇدا مىڭ جىلدىق" دەپ بەرەكەمەن تارقاسادى.
ءار جەردىڭ سالت-داستۇرلەرىنە ساي جوعارىداعى نەكەلەسۋ سالتىنىڭ وزگە دە ۇلگىلەرى كەزدەسەدى. كۇن سايىن جاڭالانىپ جاتقان مادەني ومىرىمىزگە ساي ەكى جاق بىرىگىپ تەك كافە، رەستورانداردا ورتاق توي وتكىزۋ جاعدايى دا كوبەيىپ كەلەدى.
وتباسىلىق ءومىر
وتباسىلىق ومىردە جۇڭگو قازاقتارىندا قازاقتىڭ ەجەلگى سالت-ساناسى مەن داستۇرلەرى ءبىرشاما مولىراق ساقتالعان، ءۇي ىشىندە ەر مەن ايەل ءبىرىن-بىرى ەرەكشە سىيلاۋى كەرەك. اسىرەسە، ۇلكەندەر ايەلدەردىڭ بويىندا "مۇسىلمان ايەلىنە ءتان" قاسيەتتەردىڭ بولۋىن شارت ەتەدى. وتباسىنىڭ بەرەكەسى ايەل بولعاندىقتان "ەردى ەر ەتەتىن دە، جەر ەتەتىن دە ايەل" دەپ قاراي¬دى. ايەل ەركەكتىڭ بەتىنەن الماۋى كەرەك، جالاڭباس جۇرمەۋى كەرەك، دەنەسىن تولىق جاۋىپ جۇرەتىن كويلەك كيىپ ءجۇرۋى شارت دەپ قارالادى. ال اراق ءىشىپ، تەمەكى تارتۋ مۇسىلمان ايەلدەرىنە مۇلدەم جات قۇبىلىس سانالادى.
ايەلدەر ۇلكەندەردىڭ الدىنان كەسە وتپەيدى، اۋەلى كەلىندەر ۇيگە كىرگەندە الدىمەن كىرسە، شىققاندا ارتىمەن شىعاتىن سالت بولعان. 1980 جىلدار شاماسى قىتايدىڭ كوكتوعاي اۋدا¬نىندا تۇرىپ جاتقان بەلگىلى اقىن، ونەر قايراتكەرى قاليبەك ماناپ ۇلى ايگىلى عۇلاما، اقىن اقىتقاجى ءۇلىمجى ۇلىنىڭ سۋرەتىن سالىپ، ونى اقىتتىڭ ۇلى قازەزدىڭ ۇيىنە اپارىپ، ءتور الدىنا ىلەدى، سىرتقى كۇيبەڭدە ءجۇرىپ ۇيگە كىرگەن قازەز شالدىڭ بايبىشەسى (اقىتتىڭ كەلىنى) ۇيگە كىرىپ كەلىپ، سۋرەتتى كورىپ كوزىنە جاس الىپ، ءتاجىم ەتەدى، ءارى: "جارىقتىقتىڭ الدىندا الدىمىزبەن كىرىپ، ارتىمىزبەن شىعۋشى ەدىك" دەپ ۇيدەن شەگىنىپ شىعىپ كەتەدى.
جۇڭگو قازاقتارىندا اكە مەن بالا اراسىنداعى قارىم-قاتىناس تا ءبىرشاما جاقسى ساقتالعان، بالا بولعان ادام اكە-شەشەسىنىڭ بەتىنەن الماۋى كەرەك. ونى ۇنەمى سىيلاپ ءجۇرۋى قاجەت. ال اكە-شەشەسى ولاردى ات جالىن تارتىپ مىنگەنشە (بۇگىنگى كۇننىڭ ەسەبىمەن 18 جاسقا دەيىن) باعىپ-قاعۋى قاجەت. ال ودان اسقان سوڭ ول ازامات بولعاندىقتان ءوز كۇنىن ءوزى كورەدى، ەڭبەك ەتىپ، نان تابۋى ءتيىس دەپ قارالادى.
جۇڭگو ۇلتىنىڭ ەڭبەككەرلىگىنەن ۇيرەنگەن ونداعى قازاق¬تار بالالارىن جاستايىنان ەڭبەككە باۋلۋدى پارىز سانايدى. اۋىلدى جەرلەردە مال باعۋ، ەگىن سالۋ، ساۋدا-ساتتىق تەكتەس الۋان جۇمىستاردا بالالار ۇلكەندەرگە جاردەمشى بولادى، ۇلدار اكەسىنە ىلەسىپ، قىزدار شەشەسىنە ەلىكتەپ ەڭبەك ەتۋدى اتا جولى سانايدى. سول ءۇشىن دە حالقىمىز "اتا كورگەن وق جونار، شەشە كورگەن تون پىشەر" دەگەن اتالى ءسوز قالدىرعان. وسىمەن قاتار بىزدە: "اكە تۇرىپ ۇل سويلەگەننەن بەز، شەشە تۇرىپ قىز سويلەگەننەن بەز" دەگەن ماتەل بار. بۇلار ۇل اكەسىنىڭ اقىلىن تىڭداپ ەڭبەكقور بولىپ وسسە، قىز انانىڭ اق ءسۇتىن اقتاپ يناباتتى بولىپ ءوسسىن دەگەن اق تىلەكتەن تۋعان تاماشا قاسيەتتەر.
قىتايداعى قىز-جىگىتتەر اكە-شەشەسىنىڭ الدىندا الباتى سويلەۋدى، اراق ءىشىپ، تەمەكى تارتۋدى وزدەرىنە ۇلكەن ءمىن ساناي¬دى. ءىنىسى اعاسىن، ءسىڭىلىسى اپەكەسىن تىڭداعاندى ءجون سانايدى.
سوڭعى جىلدارى جۇڭگو ۇلتتارىندا ساقتالعان بەتتەن الاتىن بەزبۇيرەكتىك، "ايەلدەر ەركەكپەن تەڭبىز" دەيتىن كوممۋنيستىك ازعىرۋلار سالدارىنان قازاق سالتىنا نەمقۇرايلى قارايتىن جامان ادەتتەر پايدا بولدى، اسىرەسە، نەگە بولسا دا تەز ەلىكتەي جونەلەتىن قىز-كەلىنشەكتەر جاعى قازاقى تازا عۇرىپ پەن مۇسىلماندىقتان شەتتەپ، وزگە ۇلتتىڭ وزىق جاعىنان گورى توزىق جاعىن قابىلداۋعا بوي ۇرا باستادى، بۇل ولار ءۇشىن اسا ءقاۋىپتى ىندەت.
ادەت-عۇرىپتارى
قازاق ۇلتى، مەيلى كىم بولسىن، قوناقتارىن "قۇدايداي كۇتىپ"، مال سويىپ قىزۋ قارسى الادى. ابىرويلى قوناقتار كەلگەندە اۋىل بولىپ جينالىپ، "كوك قاسقا تاي"، "اقسارباس قوي" سويىپ كۇتەدى. مالى جوقتارى بارىن ايامايدى، وزدەرى جەمەي ساقتاعان قىمباتتى تاعامدارىن مەيماندارىنىڭ الدىنا قويادى. ال جاتاردا: "قوناقتى قوندىرما، قوندىرعان¬سوڭ توڭدىرما"،- دەپ ەڭ جاقسى كورپە-توندارىن سولارعا جابادى، اتتارىن وتقا قويادى. بۇلارعا جامباس اقى تىلەمەيدى. كەتەرىندە حوش ايتىپ، قولتىعىنان الىپ اتتاندىرىپ سالادى. ءتىپتى، قازاقتاردىڭ تارى-تالقان جەپ وتىراتىن تاقىر كەدەيلەرى دە قوناقتارىن رەنجىتىپ كورگەن ەمەس. بۇل عادەتتەر ءالى دە بار. قازاقتىڭ ءداستۇرلى دە، داڭقتى وسى ۇلتتىق سالتى جونىندە شەتەلدىك ءبىر ساياحاتشىنىڭ: "ەگەر ەكۆاتور سىزىعىن بويلاپ ىلعي قازاق اۋىلدارى قونىپ وتىرعان بولسا، مەن جەر شارىن ءبىر تيىن اقشا جۇمساماي اينالىپ شىققان بولار ەدىم"- دەگەن ءسوزى وتە ءدال ايتىلعان.
جەر بەتىندەگى قازاقتار ىشىندە "كەڭ قولتىق كەرەي" اتانىپ وسى قوناقجايلىقتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتاپ وتىرعاندار قىتايدىڭ التاي ايماعى مەن مونعوليانىڭ بايان-ولگيي، قوبدا ايماقتارىنان كوبىرەك كەزدەسەدى، ءمۇبادا جولىڭىز ءتۇسىپ سونداي ءۇيدىڭ بىرىنە تۇسە قالساڭىز، ولار ءسىزدىڭ كىم ەكەنىڭىزدى سۇراپ جاتپاي-اق اقسارباس الا جۇگىرەدى. ۇيىنە قوناق تۇسكەنىنە ءماز بولسا، قوناقتى رازى ەتىپ اتتاندىرىپ سالعانىنا ەكى ءماز بولادى.
قازاقتار تاماقتىڭ الدى-ارتىندا قول جۋىپ باتا جاسايدى. تاماقتانۋ ۇستىندە كوپ سويلەمەيدى، رەنجىمەيدى. قاقىرىنىپ-تۇكىرىنبەيدى، قۇلاق-مۇرىنىن شۇقىمايدى.
ىرىمى جاسالىپ كەسىلگەن باستى ءۇي يەسىنە، قۇلاعىن بالاسىنا ۇسىنادى. تاباق كەلىندەرگە قايتارىلادى. كەلىندەر سالەم ەتىپ قابىلدايدى. اڭگىمە-كەڭەس تاماق ارتىنان شەرتىلەدى.
تۇندە ساقال-مۇرتىن، شاش-تىرناق المايدى. شاش-تىر¬ناق¬تارىن كۇن اشىق كۇنى، اس- تاماق، ىشىپ-جەم، ىدىس-اياق، ورىن-كورپەدەن اۋلاق جەردە الىپ، ورتەپ جىبەرەدى نەمەسە كومىپ تاستايدى.
كوپ ساندى قازاقتار جۇما كۇنى كىر جۋمايدى، سەيسەنبى كۇنى جولاۋشى شىقپايدى.
قازاق ايەلدەرى العاشقى جاڭبىر جاۋىپ، كۇن كۇركىرەگەن كۇنى: "ءسۇت كوپ، كومىر از"،- دەپ بەلدەۋ ايلانا ءبىر ءشومىش ءسۇت شاشىپ شىعادى. مۇنىسى تابيعاتتان قۇلشىلىق تىلەگەنى بولسا كەرەك. سىپىرتقىمەن بالا ۇرمايدى، ونىڭ "ءار تالىندا بىردەن شايتان تۇرادى"،- دەپ ەسەپتەپ، سىبىرتكىمەن بالا ۇرعانداردى وتە جەك كورگەن. بۇل عادەت ولاردىڭ اۋرۋلاردان ساقتانىپ، تازالىقتى قاستەرلەيتىندىگىن، اسىرەسە، بالالار دەنساۋلىعىنا وتە كوڭىل بولەتىندىگىن كورسەتەدى.
قازاق مالشىلارى تاڭ سارىدەن تۇرىپ، تاماقتانىپ مالىن ورىستەتىپ، كەشكە دەيىن مال سوڭىندا بولادى. كەشتە مال ساۋىپ، مالدارىن قورالايدى. مۇنى "ەل ورىنعا وتىرعان ۋاقىت" دەپ اتايدى. كەشكى اس-سۋلارىن ىشكەن سوڭ، قورا (قوتان دەپ تە اتايدى) شەتىنە قاراقشى تىگىپ كۇزەت قويىپ بارىپ ۇيقىعا جاتادى. شوپاندار جاز مەزگىلى تۇستەردە قويدى قورادا جۋسا¬تادى. ال، كۇزدىڭ قىسقارعان كۇز مەزگىلىندەگى تۇستەردە قويدى قوراعا اكەلمەيدى. مۇندايدا ولاردىڭ تۇسكى قورەگى - "قورىقتىق" بولادى. "قورىقتىق" دەگەنىمىز-ۇلكەن اعاش ساپتاياققا (قويشىلار مۇنى قانجىعاعا بايلاپ جۇرەدى) ەكى-ۇش كەسەك، قاتتى قىزدىرىلعان اق تاستى سالىپ پىسىرعان قوي-ەشكى ءسۇتى.
تۇندەردە دالا جانە كيىز ءۇي ىشىندە جاعىلعان وتتاردى ءسوندىرىپ، نەمەسە كومىپ بارىپ جاتادى. مال كۇزەتىندەگىلەر كەشتەردە "باستاڭعى" جاساپ ءان ايتىپ، "التىباقان" تەۋىپ ساۋىق قۇرعان كۇندەرى بولماسا، بەت الدى وت جاقپايدى. ءسويتىپ ولار تەك ءوز قورالارى عانا ەمەس، اينالا توڭىرەكتىڭ ءورت اپاتىنىڭ كەتىپ قالماۋىنان ەجەلدەن ساقسىنىپ وتىرعان.
شىنجاڭ قازاقتارى ادامدار ارا باۋىرمالدىق، ار-ۇيات دەگەن¬دەردى دە باستى ورىنعا قويادى. كۇنكورىس ناشار جانۇيا¬لارعا اۋدان، اۋىل، تۋىس-تۋعان بولىپ كومەكتەسىپ، ونىڭ "تور¬قالى توي مەن توپىراقتى ءولىمىن" بىرگە كوتەرىسەدى. جۇڭگو قازاقتارىنىڭ ىشىنەن "قايىرشى، تىلەمشى" اتاۋىن ەستىمەيسىز ءارى كورمەيسىز. ادامدار ارا شىندىقتى ايتۋ وتە جوعارى ورىندا تۇرادى. وتىرىك ايتۋ، ۇرلىق ىستەۋ - كەشىرىلمەس كۇنا سانالادى. بىرەۋ ۋاعداسىنا جەتە الماسا باسقالار وعان "ۇيات بولادى" دەسە، بۇل ۇلكەن ءمىن سانالادى. "ۇيات" اتتى ءبىر اۋىز ءسوز-اق تالاي جاندى كورگە سۇيرەيدى.
قازاق جارالمىشتان اۋىل ۇيگە لاڭ سالاتىن بارلىق قىلمىسكەرلەردى جەك كورىپ ولارعا قارعىس جاۋدىرىپ كەلگەن. وسىلاردىڭ ىشىندە، اسىرەسە ءوز كۇشىنە سۇيەنىپ جان باقپاي¬تىن، ادال قاۋىمنىڭ قان-تەرىن سۇلىكتەي سوراتىن- ۇرى، قياناتشى، وتىرىكشى، زيناقور، ارسىز-نامىسسىز، سودىر-سوي-قانداردى ءتىپتى دە جەك كورگەن. ولاردا ادامگەرشىلىك، ماحاببات، دوستىق، تالاپ-تالانت اتاۋلى بولمايدى دەپ ەسەپتەگەن.
قازاق اۋىلدارى ءالميساقتان قازىرگە دەيىن كورشى قونعان ەلگە "ەرۋلىك"، كوشەتىن ەلگە "قوناقاسى" بەرسە، ال، شارشاپ-شالدىعىپ كوشىپ كەلە جاتقان ەلگە ارناۋلى ادامدار جول سۋسىنىن ۇسىنىپ كەلگەن. قازاقتىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان بەرەكە-بىرلىگىنىڭ بەينەسى سياقتى بۇل عادەت قازىردە جالعاسىپ كەلەدى(101).
شىنجاڭ قازاقتارىنىڭ كوشپەلى تۇرمىسىنىڭ ءالى اياقتالماۋىنا بايلانىستى ەجەلگى ادەت-عۇرىپتارىمىزدىڭ كوبى قاز-قالپىندا ساقتالۋدا. كەيدە الماتى قالاسىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ورتالىق مۇراجايىن ارالاپ ءجۇرىپ، قازاقتىڭ مالشارۋاشىلىعىنا بايلانىستى ءارتۇرلى جادىگەرلەرىنىڭ شىنجاڭدا ءالى كۇنگە قولدانىلىپ جۇرگەنىن بايقايمىز، سودان شىنجاڭدى "قازاق ەتنوگرافياسىنىڭ ءتىرى مۇراجايى" دەگىمىز كەلەدى.
دەسە دە، جەر بەتىندەگى سوڭعى قازاق كەرۋەنىنىڭ دە دوعارىلار كۇنى تاياۋ ەكەنىن ويلاعاندا وشكىندەپ بارا جاتقان بابالار ىزىنە باتقان كۇنگە قاراعانداي مۇڭايا كوز تىگەمىز.
تورقالى توي، توپىراقتى ءولىم
قازاق حالقىنىڭ بۇكىل ءومىرى توي-دۋمانمەن وتەدى. ادام ومىرگە كەلگەننەن و دۇنيە قۇشاعىنا اتتانعانعا دەيىنگى تۇتاس ءبىر ءومىرىنىڭ تويسىز وتەتىن ساتتەرى از بولسا كەرەك.
شىلدەحانا، جارىس قازان، ات قويۋ سالتى، ات تەرگەۋ، ءسۇيىن¬ءشى، يت كويلەك، بەسىككە سالۋ، تىشتىما، قىرقىنان شىعۋ (قا¬رىن شاش)، تۇساۋ كەسۋ، بايعازى، اتقا مىنگىزۋ، سۇندەتكە وتىر¬عىزۋ، بالانى وقىتۋ، قۇدالىق، قارعى باۋ، قۇدالاسۋ، ۇرىن بارۋ، جىرتىس توي، قورجىن توي، قىز تانىسۋ، قىز ۇزاتۋ تويى، كەلىن ءتۇسىرۋ تويى، امەڭگەرلىك، اۋجار، بەتاشار، كورىمدىك، ءولى-تىرى، وتاۋ توي سەكىلدى داستۇرلەردىڭ كوبى تويمەن وتەدى.
سونىڭ ىشىندە شىنجاڭ قازاقتارىندا بالانىڭ ومىرگە كەلگەننەن كەيىنگى بارلىق سالتتارى قازاق داستۇرىنە ساي اتقا¬رىلىپ كەلەدى. شىلدەحانا، ات قويۋ، بەسىككە سالۋ، قىرقى¬نان شىعارۋ، تۇساۋ كەسۋ سالتتارى دەرلىك شاعىن توي تۇرىندە وتەدى.
جۇڭگو قازاقتارىنىڭ بالاعا ات قويۋ ءداستۇرى زامان اۋقى¬مىنا قاراي ءار مەزگىلدە ءارتۇرلى بولىپ وتىرعان. حVءىىى-حىح عاسىر¬لاردا يسلام ءدىنىنىڭ ىقپالىنداعى اتتار كوبىرەك قابىلدانسا، حح عاسىرعا كەلگەندە "حان"، "بەك" جالعانعان اتتار كوبىرەك قويىلاتىن ەدى. حان، بەك قوسىمشاسىنىڭ جالعانۋى ەرتە زامان¬نان كەلە جاتقان ءداستۇر بولسا دا، قازاق حاندىقتارىنان كەيىن ءبىرشاما كەڭ قولدانىسقا ەنگەن. اسىرەسە، جۇڭگو، مونعوليا قازاقتارىنىڭ قازاق حاندىعىنىڭ اۋماعىنان الىستاپ جۇڭگو حاندىقتارىنا باعىنىشتى بولعان داۋىرىندە قازاق حاندارىنىڭ ۇرپاعىن تورەلىككە اكەلۋىمەن "حان" قو¬سىم¬شاسى ءتىپتى دە كوپ جالعاناتىن بولعان. اتاپ ايتقاندا "قيىر قونىپ، شەت جايلاساق تا قازاق حاندىعىنا باعىنىش-تىمىز" دەيتىن ىشكى ارمان-تىلەگىنىڭ بەينەلەنۋى ەدى. مىسالى: سول تۇستاعى بەلگىلى ادامداردىڭ اتىن ايتار بولساق، قاسىمحان، جەڭىسحان، سەيىلحان، ءشارىپحان، ەسىمحان، دالەلحان، بوكەيحان سەكىلدىلەر.
سوڭعى كەزدەرى "سۇندەتكە وتىرعىزۋ" ۇلكەن توي تۇرىندە اتقا¬رىلىپ كەلەدى. قىتايداعى جوسپارلى تۋۋ ساياساتى بو¬يىنشا ءار وتباسىندا 2-3 بالادان ارتىق بالا بولمايتىن¬دىق¬تان ولار بالانىڭ بەس جاسقا شىققان مەزگىلىن ۇلكەن بەلەس سانايدى. ال قىز بالاسى عانا بارلار سۇندەت تويدىڭ ورنىنا "سىرعا سالۋ" تويىن جاساپ، سۇندەت توي جاساۋشىلارعا كەتكەن قارىمجىسىن قايتارىپ الادى.
كەيىنگى كەزدە شىنجاڭ قازاقتارىندا "وقۋعا اتتانۋ تويى"، "قونىس تويى" دەگەن تويلاردا وتكىزىلەتىن بولدى. وقۋعا اتتانۋ تويى-بالاسى ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسەتىن بولعاندا نەمەسە شەتەلگە وقۋعا اتتانسا جاسايتىن الىسقا اتتاندىرۋ، اق جول تىلەۋ تويى، قونىس تويى - جاڭادان ءۇي سالىپ كىرەردە نەمەسە جاڭا وتاۋعا ارناپ ءۇي سالىپ سونىڭ بوساعاسىن اتتاردا جاسالاتىن شاڭىراق تويى. قىز بەن جىگىتتىڭ نەكەلەنۋى توڭىرەگىندەگى تويلار دا بەلگىلى سالتاناتپەن وتەدى.
ءولىم-جىتىم سالتى
قازاق "اجالدان قاشىپ قۇتىلماق جوق"، "قارىس جەردەن قازا بار"، "تۋماق - سۇننەت، ولمەك - پارىز" دەپ قارايدى. اجال ءدىني جولمەن ايتقاندا، اللا تاعالانىڭ پەندەنىڭ ماڭدايىنا جازعان ءدامىنىڭ تاۋسىلۋى. كۇللى ادام ودان قاشىپ قۇتىلا المايدى. ال، ولگەن ادامنىڭ سوڭعى پارىزىن وتەۋ، ياعني باقيعا اتتاندىرۋ تىرىلەرگە سىن.
قحر قازاقتارىندا كوبىنەسە يسلام شارتتارى نەگىزگە الىنىپ، جەرگىلىكتى ادەت-عۇرىپ، ىرىم-جوسىندار دا بىرگە جۇرەدى. ونىمەن قوسا ەجەلگى شاماندىق ءدىننىڭ كەيبىر جورال¬عىلارى دا ىلەسىپ كەلگەن. ەسكەرتە كەتەر ءجايت - جۇڭگو قازاقتا¬رى¬نىڭ ءولىم شىعارۋ سالتى وزگە ەلدەردەگى قانداستارىمىزداعى ۇردىستەرمەن ۇقساس، بالكىم، باسقاشا شىعار. ونى وقىرمان ءوزى پايىمدار. جالپىلاي العاندا بۇل جورالعى تومەندەگىدەي رەتپەن جۇرگىزىلەدى.
ادام قاتتى قينالىپ اۋىرعاندا، اجال ءقاۋپى تونگەندە ونىڭ باسىندا وتىرعان ادام نەمەسە ءوزى "ءلا ءيلااح يلااح مۇحاممەد راسۋلاللاح" دەپ الدەنەشە رەت قايتالاپ، "يمان" ايتادى. بۇل "ءبىر اللادان باسقا جاراتۋشى جوق، مۇحاممەد اللانىڭ ەلشىسى" دەگەن ماعىناداعى ءسوز. ادامنىڭ اجالعا قارسىلىعى¬نىڭ جوق ەكەنىن ايتىپ، ءولىمنىڭ يماندى بولىپ، ۇجىماققا بارۋى ءۇشىن تىلەگەن دۇعا ىسپەتتى.
الدىمەن قايتىس بولعان مارقۇمنىڭ كوزىن ۋقالاپ، جاۋىپ اۋزىن جۇمدىرادى. اقتىق بۇلمەن يەگىن تومەن تۇسىرمەۋ ءۇشىن توبەسىنەن وراي تاڭادى. قول - اياعىن بەسىككە بولەگەن بالاشا، جازادى.
مارقۇمنىڭ بارلىق جاقىن-تۋىستارىنا، جاناشىر دوس-جاراندارىنا "حابار" ايتىلادى. حابار ايتۋدى جاقىن تۋىستارىنا ات ءۇستى نەمەسە توتەلەي ايتا سالمايدى. اۋىل اقساقالدارى باس قوسا بارىپ، جۇباتۋ سوزدەرىمەن جەتكىزەدى.
ءمايىت ءۇيدىڭ وڭ جاعىنا جاتقىزىلادى. جاتقىزىلماس بۇرىن ءمايىتتىڭ استىنان 20-30 سم. تەرەڭدىكتە، ەنى 40-50 سم. ادام بويىمەن دەڭگەيلەس شاعىن ۇرا قازىلىپ، تازا تاقتاي توسەلەدى. ونىڭ ۇستىنە اقىرەتتىك بۇل (ماتا) جايىلادى. ولىكتىڭ بەتى (ءجۇزى) قۇبىلاعا قاراتىلادى. تۇسىنا شىمىلدىق قۇرىلادى. سۇيەك ۇستايتىن موللا نەمەسە اۋىل اقساقالى كيىمىن شەشىندىرىپ الادى دا، ۇستىنە دەنەسىمەن بىردەي تازا اق بۇل جابادى. ونان كەيىن "قۇيىندىرۋ" نەمەسە "دەنە دارەتىن" الدىرۋ جورالعىسى بويىنشا قولىنىڭ باسىنان باستاپ جۋىلىپ، اۋزىن شايقاپ "دارەت الۋ" ءراسمياتىن وتەيدى. وڭ يىعىنان باستاپ، بۇكىل دەنەسى سابىندى، تازا سۋمەن كەمىندە ءۇش رەت قايتالاي جۋىلادى. وعان كوبىنەسە 3-4 ادام ارالاسادى. ءبىرى باسىن، ەكىنشىسى بەلىن، ءۇشىنشىسى اياق جاعىن جۋادى. ءبىر ادام قۇمان ۇستاپ سۋ قۇيىپ تۇرادى. مۇنى ادەتتە "باسىنا تۇسكەن، بەلىنە تۇسكەن، اياعىنا تۇسكەن" دەپ اتايدى. قازا بولۋشى ايەل ادام بولعاندا جوعارىداعى جورالعى ايەلدەر جاعىنان اتقارىلادى. مۇندا دا يمانى بار، ناماز وقيتىن، تازا جۇرەتىن، اۋىلدىڭ ساليقالى بايبىشەلەرى تاڭدالادى.
ادەتتە قايتىس بولعان ادامنىڭ قازان تولماسىنىڭ ءۇستىن، جۇرەك تۇسىن، جامبى تەكتەس باعالى اۋىر مەتالمەن نە تاسپەن باستىرىپ قوياتىن ءجايت تە بولادى. بۇل ادامنىڭ ءىشىنىڭ كەپپەۋى ءۇشىن، ءبىر جاعىنان ىستىق كەزدە سالقىندىق ءۇشىن قاجەت. "كەۋدەڭدى قارا تاس باسسىن" دەيتىن قارعىس وسىعان قاراتىلعان.
كەي جەردە جوعارىداعى ءبىر "قۇيىندىرۋ" مەن جۇمىستى ءتامامداسا، كەي جەردە شىعاراردا جانە دە "شىعارۋ دارەتى" نەمەسە "اقىرەت دارەتى" دەلىنىپ تاعى دا جۋىندىرىلادى.
اقىرەت كيىمىن، ياعني كەبىندى مولدا نەمەسە ءجون-جورالعى بىلەتىن اۋىل اقساقالىنىڭ ءبىرى دايىندايدى. ەر ادامنىڭ اقىرەت كيىمى ءۇش قابات بولادى. اۋەلى تازا، اق بۇل(ماتا) جەيدە رەتىندە باسىنان مويىن شىعارا كيگىزىپ، مولشەرىنە دەيىن ۇزىندىقتا ولشەنىپ جاسالادى. ونان سوڭ سىرتىنان ەكى قابات، باسىنان ءبىر قارىس، اياعىنان ءبىر قارىس ارتىلتا ورايدى. وراۋ بارىسىندا ءبۇيى، شايان، تىشقان قاتارلى ۇساق جاندىكتەردىڭ زاقىمداپ بۇلدىرمەۋى ءۇشىن قالامپىر تەكتەس ءيىستى دارى-دارمەك سەبىلىپ، بىرگە ورالادى. ايەلدەردىڭ اقىرەت كيىمى بەس قابات بولادى. اۋەلى باسىنا جاۋلىق رەتىندە ءبىر، الجاپقىش رەتىندە تاعى ءبىر قابات تىزەسىنە دەيىن ورالادى. ءۇشىنشى ىشكى كويلەك رەتىندە قىزىل اسىعىنا تۇسەرلىكتەي ءبىر قابات، سىرتىنان ەرلەر¬دىكىنە ۇقساس ەكى قابات ورالادى. وراپ بولعان سوڭ، باسىن¬داعى ارتىلعان ءبىر قارىس بولەكتەن، ءمايىتتىڭ ورتان بەلىنەن، اياققى ارتىلعان بولەكتەن ءۇش جەردەن بۋادى. بۇل ءراسىم "قۇ¬يىن¬دىرۋ"، "كيىندىرۋ"، "ارۋلاۋ" دەپ ارتۇردە ايتىلا بەرەدى.
ءمايىتى جۋىلىپ، كەبىنگە ورالعان سوڭ ەندى "يمان كيىز" دايىندالادى. ادەمىلەپ باسقان، جۇقا، تازا، اق كيىزدەن ادام¬نىڭ بويىنان 2-3 قارىس ارتىق، ەكى وراۋعا جەتەرلىكتەي ولشەنىپ الىنادى. وسى اق كيىزبەن ءمايىتتى قاۋسىرا ەكى قابات ورايدى. سىرتىنان اق قۇرمەن وراپ بايلايدى. ءمايىتتىڭ ۇستىنە، (بەتىنە) كىلەم جابادى. ءمايىت كوبىنەسە ۇيدە ءبىر تۇنە¬ءتىلىپ شىعارىلادى. الىستان كەلەتىن تۋىستارىن كۇتىپ، 2-3 كۇن ەرۋ بولاتىن كەزى دە بولادى.
ءمايىتتى ۇيدەن شىعاراردا، كەيدە سىرتتا تاقىل (سوڭعى يمان) وقىلادى. ءدىني نانىمدا قايتىس بولعان ادامنىڭ قۇلاعى ءۇش كۇنگە دەيىن اشىق جاتادى، ءسوزدى ەستيدى، ءبىراق سويلەي المايدى دەپ قارايدى.
ءمايىتتى ۇيدەن بىرنەشە ادام الىپ شىعادى. (ەكى جاق جانىنان جاعالاي كوتەرەدى). الىپ شىعا سالا مولدا "اسسا¬لاتتى جانازا" (جانازاعا كەلىڭىزدەر!) دەپ ءۇش رەت ايعاي سالادى. الدىن الا حابارلانعان جاماعات جانازاعا توپتاسادى. جانازا مەشىت باردا مەشىتكە، جوق جەردە ءۇي ماڭىندا، تازا جەردە وقىلادى. جانازاعا قاتارىنان تىزىلۋشىلەردىڭ الدىندا مولدا تۇرادى. ءمايىت شالقاسىنان جاتقىزىلىپ، وڭ يىعى قۇبىلاعا قاراتىلادى.
جانازا وقۋ - ولگەن ادامنىڭ باسىنا وقيتىن ناماز، ولگەنگە يمان تىلەۋ، تىرىلەردىڭ ولىگە جانازاسىن ءبىلدىرىپ، قوشتاسۋ قاتار¬لى مازمۇنداردى قامتيدى. مارقۇمنىڭ ءتىرى كۇنىندەگى ارتىق-كەم ىستەرىنەن كەشىرىم سۇرالادى. بىرەۋدەن العان قارىزى بولسا سۇراپ ارتىنداعى مۇراگەرلەرى مەن جاقىندارى جاعىنان قايتارىلىپ بەرىلەدى. مولدا: "مارقۇم قانداي ادام ەدى؟" دەيدى. جاماعات ءبىر اۋىزدان "جاقسى ادام ەدى" دەپ ءۇن قاتىسادى.
ءقابىر شىعىس وڭتۇستىكتەن باتىس سولتۇستىك باعىتتا قازى¬لادى. ءقابىر كوبىنەسە "تىك اقىم" جانە "جان اقىم" دەگەن ەكى تۇردە بولادى. تىك اقىم تىك بۇرىشتالىپ قازىلىپ، بەتىن اعاش، سەمەنتپەن تەگىس جابادى. ال، جان اقىم بولعاندا ءبىر جارىم مەتر تەرەڭدىككە جەتە بەرە ءبىر جاق جانىنان ادام جاتارلىق قانا ورىن قازىپ، قازىلماعان ەكىنشى جاعىنان ءمايىت جاتقان ۇستىڭگى جيەگىنە كولبەتە اعاش، سەمەنت تاقتا جابادى. ءقابىردى كوبىنەسە ءتورت ادام قازادى. مۇنىڭ ءوزى ساۋاپ ءىس سانالادى. قابىرشىلەر ءقابىردى ءمايىتتى اكەلۋدەن بۇرىن دايىن¬داپ بولادى. ەڭ العاشقى قازىلعان توپىراق بولەك الىنىپ قويىپ، ول ءمايىتتىڭ باسىنا جاستىق رەتىندە توسەلەدى. بۇل ءبىر جاعىنان اقىرەتتىك تارازىدا جاقسىلىعى ءۇشىن تاستاعان تىرىلەردىڭ كۋاسى سانالادى.
ءمايىتتى قابىرگە الا جونەلگەندە ايەلدەر كورىسۋ ايتىپ قوشتاسادى. بۇل سوڭعى قوشتاسۋ بولىپ ەسەپتەلەدى.
تابىلعان كولىك جاعدايىمەن ءمايىت ءقابىر باسىنا جەتكىزى¬لەدى. ءقابىردىڭ ىشىنە ەكى ادام ءتۇسىپ، ۇستىنەن بەرىلگەن ءمايىتتى ەپتەپ تۇسىرەدى. يمان كيىزىن الىپ، اقىرەت كيىمىمەن وڭ جاق جام¬با¬سىن جەرگە تيگىزىپ، جارىم شالقالاتىپ، ارقاسىن شىعىس¬قا، باسىن باتىس سولتۇستىككە، ءجۇزىن قۇبىلاعا قاراتىپ قويادى.
ءمايىتتى جەرلەگەن سوڭ بەتى جابىلىپ، جيىلعان جاماعات توپىراق سالادى. كوبىندە ءقابىر باسىنا بارۋشىلار كەزەك الماسىپ، بارلىعى دا توپىراق سالادى. توپىراق سالىنىپ بولا سالىسىمەن، مولدا قۇران سۇرەلەرىن وقيدى. ونان سوڭ ءقابىر باسىنداعىلار ءولىم شىققان ۇيگە قايتا ورالىپ، مارقۇمعا ارناپ قۇران سۇرەلەرىن وقىسادى.
جەتى كۇن بولعاندا جەتىلىك ءنازىر، قىرىق كۇن بولعاندا قىرقى (ءنازىرى) بەرىلەدى. جىل تولعاندا اس بەرىلەدى.
ۇلتتا جوق ۇنامسىز سالت-داستۇرلەر
قىتايداعى قازاقتاردا قالىپتاسا باستاعان ۇنامسىز ىس-ارە¬كەتتەر مەن سالتتار توڭىرەگىندە ءسوز قوزعايتىن "ۇلت قامى - ۇلاعاتتى ءىس" كىتابى ءبىراز اڭگىمەنىڭ بەتىن اشىپ بەرەدى. ەڭ اۋەلى قازاقتار ءجيى قونىستانعان ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ جاعدايىنا كەلسەك، وندا بىلاي دەلىنگەن:
"ىلە وبلىسى ءالى كەدەي، ارتتا قالعان رايونعا جاتادى. وبلىسىمىزعا توتە قاراستى اۋدان، قالادا 150 مىڭعا جۋىق كەدەي جان سانى بولىپ، 2003 جىلى بۇكىل وبلىس بويىنشا ەگىنشى-مالشىلاردىڭ جان باسىندىق ورتاشا كىرىسى 3020 يۋان، وبلىستىق توتە قاراستى ورىنداردىكى 2683 يۋان، كەيبىر اۋىل¬دار-دىڭ جان باسىندىق كىرىسى نە ءبارى مىڭ يۋان اينالا¬سىندا بولىپ، ىشكى ولكەلەرمەن سالىستارعاندا پارىق وتە زور بولعان"(102). ەندەشە ماسەلەنىڭ ءمانى نەدە؟
كىتاپتا كەلتىرگەن كەيبىر دەرەك كوزدەرىن پايدالانا وتىرىپ، ءىستىڭ انىق-قانىعىنا كوز جىبەرىپ كورەيىك.
ءبىرىنشى، نەكەلەنۋ توڭىرەگىندەگى داۋلى ماسەلەلەر نەمەسە ودان تۋعان ناشار سالت-داستۇرلەر.
قىتايداعى قازاق جاستارىنىڭ نەكەلەنۋ جاعدايىنداعى قالىڭمال ماسەلەسى ولاردىڭ جىلىك مايىن ۇزۋگە اينالعان ەڭ ۇلكەن اپاتتىڭ ءبىرى ەكەن. اتالعان كىتاپتىڭ ايتۋىنشا ىلەنىڭ بەلگىلى ءبىر اۋدانىنداعى بىرەۋ قاشىپ كەلگەن قىزدىڭ ات-شاپان ايىبىنا 60 قوي، 5 سيىر، 20 مىڭ يۋان اقشا بەرسە، تاعى بىرەۋ قاشىپ كەلگەن قىزدىڭ ايىبى ءۇشىن قۇدالارىنا 35 ءىرى قارا، 25 مىڭ يۋان اقشا بەرگەن. ەندى بىرەۋدىڭ قالىڭ مال ءۇشىن بەرگەن اقشاسى 80 مىڭ يۋاننان اسقان. الايدا، بۇل قولىندا داۋلەتى بار ادامداردىڭ عانا قولىنان كەلەتىن جۇمىس. وسىنداي قالىڭمال العان قۇدانىڭ تاعى ءبىر باقتالاسى ءوز قۇداسىنان دا وسىنداي كوپ قالىڭمال سۇرايتىن بولعان. ونى قارسى جاعىنىڭ قالتاسى كوتەرە مە، جوق پا، ونىمەن ەشكىم ساناسپايدى. وسىلايشا قازاقتار ءبىرىن-بىرى "مادەني جولمەن توناۋعا" كىرىسكەن. ءتىپتى كەيبىرەۋلەر قولىنداعى مالىن بەرىپ قۇتىلعانىمەن قويماي، ەگىستىك جەرىنە دەيىن بەرىپ، ۇرەرگە ءيتى، سىعارعا ءبيتى جوق ءمۇساپىر كۇيگە تۇسكەن. بۇدان دا ماسقاراسى قىز-جىگىت نەكەلەنگەن سوڭ قىزدىڭ توركىن جاعىنداعى قىز-بوزبالا جينالىپ جاس وتاۋعا "حال سۇراي باراتىن" ءداستۇر پايدا بولعان. بۇل ولاردى سوڭعى رەت "شابۋمەن" بىردەي ىشىپ-جەۋدىڭ سىلتاۋى عانا ەكەن. قالىڭمالدىڭ مەيلىنشە ورشۋىنەن بە، الدە جاستاردىڭ جالاڭ ەلىكتەگىش اسەرشىلدىگىنەن بە سوڭعى كەزدەرى قىز الىپ قاشۋ داستۇرگە اينالعان. بۇل ءۇردىس ىلە وڭىرىندە 95 پايىزعا دەيىن جەتكەن. قىزدى الىپ قاشقانمەندە ءبارى ءبىر ايىپ تارتادى ەكەن. قالىڭ مال بەرسىن نەمەسە ات-شاپان ايىبىن تولەسىن جىگىتتەر كەلىنشەگىنە؛ "مەن سەنى ساتىپ العانمىن. نەمەسە، سەنىڭ كەسەلىڭنەن كەدەي بولىپ قالدىم" دەپ ۇرىس-كەرىس شىعارىپ، وتباسى بىرلىگىن بۇزاتىن جاعدايلاردى ءجۇز بەرگەن. وسى سەكىلدى ءار ءتۇرلى سەبەپتەر سالدارىنان كەيبىر قارا كوز قازاق قىزدارى قىتايلارعا قاشىپ كەتەتىن بولعان. التايدىڭ قابا اۋدانىندا 20 نەشە قازاق قىزى قىتايلارعا كۇيەۋگە شىققان. مۇناندا سوراقىسى كەيبىرەۋى تۇنگى كوبەلەكتەرگە اينالىپ، جۇڭگو شالدارىنىڭ ەرمەگىنە اينالعان. ايەل الىپ كەدەي بولعان نەمەسە قالىڭمال تولەي الماعان كەيبىر قازاق جاستارى وزدەرىن اراق-شاراپپەن جۇباتىپ، ىشىمدىككە سالىن¬عان. جوعارىداعىلارمەن قاباتتاسقان تاعى ءبىر جاعداي جۇڭگو¬دىڭ جوسپارلى تۋىت قىزمەتى بولىپ، ونىڭ ءمانىن تولىق تۇسىنە الماعان قازاق كەلىندەرى تۋۋدان شەكتەلەمىز دەپ دارى-دارمەكتى بەتالدى پايدالانۋى سەبەپتى نەمەسە مەزگىلسىز تۇسىك تۇسىرتۋدەن دەنساۋلىعىنان ايرىلعان.
ەكىنشى، جۇمىسسىزدىق تۋدىرعان جۇگەنسىزدىكتەر.
جاستاردىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنا تۇسە الماۋى نەمەسە وقۋعا ءتۇسىپ تۇرسا دا اقشا تولەۋگە شاماسى كەلمەۋى، ۋنيۆەر¬سيتەت تاۋىسسا دا جۇمىسقا ورنالاسا الماۋى ولاردى تىعى¬رىققا تىرەدى. وسى سەبەپتى اراق ءىشۋ، ۇرلىق جاساۋ سەكىلدى جامان ادەتتەر قالىپتاسا باستاعان. اۋدان ورتالىقتارى مەن اۋىلدارعا دەيىن جالپىلاسقان تۇنگى كلۋبتار مۇنداي باسسىز¬دىقتاردىڭ ۇياسى بولعان. بۇل تۋرالى اتالعان كىتاپتىڭ 61-بەتىندە ءتىلشىنىڭ كەلتىرگەن دەرەكتەرىندە بىلاي دەلىنەدى: "ءقازىر اۋىل-قىستاقتاردا جاستاردىڭ، اسىرەسە، ازامات جاسىنا تولما¬عانداردىڭ اراق ءىشۋ ءجايتى ءورشي تۇسكەن. كەيبىرەۋلەرى اراق ءىشىپ، ۇرلىق ىستەپ تۇرمەگە تۇسكەن. توعىزتاراۋ اۋدانىنىڭ تۇرمە¬سىندە جاتقان قازاق جاستارىنىڭ اراسىنان اراق ءىشىپ الىپ 35 يۋان اقشا ۇرلايمىن دەپ قولعا تۇسكەن 17 جاستاعى ءبىر قىلمىسكەردى جولىقتىردىق. ال، قالعان التاۋىنان سۇراساق بارلىعى ۇرلىق قىلمىسىمەن تۇرمەگە تۇسكەن. تەكسەرۋ بارى¬سىندا ءبىز قىستاقتارداعى تاڭساحاناردىڭ (تۇنگى كلۋبتاردىڭ) بەلگىلى ءتارتىپ تۇزىمدەرىنىڭ، كەمەلدى راسمياتتا¬رىنىڭ جوقتىعىن، تەك ءبىر جەكەنىڭ اقشا تابۋ نيەتىمەن اشقاندىعىن، وسىدان بارىپ ونىڭ جاستاردىڭ ويناق سالا¬تىن، اراق ىشەتىن، ويىنا كەلگەنىن ىستەيتىن ورىنعا اينالىپ قالعانىن سەزدىك..."
تۇنگى كلۋبتار اراق ءىشىپ، ۇرلىق جاساۋعا وراي تۋدىرىپ قانا قالماستان، كامەلەتكە تولماعان قىزداردىڭ جىنىستىق بايلانىسقا تۇسۋىنە نەمەسە نەكە جاسىنا تولماي جىگىتپەن قاشىپ كەتۋىنە دە مۇرىندىق بولاتىن كورىنەدى. ءسويتىپ، ءبىر ءبولىم قازاق جاستارى ماساڭدىقپەن ەسەڭگىرەپ كوزسىز كوبەلەكتىڭ كۇيىن كەشۋدە.
ءۇشىنشى، توي-تومالاق، ولىم-جىتىمدەگى باسەكەلەستىك. قولى جەتكەندەر تورقالى توي مەن توپىراقتى ءولىمدى ەل الدىندا بەت-بەدەل جيناۋدىڭ ءبىر ءتۇرلى جولى بىلگەن. سول ۇشىندە قولىنداعى اقشاسىن سۋداي شاشاتىن ىسىراپشىلدىق كەڭىنەن ورىن العان. تويدى بىلاي قويعاندا ولىك شىققان كۇنى اس تاراتۋ، جەتىلىگى، قىرقى، جىلدىعى نەمەسە قايتىس بولعان كىسىنىڭ بالەنباي جىلدىعىنا اس بەرۋ سەكىلدى ادەت-عۇرىپتتار كەڭىنەن جالپىلاسقان. ۇلعا سۇندەت توي جاساسا، قىزعا سىرعا سالۋ تويى دەيتىن شىققان. مەيلى توي، مەيلى ولىمدەگى وسىنداي بەي-بەرەكەت ىشىپ-جەۋ ەكىنشى جاعىنان باسەكەلەستىك كۇيگە اۋىسقان. ءسويتىپ، "بالەنشەڭنەن ءبىزدىڭ قاي جەرىمىز كەم" دەيتىن قازاقى داڭعازالىقپەن بىرەۋ تويىپ سەكىرسە، بىرەۋ توڭىپ سەكىرەدىنىڭ كەبىن كيىپ جۇرگەندەر دە از ەمەس ەكەن.
ءتورتىنشى، ۇلتتىق سالت-سانانىڭ كەمەيۋى مەن دىنگە قۇرمەت¬سىزدىك. 1966-1976 جىلدارى جۇرگىزىلگەن "مادەنيەت توڭكەرىسى" قازاق ۇلتىنىڭ كوپ اسىل قاسيەتتەرىن كەلمەسكە كەتىردى. 1980 جىلداردان كەيىن ەل ەڭسەسىن كوتەرە باستاعان ەدى. نارىقتىق ەكونوميكا مەن تابيعي اسسيميليااسيا ساناسى سارپالداڭعا تۇسكەن حالىققا مىسىق تابانداپ جەتتى. جاي جەتكەن جوق، جەلكەسىن قيۋعا حارەكەت جاسادى. ونىڭ قاراپايىم مىسالدا¬رىن ايتار بولساق، ايەلدى الەمنىڭ قوجاسى سانايتىن كوممۋ¬نيستىك يدەيانىڭ كوبىگىنە سەمىرگەندەر وتباسى ىشىندەگى قايشى¬لىقتارعا مۇرىندىق بولدى. جۇڭگو ۇلتىنىڭ ۇلتتىق داستۇرىنە جاقىن-ارەكەتتەر قازاق جاستارىنا كوپتەن جۇعا باستادى. قازاق جىگىتتەرى تاماق ىستەپ، كىر جۋۋ، ءۇي تازالاۋ سەكىلدى ۇساق جۇمىس¬تارعا بەيىمدەلە ءتۇستى. ايەلى ەرىنەن، بالاسى اكەسىنەن ۇستەم تۇراتىن يدەيانىڭ يتەرمەلەۋىمەن كەلىندەر اتا-ەنەسىنىڭ بەتىنەن الاتىن بەزبۇيرەكتىكتەر قالىپتاستى. كيىم كيۋى مەن ءجۇرىس-تۇرىسى قىتايلاردان اۋمايتىن، جۇرەگىندە ىزگىلىگى، اۋزىندا يمانى جوق، اتى قازاق زاتى باسقا جاس بۋىن ءوسىپ كەلە جاتىر. كەرەك دەسەڭىز ونىڭ كوبى سالەم بەرۋدى بىلمەيدى. مۇسىلمان¬دىقتىڭ اۋىلىنان الىس جۇرگەندىكتەن ولاردىڭ ءبارى "دانىش-پان". ولارعا قازاق بولۋ نامىس تا، قىتايشا جاساۋ باقىت بولىپ ەلەستەيدى. ورازا ۇستاپ، ناماز وقيتىن ادامدار¬دىڭ كۇن ساناپ ازايۋى، دىندىك نانىم مەن قازاقى سالت-سانانىڭ كو¬لەڭ¬كەگە كومىلە باستاۋى، جاڭاشىل جاستاردىڭ كوبەيۋى ۇلتى¬مىزدا جوق كوپتەگەن ۇنامسىزدىقتاردى الا كەلدى. و.بوكەيەۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا "ءقاۋىپتى بۋدان" توبەسىن كورسەتتى.
ەسكەرتە كەتەرلىك ءبىر ءجايت، اتالعان كەمىستىكتەرمەن كەلەڭ¬سىزدىكتەر جالپىلىق دەگەن ۇعىمدى بەرمەيدى. ءبىراق، بۇگىنگى شىنجاڭدا جاساپ جاتقان جاس قازاقتاردىڭ جانىنان تابىلا باستاعانى جاسىرىن ەمەس. بۇل ءجاي عانا اسەر ەتىپ قالماستان اتا-بابالارىمىزدان جالعانعان اپپاق ارىمىزدى كىرلەتىپ، سالت-داستۇرىمىزگە سالقىندىق اكەلەتىن جۇعىمتال ىندەت بولىپ سانالادى.
مەرەكە-مەيرامدارى
ناۋرىز مەيرامى
ناۋرىز-قازاق حالقىنىڭ جاڭا جىلى. پارسى تىلىندە ناۋ-جاڭا، روز-كۇن دەگەن ءسوز. بۇل ەكى ءسوز قوسىلىپ "جاڭا كۇن" ياعني "جاڭا جىل" دەگەن ءۇعىمدى بىلدىرەدى. قازاق حالقى ۋاقىت ەسەپتەۋدە باعزى زاماننان بەرى بايىرعى داستۇرگە اينالعان 12 جىلدىق مۇشەلدىك كالەنداردى قولداندى. وسى مۇشەل جىلىنىڭ باسىن كۇن مەن ءتۇننىڭ كوكتەمدەگى تەڭەلۋىنەن (كۇن توعىسۋىنان) باستاپ، وسى كۇندى (22-ناۋرىزدى) "ۇلىس كۇنى" نەمەسە "ناۋرىز" دەپ اتادى(103).
جۇڭگو قازاقتارى كونە جىل ەسەبى بويىنشا اقپان ايىنىڭ 20-كۇنى ناۋرىز وتكىزەدى. ال كەيبىر اۋقاتتى وتباسىلارى وزدەرىنىڭ بايلىعىن كورسەتۋ ءۇشىن، كوكتەم كەلۋدىڭ الدىندا ءبىر رەت، كوكتەمنەن كەيىن تاعى ءبىر رەت ناۋرىز وتكىزەدى. "ناۋرىز مەيرامى" ادەتتە ەكى اپتا اينالاسىندا بولادى. كەي¬دە 15 كۇن، 9 كۇن، 3 كۇن جانە ءبىر كۇن وتكىزەتىندەر دە بولادى. تۇركياداعى قازاقتار ناۋرىز ايىنىڭ 20-كۇنى، تمد قازاقتا¬رى ناۋرىز ايىنىڭ 22-كۇنى، جۇڭگو قازاقتارى ناۋرىز ايىنىڭ 21-كۇنى ناۋرىز مەيرامىن وتكىزەدى(104).
1980 جىلداردان بەرى قاراي جۇڭگو قازاقتارى ناۋرىزدى جىل باسى رەتىندە ەرەكشە تويلاپ كەلەدى. جۇڭگو مەملەكەتى دە ونى ارنايى مەرەكە رەتىندە تانىپ، ءار جىلى ءۇش كۇن دەمالىس بەرەدى.
ناۋرىز مەرەكەسى قىتىمىر قىستان امان ءوتىپ، جادىراعان جازدى قارسى الار كوكتەمنىڭ باسى بولعاندىقتان ونى قازاقتار "سامارحاننىڭ كوك تاسى ەرىگەن كۇن" دەپ تە اتايدى. بۇل بۇكىل تابيعات انانىڭ توڭى ءجىبىپ، جانى كىرەتىن تىرشىلىك باسى دەگەندى بىلدىرەدى.
قىس باسىندا "سوعىم باسىن" بەرە الماعان وتباسىلار مۇنى كەيدە وسى ناۋرىزعا ورايلاستىرادى. "ەسكە الساڭ ەسكى اسىڭنان ساقتا"، نەمەسە "قىستىڭ ءسۇرىسىن ۇزىن سارى كەلگەندە جەيمىز" دەيتىن قازاق اۋىلدارى ارنايى ساقتاپ كەلگەن مالدىڭ ەڭ كادەلى مۇشەلەرىن وسى كۇنى قازانعا سالادى. سوعىمعا سويىل¬عان مالدىڭ باسى نەمەسە ءبىر جاق شەكەسى قوسىلىپ، قازى-قارتا، جال-جايا سالىپ قازان تولتىرا ەت اسادى. ەت سورپاسىنا "كوپ كوجە" قايناتادى. كوجەگە سالىناتىن تاعام 7-دەن كەم بولماۋى كەرەك. جۇرت ورتاعا اقساقالداردى الىپ قىدىرىپ كوپ كوجە ىشەدى. كەيىنگى كەزدەرى ارنايى شاقىراتىن سالت تا قالىپتاستى.
بۇل كۇنى تەك ەت جەپ، كوجە ءىشىلىپ قانا قويماي "ناۋرىز" جىرى باستاعان ولەڭ-جىرعا دا ورىن بەرىلەدى. قازاقتار ۇلتتىق داستۇردەگى قازاقي كيىمدەرىن كيىپ مەرەكە ءسانىن اسىرادى. كەيدە ات شاپتىرىپ، بالۋان سالۋ، جۇمباق شەشۋ سەكىلدى ويىن جانە سپورتتىق قيمىلدار قوسا جۇرىلەدى.
ورازا ايت
يسلامداعى بەس پارىزدىڭ ءبىرى سانالاتىن ورازا جۇڭگو قازاقتارىندا مەرەكە رەتىندە اتالىپ كەلەدى. ورازا ءسوزى پارسى تىلىنەن كىرگەن بولىپ، ءمۇسىلمان بالاسىنىڭ وتىز كۇن "تىيىلۋىنا" قاراتىلعان. بۇل تىيىلۋ - تەك قانا تاڭ اتقان¬نان كۇن باتقانعا دەيىن تاماق ىشپەۋگە قاراتىلماعان. عايبات سويلەۋ، وتىرىك ايتۋ، ايعايلاۋ، ناپسىگە ەرىك بەرۋ، سۇقتانا قاراۋ سەكىلدى ورەسكەلدىكتەن تىيىلۋ، اللاعا اق كوڭىلمەن ءمىناجات ەتەتىن قاسيەتتەرى ءۇشىن باعالى. ال بۇگىنگى مەديسينا¬داعى "اشىعۋ" ءىلىمى ورازانى وتە قۋاتتايدى. ولاردىڭ پايىمىنشا ورازا جان تازالىعى عانا ەمەس، ادامداردىڭ ىشكى اعزالارىن دەرلىك تازالايتىن قاسيەتىمەن قۇندى ەكەن.
جۇڭگو قازاقتارى ورازا كەزىندە داستارقانىن تۇرلەندىرىپ جاساپ، ۇلكەندەردى "اۋىز اشارعا" شاقىرادى. 30 كۇندىك ورازا ۋاقىتى بىتكەننەن كەيىن "ورازا ايت" نەمەسە "اۋىزاشار ايت" باستالادى، مەشىتتەردە اۋىزاشارعا ارنالعان ايت نامازى وقىلادى. اۋىلدى وڭىرلەردە، كوكتەۋلىك، كۇزەۋلىك، جايلاۋلىق جەرلەردە مەشىت بولماعاندا تابيعاتى تازا دالادا وقىلادى.
جۇڭگو قازاقتارىندا مەملەكەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ، پار¬تيالىق كادرلاردىڭ، وقۋشى-ستۋدەنتتەردىڭ زاڭ مەن ساياساتتىڭ ماجبۇرلەۋىمەن ورازا ۇستاپ، ناماز وقي الماۋى جىلدان-جىلعا كوبەيىپ كەلەدى. وسى جاعىنان قاراعاندا ءدىني مەرەكەدەن گورى ۇلتتىق مەيرامعا قاراي بەت بۇرىپ بارا جاتقانى كورىنەدى.
قۇربان ايت
قۇربان ايت-ھيجرا جىل ەسەبىنىڭ جاڭا جىلى بولىپ ەسەپ¬تەلەدى. قازىرگى ورتاق قولدانىپ وتىرعان جىل ەسەبىنىڭ 622-جىلى شىلدە ايىنىڭ 10-كۇنىنە قاراعان ءتۇنى مۇحاممەد پايعامبار مەككەدەن مەدينەگە كوشكەن. مىنە، وسى كۇننەن ھيجرا كۇنتىزبەسى باستالادى. ورازا ايتتان كەيىن 70 كۇن وتكەننەن سوڭ قۇربان ايت بولادى(105).
قۇربان (اراب تىلىندە) - "جاقىنداۋ" دەگەن ماعىنانى ءبىلدى¬رەدى. ال شاريعاتتاعى تەرميندىك ماعىناسى-اللاھ تاعالانىڭ ريزاشىلىعىنا جاقىنداۋ نيەتىمەن قۇربان ايت كۇندەرىندە شالىناتىن ارنايى مالدىڭ اتى.
قۇربان شالۋ - يبراھيم پايعامبارىمىزدان (ا.س.ۋ.) جالعا¬سىپ كەلە جاتقان سۇننەت. ءيا، يبراھيم پايعامبارىمىز اللاھ تاعالاعا دەگەن سوزىندە تۇرىپ، باۋىر ەتى بالاسى يسما¬يىلدى ۇلى جاراتۋشىسىنىڭ جولىندا پيدا ەتە الاتىندىعىن پاش ەتىپ، قيىن سىناقتان وتكەن ەدى. مىنە، قۇربان شالۋ سول ءبىر عيباراتتى وقيعانىڭ ۇمىتىلماس كورىنىسى. اللاھ تاعالا قۇران كارىمدە: "ناماز وقى جانە قۇربان شال"-دەپ، ءامىر ەتىپ، قۇربان شالۋدىڭ ۋاجىپتىلىگىن بىلدىرەدى.
پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.) "كىمدە-كىم مۇمكىنشىلىگى بولا تۇرا قۇربان شالماسا، ءبىزدىڭ ناماز وقيتىن جەرىمىزگە جاقىنداما¬سىن!"- دەپ بۇيىرعان. ارينە مۇنداي قاتاڭ ەسكەرتۋ، كەم دەگەندە، قۇربان شالۋدىڭ ۋاجىپتىگىن بىلدىرسە كەرەك.
پايعامبارىمىز حاديسىندە بۇل اقيقاتتى بىلاي دەپ تۇسىندىرەدى: "ادام بالاسى قۇربان ايت كۇنىندە (قۇربان شالىپ) قان اعىزۋدان دا سۇيىكتى باسقا ىسپەن اللاھ تاعالاعا جاقىن¬داعان ەمەس. قان اعىزىلعان مال قيامەت كۇنى مۇيىزدەرى، تۇياق¬تارى جۇندەرىمەن كەلەدى. اعىزىلعان قان جەرگە تامباي جاتىپ اللاھ تاعالانىڭ قۇزىرىندا ۇلكەن ماحامعا جەتەدى. سوندىق¬تان، قۇرباندىقتارىڭدى كوڭىل ريزاشىلىعىمەن شالىڭدار" (106).
ءبىر قىزىعى جۇڭگو قازاقتارىندا "ورازا ايتقا" قاراعاندا "قۇربان ايت" مەرەكەسى جوعارى دەڭگەيدە تويلانادى. شاماسى كەلەتىن وتباسىلاردا قۇربان شالمايتىندار از كەزدەسەدى. جۇڭگو قازاقتارىنىڭ 80 پايىزى تاڭەرتەڭ ەرتە ايت نامازىنا بارىپ كەلگەننەن كەيىن دەرلىك قۇربان شالادى. كوبىنەسە قوي شالىنادى. سويىلعان قۇرباننىڭ ەتى تۇگەلدەي اسىلىپ ايتشى¬لاعاندارعا تاراتىلادى، تەرىسى مەشىتتەرگە بەرىلەدى.
قۇربان ايت قىتايدا ارنايى مەرەكە رەتىندە قارالىپ، وندا ءۇش كۇندىك دەمالىس بەرىلەدى. قازاقتار بىر-بىرىنە "قۇربان ايت قابىل بولسىن" ايتىپ جاعالاتا قىدىرادى. كەم دەگەندە قىرىق ۇيگە كىرۋ كەرەك دەپ بىلەدى. سوڭعى كەزدەرى باسقا ۇلت وكىلدەرى دە قازاقتاردىڭ ۇيىنە ايتشىلاپ كىرەتىن ءداستۇر پايدا بولدى. بۇل ءبىر جاعىنان "توسكەيدە مالى، توسەكتە باسى" جاقىنداساتىن اعايىندىقتى بىلدىرگەنىمەن ەكىنشى جاعىنان داستارقانعا اراق-شاراپ ارالاستىراتىن جامان ادەتتەردى دە قالىپتاستىرا باستادى. قۇربان شارتتارىن جاقسى بىلەتىن ۇلكەندەر جاعى يسلام دىنىندە حارام سانالعان "اراق" سەكىل¬دىلەردى داستارقانعا قوسپايدى، ولاي بولعاندا قۇرباندارىنىڭ قابىل بولمايتىنىن جاقسى بىلەدى.
شىنجاڭداعى قۇربان ايت مەرەكەسى قىدىرىپ تاماق ىشۋمەن شەكتەلمەيدى. اۋىل، اۋدان، ايماق بولىپ توي - دۋمانعا كىرىسەدى. راديو-تەلەديدار كونسەرتتىك باعدارلامالار ورنالاس¬تىرىپ، ءۇش كۇن بويى مەرەكە مەرەيىن اسىرادى.
قۇربان ايت مەرەكەسى كەيبىر جەرلەردە ات بايگە، كوكپار تارتۋ، قىز قۋۋ، پالۋان سالۋ تەكتەس دابىرامەن ۇلكەن توي رەتىندە اتالادى.
جۇڭگو قازاقتارىندا ورازا ايت سەكىلدى قۇربان ايت تا ءدىني مەرەكەدەن كورى ۇلتتىق (قازاقى) مەرەكەگە اۋىسىپ بارا جاتقان ءتۇرى بار. ءتىپتى قالالى جەردە وتىراتىن ءىشىنارا وتباسىلار قۇرباندىق مالىن قۇربان ايتتان ءبىر كۇن بۇرىن شالاتىن بولعان. مۇنداي داستۇرلىك وزگەرىس مۇسىلماندىققا جات بولىپ قانا قالماستان اتا-بابامىزدان كەلە جاتقان ەجەلگى سالت-سانامىزعا، عۇرىپ-ادەتىمىزگە دە قۇرمەتسىزدىك سانالادى.
ويىن-ساۋىقتارى
ساحارا مەن تاۋدا، ورمان مەن قۇمدا ۇزاق جاساعان قازاق حالقى تەلەگەي تەڭىز سۇيىسپەنشىلىگىمەن، باتىر ءارى وتكىر، كەڭ پەيىل ءارى اق جارقىن مىنەزىمەن لىقسىعان سۇلۋ تابيعاتتىڭ شۇلەن شۇعىلاسىنان ءنار الىپ، اقىل-پاراسات سەلىن تاسىتىپ، اسەم ءارى الۋان ءتۇرلى ساحارا مادەنيەتىن جاراتتى. "ءان مەن ات قازاقتىڭ قوس قاناتى" دەيتىن وسى ءبىر بايىرعى ماقال ولەڭ-جىردىڭ قازاق تۇرمىسىنداعى ماڭىزدى ورنىن كورسەتەدى...
ەرتە كەزدىڭ وزىندە ادامدار قاربالاس ەڭبەك ارەدىگىندە رۋحاني جاقتان كوڭىل كوتەرۋدى كوپتەپ قاجەت ەتتى. سونىمەن بۇرىنعى ساحارا حالىقتارى ءار الۋان ويىن-ساۋىق قيمىل¬دارىن ورىستەتتى. كوڭىل اشۋ ءۇشىن ارينە، بي بيلەپ، ءان شىر¬قادى، ارعى زامان اۋەندەرىن ساقتاپ قالۋعا مۇمكىندىك بولمادى. ءبىراق بي، بايگە، دويبى (قويعا شاپقان قاسقىر) سىقىلدى¬لاردىڭ كورنىستەرىن جارتاستاردا قاشاپ قالدىردى. ونىڭ ىشىندە بي كورىنىستەرى ەڭ كوپ ۇشىرايدى. "ۋيناما - قاڭلىلار شەجىرەسىندە " بىلاي دەلىنەدى: "تاڭگاۋزىڭ داۋىرىندە بەس ۇلىس قاڭلى ەلى باس قوسىپ كۇنگە (تاڭىرگە) تاساتتىق بەردى. جيىلعان ادام نەشە مىڭعا جەتتى. مال سويىپ، بايگە قوستى. بي بيلەپ ءان شىرقادى. جاماعات بۇرىن-سوڭدى مۇنداي سالتانات بولماپ ەدى دەستى"(107).
شىنجاڭنىڭ شاعانتوعاي اۋدانىنىڭ بارداقۇل جاي¬لاۋىن¬داعى، كوكتوعاي اۋدانىنىڭ تاڭبالى تاس اتالاتىن جار¬تاستارىنداعى بيگە باسقان ادام سۋرەتى سول ەسكى مادەنيەتىمىز¬ءدىڭ ەلەسىندەي ءالى تۇر. قازاق مادەنيەت تاريحىن زەرتتەۋشى جۇڭگو عالىمى سۋ بيحاي قازاق ۇلتىنىڭ ويىن-ساۋىعىنا توقتالعاندا بىلاي دەيدى: "قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ويىن-ساۋىقتارىن ەكى تۇرگە بولۋگە بولادى. ءبىرى ادەبيەت - كوركەم¬ونەرلىك ءتۇر: كۇي شەرتۋ، ءان تارتۋ، بيلەۋ، ولەڭ ايتىسۋ، داستان-قيسسالار ايتۋ. ەندى ءبىرى سپورتتىق شىنىعۋ سيپاتىنداعى ويىندار. بۇل ويىندار نەگىزىنەن جايلاۋدا، ات ۇستىندە وينالادى. قازاق حالقىنىڭ ات ۇستىندەگى سپورتتىق ويىندارى: بايگە، كوكپار، قىز قۋار، جورعا سالۋ، تەڭگە ءىلۋ، اۋدارىسپاق، ات سايىسى، ات ويىنى، جاياۋ بايگە ت.ب.
بۇدان تىس بالۋان، جامبى اتۋ، ساداق تارتۋ سىندى سپورتتىق ويىندار بار. جوعارىداعى ءداستۇرلى سپورت قيمىلدارى ۇلتتىق تۇسكە يە، ءارى قازاق حالقىنىڭ قۇمارتا وينايتىن ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسقان ءتۇرلى شىنىعۋ جانە كوڭىل اشۋ سيپا¬تىنداعى ويىندارى. بۇل ويىن-ساۋىق قيمىلدارى ساحارا حالقى¬نىڭ ەر جۇرەك، اقىل-پاراساتىنىڭ جاندى بەينەسى. وعان باتىل دا قاعىلەز، اق پەيىل قازاق مالشىلارىنىڭ اسىل قاسيەتى سىڭىرىلگەن. اسىرەسە كوكپار، قىز قۋار، بايگە پالۋان قاتارلى ءداستۇرلى سپورتتىق قيمىلدار ءتۇرلى مەرەكە-مەيرام، دابىرالى توي - استاردىڭ نەگىزگى مازمۇنى، سونداي-اق بۇل ويىنداردى ءار ۇلت حالقى قىزىعا تاماشالايدى(108).
اتالعان ويىن-ساۋىق جانە سپورتتىق ويىن تۇرلەرى شىنجاڭ قازاقتارىندا ءالى جالعاسىپ كەلەدى.
1933 جىلدان كەيىن شىڭجاڭدا ءار دارەجەلى "قازاق-قىرعىز مادەني ۇيىمدارىنىڭ" قۇرىلۋىنا وراي التاي، ىلە، تارباعاتاي ايماقتارىندا ويىن-ساۋىق ۇيىمدارى قۇرىلا باستادى. 1954 جىلى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى قۇرىلسا، 1955 جىلى بۇرىنعى ىلە ايماقتىق ۇلتتىق تەاتردى نەگىز ەتىپ ىلە، التاي جاعىنان ونەرپازدار اكەلىپ، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق كوركەمونەر ۇيىرمەسى قۇرىلدى. وسىمەن بىرگە ءاربىر قازاق ايماقتارىندا قۇرىلعان مادەنيەت باسقارماسى ۇلتتىق سپورت پەن ويىن-ساۋىق ىستەرىنە جەتەكشىلىك ەتىپ وتىردى.
الدى الەمگە ارتى بۇكىل جۇڭگو ەلىنە تانىمال بولعان انشى-كۇيشىلەر، سپورت شەبەرلەرى، چەمپيوندار دۇنيەگە كەلدى. قازاق ۇلتى ءوز ونەرپازدارى ارقىلى ءبىر ميلليارد جۇڭگو ەلىنە تانىمال بولدى.
جۇڭگو تاريحي جازبالارىنداعى قازاقتان شىققان ايگىلى ادامدار (109)
ساق اناسى - جۇڭگو جازبالارىندا ساق اناسى نەمەسە باتىس ءوڭىر پاتشالارىنىڭ اناسى اتالعان قاسيەتتى ادام قازىرگى بوعدا تاۋىندا (ءۇرىمجى قالاسىنىڭ شىعىسىنداعى تاۋ) بوعدا كولىن مەكەندەگەن ەكەن. ەجەلگى جۇڭگو جيھانگەرى موتيانزى وسى ساق انامەن جۇزدەسىپ "ساق انا" دەگەن جىر قالدىرعان. ءبىرىنشى جىرى "اقشا بۇلت"، ەكىنشى جىرى "ساق انانىڭ ءۇنى" دەپ اتالعان.
فاك بۋحاري (110-180 ج.ج.) جىلدارى شاماسىندا جاساعان. جۇڭگو ادەبيەتىندە انشىگاۋ دەپ اتالادى. قازىرگى بۇحارا ءوڭى¬رىندە تۋعان. ول ەلىنەن شىعىپ، ءدىن جولىنا ءتۇسىپ، ءۇندىستانعا بارادى. بۋددا ءدىنىن تەرەڭ مەڭگەرەدى. تالاي ەلدى ارالاپ ءدىن ۋاعىزداپ، ءدىني شىعارمالاردى اۋدارىپ، ايگىلى بۋددا عۇلاماسىنا اينالادى. 148 جىلى شىعىسحان اۋلەتىنە (لوياڭ قالاسىنا) كەلەدى. مۇنداعى جيىرما نەشە جىلىندا 95 ءبولىم، 115 تومدىق بۋددا شىعارمالارىن اۋدارىپ، كوپتەگەن شاكىرت تاربيەلەيدى.
فاك بۋحاري لوياڭعا كەلگەسىن حان ءتىلىن تەز مەڭگەرىپ الادى، بۇددا كىتاپتارىن وتە دالدىكپەن اۋدارادى. كەيىن گۋاڭجۋعا بارادى. ءبىر جولعى اراشاشى توپتىڭ اراسىندا قاپيادا مەرت بولادى.
قاڭلى اقىن پوتودىڭ (232-348 ج.ج.) اقىن 117 جىل ءومىر سۇرگەن ۇلكەن عۇلاما بولعان. زەرتتەۋ جۇمىسىمەن اينالىسىپ كاشمير، ءۇندىستان وڭىرىنە دەيىن بارعان، كەزىندە قاڭلى عۇلامالارىنىڭ بيىك ۇستازى اتانعان. "گاۋزۇڭناما" دەگەن شىعارمادا ونىڭ بىرنەشە ولەڭدەرى ساقتالعان.
قاڭلى سامعاتاۋاپ (ح-280 ج.) حان ادەبيەتىندەگى ءاتى-جونى كاڭ سىڭحۇي مۇنداعى "كاڭ" - قاڭلى ەلىن بىلدىرەدى، ادەبيەتتەر ونىڭ قاڭلىلىق ەكەنىن اشىق جازعان.
قاڭلى سامعا 280-274 جىلدارى جۇڭگو جەرىندە بولعان ول كىشكەنتاي كەزىندە بەلگىسىز سەبەپتەرمەن كوشكەن ەلگە ىلەسىپ اتا-اناسىمەن بىرگە ءۇندىستانعا بارىپ، ءۇندى ءتىلىن ۇيرەنەدى. كەيىننەن اتا-اناسى كەرۋەنمەن بىرگە جۇڭگو جەرىنە اكەلەدى. بۋددا كلاسسيكتەرىن حان تىلىنەن اۋدارادى. بۋدحانالار، مۇنارالار سالعىزۋعا مۇرىندىق بولادى، حان ونى بۋدداسىمەن قوسا قۇرتپاقشى بولعاندا ول حاننىڭ ءوزىن يلاندىرىپ، زور بەدەلگە بولەنگەن.
جۇزلىك جاچيان (جىچيان) 158-189 جىلدارى شىعىس حان اۋلەتىندە لوياڭ قالاسىندا ءومىر سۇرگەن. حان تاريحنامالارىن¬دا بۇل كىسىنىڭ تولىق اتى جىلۋ جاچيان دەپ اتالعان جانە ۇلى جۇزدەگى كۇسان ايماعىندا دۇنيەگە كەلگەن. حان تىلىندەگى بايىرعى جانە بۇگىنگى ادەبيەتتەر جۇزلىك جاچياندى بۋدديزم¬دەگى ءىرى اعىمداردى قىتايعا تاراتۋشى عالىم جانە اۋدارماشى رەتىندە تانيدى.
ۋ ۇلىسىنىڭ حانى ءسۇنچۋان جۇزلىك ءچياننىڭ دارىنىن ەستىپ، شىعىس ورداسىنا الدىرىپ، حانزادالارعا ۇستاز ەتەدى. التى ەلدىڭ ءتىلىن بىلەتىن جۇزلىك چيان 223-253 ارالىعىنداعى وتىز جىل ىشىندە 36 ءبولىم، 48 تومدىق بۋددا كىتاپتارىن حان تىلىنە اۋداردى. ءارى وعان سوزدىكتەر جاسادى. بۇل حان تاريحىن¬داعى بۋدداعا ارنالعان العاشقى سوزدىك ەدى. جۇزلىك چيان بۋدديزمدىك حيكايالاردى ولەڭمەن جازىپ، وعان مۋزىكا قوسىپ، انگە اينالدىرعان. كەيىننەن دۇربەلەڭدەر سەبەبىنەن اتا جۇرتى شۋ بويىنا كوشىپ كەلەدى.
ۇلى جۇزىلىك جۋتان مولشا (227-304 ج.ج.)، جۋتان مولشا 8 جاسىنان ءدىني وقۋعا بەرىلەدى، ۇستازىنا ەرىپ، تارىم ويپاتىنداعى 36 حاندىقتى ارالايدى، ءتىل دە، ءدىن دە ۇيرەنىپ، ابدەن جەتىلگەندە ءبۋدديزمنىڭ سانسىز كلاسسيكتەرىن الىپ دۇنحۋاڭعا، ودان چاڭ-انعا، ىلە-شالا لوياڭعا بارىپ، بۇكىل عۇمىرىن ءدىن جولىنا ارنايدى. ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرى دۇنحۋاڭدا ءوتىپتى.
حۋلۋ التىن (448-567 ج.ج.) ەڭ اۋەلى شىعىس ۋەي اۋلەتىنىڭ اسكەري قولباسشىسى بولعان. حۋلۋ التىننىڭ اقىندىق، سازگەرلىك اتىن شىعارعان "سىر ءانى" ەكەن. ءبىر رەتكى شايقاستىڭ قىسىلتاياڭ كەزىندە ول وسى ءان ارقىلى بۇكىل قولدى جاۋىنگەرلىككە شاقىرىپ، جەڭىسكە جەتكەن ەكەن (سىر ءانىنىڭ ءتۇپ توركىنى تۇرىكشە ەدى) دەپ جازىلعانىنا قاراعاندا ول باستاعان جاۋىنگەرلەر دە تۇركى تايپاسىنان بولۋى مۇمكىن.
ءماتىن كەيىن حان تىلىنە اۋدارىلعان، حان تىلىنەن قازاقشا¬لاعاندا بىلاي كەلەدى.
سىر سۋى بۇلتتى تاۋلار بوكتەرىندە،
كوگى تۇر كيگىز ۇيشە توڭكەرىلە.
كەڭ دالا، جەل تولقىتقان كوك تەڭىزدەي،
ورەدى قوي مەن سيىر كەڭ توسىندە.
ساۋجۋڭدا- قازىرگى سامارقان ءوڭىرىنىڭ تۋماسى، اتاقتى ءمۇسىنشى، سۋرەتشى. حان تاريحنامالارىندا ونىڭ قىلقالام، ءمۇسىن ونەرىندەگى وزىندىك ەرەكشەلىگى ايىرىقشا القالانىپ، "سىزىقتارى جىڭىشكە دە ءجيى، كيىمى دەنەلەرگە جابىسا بىتكەن، سونان تۇلا بويى ايقىن كورىنەدى، ول ونەردىڭ دامۋىنا ۇزدىك ۇلەس قوسقان" دەپ جازىلعان.
ساۋمياۋدا 550-600 جىلدارى ارالىعىندا اتى شىققان مۋزىكانت، كۇيشى، اسىرەسە ورتا ازيادان قىتايعا بارعان ىشەكتى اسپاپتاردىڭ شەبەر ورىنداۋشىسى ءارى مۋزىكاتانۋشى، قىتايلىقتار ونى "كەيىنگىلەر ماڭگى ءۇمىتپاۋعا تاتيدى" دەپ قارايدى.
حاتۋ- ىلەنىڭ باتىسىنداعى جەتىسۋ وڭىرىنەن (حىگو) شىققان. ءارى اقىن، ءارى سازگەر، ءارى عالىم. 589 جىلى 10 تومدىق شىعارماسى جارىق كورگەن. كوپتەگەن ەڭبەكتەرى، ولەڭدەرى بار، ونىڭ "ءچاڭ-ان ايماعى" دەگەن ولەڭىنەن جاساق باسقارعان ساردار ەكەنى، قارۋلارىن ارباعا تيەپ، سوعان ءان سالدىرىپ، شەرۋ تارتىپ جۇرەتىندىگى، كوشپەلى جاۋىنگەرلىگى بايقالادى.
ەلجاۋ كۇنبي ءناندىبي ۇلى (ج.س.ب 177-104) ءۇيسىن ۇلىسىنىڭ ۇلى ءبيى. ۇلى جۇزدەر ۇيسىندەردى شاۋىپ، ءناندى ءبيدى ءولتىر¬گەندە، عۇن ءتاڭىرقۇتىن پانالاپ، كەيىن جورىقتارعا قاتى¬سادى، سوعىستا تالاي مارتە ەرلىك كورسەتكەنى ءۇشىن، ءۇيسىن ەلىن ونىڭ باسقارۋىنا بەرىپ، عۇننىڭ باتىس شەكاراسىن ساقتاۋدى بۇيىردى. ج.س.ب. 140 جىلى ەل-جۇرتىن باستاپ ىلە وڭىرىنە كەلىپ، ۇلى جۇزدەردى جەڭىپ، جەرىن قايتارىپ، مەملەكەت قۇردى.
يانگۇي بي - ءۇيسىن حاندىعى وڭعاي ءبيدىڭ جەيۋ حانىمىنان تۋعان بالاسى ج.س.د. 53 جىلى ءۇيسىن ەلى ىشكى بولشەكتەنۋشىلىك سالدارىنان ەكىگە بولىنگەندە، يانگۇي بي 60 مىڭ وتباسىنا يە بولىپ ۇلى كۇنبي بولعان.
وجەت كۇنبي - ءۇيسىن وڭعاي كۇنبيدىڭ عۇن ايەلىنەن تۋعان بالاسى ج.س.ب 53 جىلى وجەت ءۇيسىن ەلىنىڭ ۇلى كۇنبيى بولۋعا ارەكەت جاساپ، بىرنەشە وڭقانى باستاپ بارىپ ناي ءبيدى ءولتىرىپ، ءوزىن كۇنبي دەپ جاريالايدى. وڭعاي ءبيدىڭ جەيۋ حانىمىنان تۋعان يانگۇي ورتاسىندا تالاس تۋىپ، بەيبىت كەلىسىمگە كەلەدى. يانگۇي 60 مىڭ وتباسىعا يە بولىپ ۇلى كۇنبي، وجەت 40 مىڭ وتباسىعا يە بولىپ كىشى كۇنبي بولادى. وجەت كۇنبي ج.س.د. 53-33 جىلدارى بيلىك جۇرگىزەدى.
تۇعىرىلحان (1130-1203 ج.ج.) Vءىى عاسىردا دۇنيەگە كەلگەن كەرەي مەملەكەتىنىڭ ءحىى عاسىرداعى اتاقتى بيلەۋشى حانى. ول كەرەي ەلىنىڭ حانى مارحۇزدىڭ ۇلكەن ۇلى قۇرشاقۇز بۇيرىق حاننىڭ ۇلى.
تەمۋشىننىڭ اندا (وكىل) اكەسى، ءارى اسكەري ونەرگە باۋلىعان العاشقى ۇستازى. شىڭعىسحان ەتىپ التىن تاققا وتىرعىزۋشى. كەيىن شىڭعىسحان كەرەي ەلىن شاۋىپ، اندا اكەسى تۇعىرىل قاپىدا مەرت بولعان.
تۇعىرىلحان ۇرپاقتارىنان شىڭعىسحاننىڭ قول استىندا كوپتەگەن باتىرلار، باقسىلار، عالىمدار مەن قالامگەرلەر بولعان.
ءبىر قىزىعى، بۇگىنگى مونعول دەرەكتەرىندە دە وزدەرىن تۇعى¬رىلحاننىڭ ۇرپاعىمىز دەيتىندەر كەزىگەدى ەكەن. عالىمداردىڭ پايىمداۋى بويىنشا قۋاتتى كەرەي ۇلىسىنان قۇرالعان رۋلاردان مونعول، وزبەك، قىرعىز، قاراقالپاق ىشىنە سىڭگەندەر وتە كوپ كورىنەدى.
عالىمداردىڭ ح عاسىرداعى كەرەيلەردىڭ سانىن 900 مىڭ دەۋى دە تەگىن بولماسا كەرەك.
تاتاتۇنحا (تاۋتۇك) ء-حىىى عاسىردىڭ باستاپقى مەزگىلىندەگى نايمان تايانحاننىڭ (بايبۇقانىڭ) ۇستازى، اقىلگوي باس ءۋازىرى ءارى حاتشىسى. ول التايداعى قارا ەرتىستى مەكەندەگەن قارلىق ەلىنىڭ سابەك تايپاسىنان شىققان داناگوي ابىز تونىكوكتىڭ ون التىنشى ۇرپاعى. 1204 جىلى شىڭعىسحان نايمان ەلىن شاۋىپ تايانحاندى ولتىرگەندە، ول موڭعولدارعا قولدى بولادى. شىڭعىسحان ەلى ودان نايمان، كەرەي، مەركىتتەر قولدانعان كونە ۇيعىر جازۋىن قابىلدايدى. وردانىڭ سەنىمدى حاتشى¬لىعىنا پايدالانادى.
تايانحان (؟- 1204 تىشقان جىلى) ورتا عاسىردا موڭعول ساحاراسىندا وتكەن نايمان مەملەكەتىنىڭ حانى. ونىڭ اكەسى ينانح بىلگە بۇقاحان ەرتە زامانداعى جۇرت قۇرمەتىنە بولەن¬گەن وردا حان. ول قايتىس بولعان سوڭ ونىڭ ەكى ۇلى - تايانحان (بايبۇقا) مەن بۇيرىقحان ءتاج بەن تاققا تالاسىپ نايمان ەلىن ەكىگە بولگەن. تايانحان ۇلكەن ۇل بولعاندىقتان اكە تاعىنا مۇراگەرلىك ەتتى. بۇيرىق حاننىڭ ەلى تاستاۋىق دەگەن جەردى مەكەندەدى. ەكى يەلىككە بولىنگەن نايمانداردىڭ ءار قايسىسى، ءوز الدىنا دەربەس ارەكەت ىستەگەن، ءوزارا قىرقىسىپ وتىرعان. ءبىرىن جاۋ شاپسا ەكىنشىسى كومەككە كەلمەيتىن بولعان. 1204 جىلى تايانحان باسقا تايپالارمەن وداق قۇرىپ شىڭعىسحانعا جورىق جاساعالى جاتقاندا، ءوز ىشىنەن الاۋىزدىق شىعىپ، شىڭعىسحان ولاردى تارپا باس سالادى. تايانحان سوعىستا اۋىر جارالانىپ قولدى بولعان جەرىندە قازا بولادى. ونىڭ ۇلى كۇشلۇك بۇيرىق حانعا بارىپ جان ساۋعالايدى. تايانحاننىڭ شەشەسى گۇربەسۋ (كۇبيشەنى) شىڭعىسحان وزىنە ايەلدىككە قاراتىپ، تايانحاننىڭ نەمەرە قىزى لينقۇندى بالاسى تولەگە قوسادى.
قاڭلى اقىنى بۇقۇم (1254-1300). ول يۋان پاتشالىعى داۋىرىندەگى قازاقتىڭ ايگىلى كومپوزيتورى جانە اقىنى. ميڭ پات¬شالىعى داۋىرىندە جازىلعان "تاريحي مۋزىكا نوتاسى" دە¬گەن كىتاپتا ەرتەدەن قازىرگە دەيىنگى ايگىلى كومپوزيتور¬لاردىڭ ستيلىندە بۇقۇمنىڭ سازدى ولەڭدەرى بەينە تاۋ قوي¬ناۋىنان شاشىراعان اقشا بۇلتتاي دەلىنگەن. وكىنىشكە وراي بۇقۇمنىڭ بىزگە تەك "ورداعا ارناۋ" دەگەن جيناعى عانا جەتىپ وتىر.
بۇقۇم سازدى ولەڭنىڭ شەبەرى عانا ەمەس، ايگىلى ساياسي قاي¬رات¬كەر ەدى. ءوز زامانىندا ول "ەڭبەگى سىڭگەن ەر"، "دانىشپان ءۋازىر"، "ەلگە تىرەك باس ساردار" دەگەن شەندەرمەن ماراپات¬تالعان.
قىپشاق اقىنى ساعيدوللا 1272 جىلى تۋعان، ولگەن جىلى بەلگىسىز. سارى وزەننىڭ (حۋاڭقىنىڭ) باس جاعىندا دۇنيەگە كەلگەن. ءوز ءداۋىرىنىڭ ەڭ بىلىكتى اقىنى ءارى سازگەرى. بىرنەشە جيناق شىعارعان، ءقازىر ونىڭ 798 ولەڭى تابىلىپ وتىر. ونىڭ ۇرپاقتارىنان سارىن (1600 جىلدار)، سايقان (1780 جىلدار)، ساسارىن (1800 جىلدار)، سالۋنتيان (1830 جىلدار)، سادانيان (1850 جىلدار)، ت.ب بەلگىلى عالىمدار، قالامگەرلەر شىققان.
سەيىم دۋلات اقىنى حى تيانتىڭ (1247-1313 ج.ج.) ەجەلگى ءۇيسىن ورداسى دۋڭحۋاڭنىڭ شىعىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ءىرى اسكەري قولباسشى جانە قالامگەر بولعان. بەس كىتاپ جازعان.
توتو (توقتاي) مازارتاي ۇلى (1314-1355 ج.ج.) بويان نە¬مەرەسى، قازاقتىڭ مەركىت رۋىنان شىققان مازارتاي قىتايدىڭ يۋان پاتشالىعى داۋىرىندەگى اتاقتى ساياسي جانە اسكەري قايراتكەرلەردىڭ ءبىرى. توتونىڭ جاناما اتى دايۇڭ، جاسىنان زەرەك ءوسىپ جۇڭگو كلاسسيكالىق شىعارمالارىن وقىپ ەسەيگەن. ول قىتايلار اراسىندا تەرەڭدەي ءسىڭىپ، تاعىلىمشىلدىققا، جوعارى ورەگە جەتەدى. 1343 جىلى لياۋ، جين، سۇڭ پاتشالىق¬تارىنىڭ تاريحىن قۇراستىرىپ جازۋ جونىندە جارلىق ءتۇ¬ءسىرىلىپ، توتو باس ساراپشى ۇلىق بولىپ تاعايىندالادى. ءارى كىتاپتى جازۋعا تىكەلەي ارالاسادى. ول اسا ءبىلىمدى قالامگەر بولۋمەن بىرگە ەل باسقارۋعا ارالاسقان ساياسي قايراتكەر بولىپ جەتىلەدى.
تەمىرتاش - ورىنباسار كەڭەس بەگى، وردا اكىمشىلىك مەكە¬مەسىنىڭ اقىلشى ۇلىعى، پاتشالىق مەكتەپتىڭ اعا وقىتۋشىسى، سۋ قۇرىلىس مەكەمەسىنىڭ باسقارۋشىسى، لياۋ، جين، سۇڭ پاتشالىقتارى تاريحىنىڭ ساراپشىسى سەكىلدى مىندەتتەر اتقارعان. ونىڭ لاقابى جيۋليڭ، قازاقتىڭ قاڭلى تايپا-سىنىڭ ادامى.
قاڭلى اقىنى سارسەن (قاڭلى ناۋناۋ دەپ تە اتالادى) (1295-1345). قاڭلى بۇقۇمنىڭ ەكىنشى ۇلى. جاناما اتى زىسان، لاقابى جىڭجاي. ول ءوز زامانىنىڭ بەلگىلى حاتكەرى، كوركەم جازۋ شەبەرى بولعان. ونىڭ جازۋ ۇلگىسىنە بۇكىل جۇڭگو وقى¬مىستىلارى ءتانتى بولعان.
قىپشاق اقىنى سارىن - يۋان ءداۋىرىنىڭ ايگىلى اقىنى ساعيدوللانىڭ ۇرپاعى. 1672 جىلدارى اسكەر باستاپ جورىققا شىققان، ءارى ءوز ومىرىنەن جورىق جىرلارىن جازعان.
قىپشاق اقىنى سابان - تۋعان، ولگەن جىلى بەلگىسىز. ءبىراق قىتايدىڭ حاڭجۋ قالاسىندا تۇرىپ جوعارى ءبىلىم العاندىعى ءمالىم.
قىپشاق اقىنى دادۋكە - تۋعان، ولگەن جىلى بەلگىسىز. بۇگىنگى شىنجاڭنىڭ جەمسارى وڭىرىندە دۇنيەگە كەلگەن.
تاشتەمىر - ءحىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن، ەرەكشە حاتكەر بولعان. ول قاڭلى حاندارىنىڭ اۋلەتى قاڭلى توتونىڭ ۇلى. جاناما اتى جيۋحىڭ، بالا كەزىندە اعاسى تەمىرتاشپەن بىرگە مەملە¬كەتتىك ءبىلىم ورداسىنان تاربيە الىپ، كلاسسيكالىق، تاريحي كىتاپ¬تاردى كوپ وقىعان. قىتايدىڭ كوپتەگەن كوركەم جازۋ¬لارىن جاساۋشىنىڭ ءبىرى.
قاڭلى حۇيحۇي - جاناما اتى زيۋان، اق پەيىل ءارى تۇيىق مىنەزدى ادام. بەرىلە ۇيرەنىپ، تالانتتىلار توبىنا كىرگەن. تايشاڭ بەگى، ساناق مەكەمەسىنىڭ ۇلىعى، بىلگىرلەر توبىنىڭ ۇستازى سەكىلدى قىزمەتتەر اتقارعان. ساياسي جاقتاعى بەدەلى توتەنشە جوعارى ءۋازىر بولعان. حاتكەرلىگىمەن تانىلعان.
جۇرت ءىنىسى زىسان (ناۋناۋ) ەكەۋىن "قوس ەگەي" اتاسىپتى
قاڭلى قارا - وردا اكىمشىلىك مەكەمەسىنىڭ ۇلىعى قاڭلى تايپاسىنان شىققان ايگىلى حاتكەرلەردىڭ ءبىرى.
قاڭلى بۇقا - يۋان پاتشالىعى داۋىرىندەگى قاڭلى اۋىلىنان شىققان تاعى ءبىر حاتكەر. ونىڭ جاناما اتى شانسيۋ، حايبيحۋدىڭ باقىلاۋشى ۇلىعى بولعان. جۇڭگو مادەنيەتى مەن عىلىمىنا بەلگىلى ۇلەستەر قوسقان ادام.
قىپشاق تايبۇقا - يۋان پاتشالىعى تاريحىندا حاتكەرلىك جاعىندا اسا بەدەلدى بولعانداردىڭ ءبىرى. جازبالاردا ونى با¬زارتاي اۋىلىنان باييەشان تاۋىن مەكەندەگەن دەلىنەدى. ول زەرتتەۋلەر تايبۇقانى قازاقتىڭ قىپشاق رۋىنا جاتقى¬زادى.
قارلىق اقىن تاشان (1309-1368) جاناما اتى يجى، قارلىق تايپاسىنان شىققان. يۋان پاتشالىعى تۇسىنداعى قازاق تايپالارىنىڭ جۇڭگو ءتىل- مادەنيەتىن ۇيرەنۋىنە وراي تاشان دا جۇڭگو تىلىندە ولەڭ جازىپ جۇرتتان قارا وزىپ شىقتى. ونىڭ ءقازىر ساقتالىپ وتىرعان 239 ولەڭى بار. ول تۋرالى جازىلعان كىتاپتاردا: "تاشان ان-مۋزىكاعا وتە شەبەر، وقىعان كىتاپتارىنىڭ ءنارىن يگەرەتىن، سۋىرىپ سالما، تالانت يەسى ەدى" دەلىنگەن.
جۇڭگو قازاقتارىنان شىققان
ايگىلى ادامدار (110)
(الفاۆيت تارتىبىمەن)
اقىت ءۇلىمجى ۇلى (1940-1868 ج. ج) اقىن جانە اعارتۋشى، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى. شىنجاڭنىڭ كوكتوعاي اۋدانىندا تۋىلعان. اراب، پارسى، موڭعول، ورىس تىلدەرىن مەڭگەرگەن. شىعىس كلاسسيكتەرى مەن قازاقتىڭ جىراۋلارىنان ونەگە قابىلداعان. 1891 جىلى قازان باسپاسىنان "جيھانشاھ تامۇز شاقۇعلى" اتتى كىتابى جارىق كورگەن، كەيىن ول كىتاپ كوپ رەت باسىلعان. 1897 جىلى ورىس عالىمى پروفەسسور نيكولاي كاتانوۆ "دەياتەل" جۋرنالىنىڭ سول جىلعى 8-9 سانىندا وسى شىعارما تۋرالى توقتالعان، وسىدان كەيىن ىركەس-تىركەس "حيسسا حابدۇ-مۇلىك" (1902، 1904، 1909 ج.)، "احۋال قيامەت" (1908 ج.)، "ادەبي عاحىليا" (1909 ج.)، "كەرەي يشانى مۇحاممەد مۋميىن" (1909 ج.)، "حيسسا سەيفۋلمالىك" (1895، 1909، 1914)، حيسسا "سەيد جاعفار شام اۋليە سۇلتان سەيد" (1894 ج.) سەكىلدى توعىز كىتابى قازان، ورىنبور، سەمەي باسپالارىندا 17 رەت باسىلعان.
1991 جىلدان بەرى مونعوليادا "قاجىبايان"، "اقىرەتبايان"، "جيھانشاھ"، "عاحىليا" سەكىلدى ءتورت كىتابى، شىنجاڭدا تاڭدامالى شىعارمالارىنان ەكى تومى، اتاجۇرت-قازاقستاندا 2007 جىلى دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى جاعىنان "جيھانشاھ" اتتى تاڭدامالى تومى جارىق كوردى.
اقىت شىعارمالارىنىڭ دەنى ادامدىق، ادالدىق، اللاعا دەگەن تازا جۇرەك، ىستىق پەيىل، ىزگىلىك تاقىرىپتارىنان قۇرالعان. ەلىم دەپ ەلجىرەگەن، حالقىم دەپ قان جىلاعان اقىن 1940 جىلى 72 جاسىندا شىڭ سىساي تۇرمەسىندە جاۋىز¬دىقپەن ءولتىرىلدى.
اقىت ءۇلىمجى ۇلى شىنجاڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ عانا ەمەس كۇللى قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ ىرگەتاسىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى سانالادى.
اقىمجان بولدىرعان ۇلى (1864-1941) تارباعاتاي وڭىرىندە وتكەن ايتۋلى سىبىزعىشى، كورنەكتى سازگەر. قازاق سال-سەرىلەرىنىڭ جولىن قۋعان ونىڭ اتى سىبىزعى تارتۋ ونەرىمەن شىققان. اسىرەسە، ءوز جانىنان شىعارىپ تارتاتىن سىبىزعى كۇيلەرىمەن - "زار جالعان"، "قوڭىر قاز"، "ساعىنىش"، "بوز ايعىر"، "ەرتىس تولقىنى"، "قۇر ويناق"، "بۇلعىن سۋسار"، "سۇر مەرگەن"، "اققابانىڭ تولقىنى"، "كوك سەركە"، "سارى بەل ات"، "التايعا ساپار شەككەندە"، "جورعا ايۋ"، "اقساق ايۋ"، "بوزىنگەن" سەكىلدى الپىسقا تارتا كۇيدىڭ بولعانى ايتىلادى.
احمەتجان ءبورىباي ۇلى (1938-1996) اقىن، تارباعاتاي ايماعىنىڭ تولى اۋدانىندا تۋعان. شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىندە، تارباعاتاي ايماقتىق پارتيا مەكتەبىندە، ىلە وبلىستىق پارتيا مەكتەبىندە وقىعان. قوعامدىق جۇمىسقا ەندى ورنالاسقاندا "سولاقاي ساياساتتىڭ" سويىلىنان تاياق جەدى. 1978 جىلدان كەيىن عانا تولىدا مۇعالىمدىك جۇمىس اتقارۋ ورايىنا يە بولدى. 1957 جىلى "جۇرەك جىرى" اتتى العاشقى ولەڭىن جاريالاعان ول قولىنا قايتادان قالام الىپ توقتاۋسىز جىر جازدى. "بەدەر"، "كۇندەر" اتتى جەكە جىر جيناقتارى مەن "ديدار" اتتى قوسپا جيناقتا ولەڭدەرى جارىق كورگەن. ول كەزىندە شىنجاڭ جازۋشىلار قوعامىنىڭ، ىلە وبلىستىق جازۋشىلار قوعامىنىڭ مۇشەسى بولعان.
احمەتبەك كىرىشبايەۆ جۇڭگو قازاعىنىڭ اعارتۋ سالاسىن¬داعى تۇڭعىش پروفەسسورى. 1933 جىلى تارباعاتايدىڭ شاۋەشەك قالاسىندا تۋعان. وقىتۋشىلىق ومىرىندە وقۋلىق قاجەتى ءۇشىن "قازاق ادەبيەتى تاريحىنان تاڭدامالى دەرەكتەر"، "قازاق ادەبيەتى تاريحىنان تاڭدامالى ۇلگىلەر" اتتى كىتاپتار جازعان. ادەبيەت كافەدراسى، جۇڭگو قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى سەكىلدى مىندەتتەر اتقاردى.
ا.كىرىشبايەۆ جۇڭگو لۋ شۇن زەرتتەۋ قوعامى شىنجاڭ بولىمشە قوعامىنىڭ تۇراقتى جوراسى. جۇڭگو اۋىز ادەبيەتى قوعامىنىڭ، باسقا دا ءبىرقاتار عىلىمي، ادەبي قوعامداردىڭ مۇشەسى. ونىڭ ەسىمى مەن ەڭبەكتەرى "جۇڭگو ادەبيەت-كوركەم ونەرشىلەرىنىڭ دۇنيەجۇزىنە ايگىلى قايراتكەرلەرى"، "جۇڭگو جانە شەتەلدەردەگى ايگىلى اعارتۋشىلار"، "قىتايدىڭ جاڭا داۋىرىندەگى جوعارى ورەلى عىلىم-تەحنيكا قايراتكەرلەرى"، "قازاقستان ادەبيەت ەنسيكلوپەدياسى"، "قىتايداعى قازاق ماماندارى" ت.ب. ەنسيكلوپەديالىق سوزدىكتەرگە ەنگەن.
اسقار تاتاناي ۇلى - (1906-1994 ج.ج.) اقىن، جازۋشى، تاريحشى. 1933 جىلدان ولەڭ جازا باستاعان. 1934 جىلدارى "التاي" جانە "شىنجاڭ" گازەتتەرىنىڭ العاشقى ساندارىندا ولەڭدەرى جارىق كورگەن.
1938 ج. التايدا جارىق كورگەن "تاڭ شولپانى" جۋرنا¬لىندا "مالبيكەنىڭ ءومىرى" اتتى داستانى جارىق كورگەن.
وسىدان كەيىن اقىننىڭ ولەڭ-داستاندارى، ساحنالىق شىعار¬مالارى جاريالانا باستاعان. ءارى "قالىڭمال"، "قۇلدىقتان قۇتىلعاندار" پەساسى التاي ساحنالارىندا وينالدى.
"ارقالىق باتىر"، "ءۇش كەزەڭ"، "ابىلاي"، "تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس" سەكىلدى كوپتەگەن كىتاپتارى جارىق كورگەن.
اسحات كەرىمباي ۇلى قوعام قايراتكەرى. 1947 جىلى ىلە ايماعىندا تۋعان. ىلە-قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ باستىعى، ش ۇ ا ر حالىق ۇكىمەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، ش ۇ ا ر ساياسي ءماسليحات كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى قاتارلى مىندەتتەر اتقارعان. ءقازىر جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى.
اسىلحان مىڭجاسار ۇلى (1893-1918 ج.ج.) اقىن، جاستا¬يىنان زەرەك وسكەن. اقىن اراب، پارسى تىلدەرىندەگى ادەبيەتتەر مەن اۋىز ادەبيەتىنىڭ تاڭدامالى ۇلگىلەرىن ۇستاز ەتەدى. جازبا جانە ايتىس اقىندىعىمەن اتى شىققان.
باستى شىعارمالارىنان - "ات شابىس"، "ماشىراپ"، "جول¬بارىس پەن ۇرى"، "نۇريپامەن ايتىس"، "تانيمەن ايتىس"، "جەر-سۋ اتتارى"، "ءۇي مۇلكى"، "كەڭەس"، "ءومىر تۋرالى "، "اتپەن سويلەسۋ" ت.ب. شىعارمالارى بار.
اسىلحان شىنجاڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى ەسەپتەلەدى.
اسىلحان باگەن ۇلى بەلگىلى فوتوسۋرەتشى. 1942 جىلى ش ۇ ا ر ءۇرىمجى اۋدانىندا تۋعان.
فوتو البومدارىنان - "ىلە"، "قىتايداعى از ۇلتتار"، "قازاق تۇرمىس-سالتى"، "قازاق كيىز ءۇي مادەنيەتى" سەكىلدىلەر بار.
"ساياتشى"، "اققۋ كولى"، "تۇرپان ءجۇزىمى" سەكىلدى تۋىن¬دىلارى جاپونيا، تۇركيا، گوللانديا، گەرمانيا، قازاقستان ەلدەرىندەگى حالىقارالىق كورمەلەردە ۇزدىك تۋىندى بولىپ باعالانعان.
ول جۇڭگو فوتوسۋرەت قوعامىنىڭ مۇشەسى، ش ۇ ا ر فوتو¬سۋرەت قوعامىنىڭ ورىنباسار ءتوراعاسى سەكىلدى قوعامدىق مىندەتتەر اتقارعان.
اجى كوگەداي ۇلى (1807-1868) كوگەداي ابىلپەيىز ۇلىنىڭ ۇرپاق جالعاعان مۇراگەرى. التاي كەرەيلەرىنىڭ تورەسى بولىپ، اكەسى قايتىس بولعان 1823 جىلى 17 جاسىندا تاققا وتىرىپ، 44 جىل ەل بيلەگەن.
امان مۇقانوۆ جۇڭگو مەملەكەتىنىڭ 1-دارەجەلى سۋرەتشىسى. 1936 جىلى ش ۇ ا ر كۇنەس اۋدانىندا تۋعان.
ونىڭ مايلى بوياۋلى سۋرەتتەرىنەن - "كوكپار"، "مامىردا جاۋعان قار"، "قوڭىر كۇز"، "قابانباي شوقىسى"، "قوناق كۇتۋ"، "ءجۇن ساباۋ"، "شي توقۋ"، "وتاردا"، "اتامەكەن"، "اينا كول"، "اق بۇلاق"، "كۇزەۋلىك"، "كوك شوقى" سەكىلدى 80-نەن استام تۋىندىسى جۇڭگو ەلىنە كەڭىنەن تانىمال بولۋدان تىس، شەتەلدەرگە شىعارىلىپ، اۆتور كوپتەگەن سىيلىقتاردىڭ يەگەرى بولعان.
1981 جىلى "امان سۋرەتتەر جيناعى"، 2002 جىلى "امان¬نىڭ مايلى بوياۋلى سۋرەتتەر جيناعى" قازاق، جۇڭگو، اعىلشىن تىلدەرىندە جارىق كورگەن. ول جۇڭگو سۋرەتشىلەر قوعامىنىڭ جوراسى، جۇڭگو از ۇلت اسەم ونەرىن ىلگەرىلەتۋ قوعامىنىڭ تۇراقتى جوراسى، شىنجاڭ سۋرەتشىلەر قوعامىنىڭ ورىنباسار ءتوراعاسى.
ارقالىق ءبورىباي ۇلى (1801-1860 ج.ج.) ءحىح عاسىردا جۇڭگو¬دىڭ التاي وڭىرىندە وتكەن ايگىلى باتىر. ونىڭ ەرلىگى جوڭعار قالدىقتارى سانالاتىن قالماقتارمەن بولعان ۇرىستاردان كورىنەدى. "ارقالىق باتىر" تۋرالى جازىلعان قيسسا-داستان¬داردىڭ ءتۇرى ونعا تارتادى. ونىڭ ءبىر ءبولىمى 2007 جىلى "ارقا¬لىق باتىر" دەگەن اتپەن الماتىدا "ءۇش قيان" باسپاسىنان جارىق كوردى.
2004 جىلى شىنجاڭنىڭ قابا اۋدانىنداعى باتىر سۇيەگى التاي قالاسىنىڭ بالعاباي اۋىلىنا كوشىرىلىپ جەرلەنگەن ءارى كورنەكتى ەسكەرتكىش قويىلعان.
ارعىنبەك اپاشباي ۇلى (1883-1946 ج.ج.) كورنەكتى اقىن، قازىرگى شىعىس قازاقستان جەرىندە تۋعان. جۇڭگو ەلىندەگى التاي وڭىرىنە وتكەن. ول شىنجاڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ قاتارىنان ورىن العان. باستى شىعارمالارى¬نان "جىر رومان"، "قالام الىپ ارعىنبەك"، "جەر - ادامنىڭ اناسى"، "جىگىت سول"، "جاقسى-جامان"، "ناسيحات"، "ءبىر زامان"، "سايىسكەر ساربازداردىڭ جايى"، "مۋسا مەرگەن"، "ىرىسحان¬دى جوقتاۋ"، "ۇلىم، ساعان ايتارىم بار" سەكىلدى تۋىندىلاردى اتاۋعا بولادى.
2004 ج. شىنجاڭ حالىق باسپاسىنان تاڭدامالىلارى "ارعىنبەك شىعارمالارى" دەگەن اتپەن جارىق كورگەن.
ونىڭ شىعارمالارىنىڭ كوبى ەل مەن جەر مۇڭى، ءوزى كۋا بولعان ۇلت ازاتتىق قوزعالىسى جانە ونىڭ ساربازدارى توڭىرەگىندە بولىپ، كوركەمدىك دەڭگەيى ەداۋىر جوعارى.
اسەت نايمانباي ۇلى (1867-1923 ج.ج.) قازاقتىڭ ايگىلى اقىنى، انشى-سازگەرى، تۋعان جەرى قازىرگى قارقارالى ءوڭىرى. 1904 جىلدان باستاپ جۇڭگو - قازاقستان اراسىندا اقىندىق¬پەن اتى شىعىپ، سال-سەرىلىك ءومىر وتكىزگەن. 1916 جىلدان باستاپ قىتايدىڭ تارباعاتاي وڭىرىنە ءوتىپ، ودان ىلەگە مەكەندەپ اقىندىعى مەن انشىلىگى ارقىلى ءدۇيىم جۇرتقا تانىلادى. 1923 جىلى عابباردىڭ ۇيىندە اڭداۋسىزدا "الماستى، ءمۇساتىر دەپ تاتىپ الىپ"، قاپيادا كوز جۇمدى. ءقابىرى قۇلجا اۋدا¬نىنىڭ كوكقامىر جايلاۋىندا.
قيسسا-داستاندارىنان - "مۇڭلى قىز"، "نۇرلان مەن ايگۇلىم"، "ءتۇسىپحان"، "كەشۋباي ء-جاميلا"، "پۋشكين- تاتيانا"، "ساليحا-سامەن"، "التىن بالاق اق سۇڭقار"، "باقتيار"، "داستارقان"، "شاكىرت-شاكىرات"، "شەريزات"، "جامساپ"، "ءعالىم-سالىم"، "اعاش ات" سەكىلدىلەردى اتاۋعا بولادى. ايتىستارىنان - ىرىسجانمەن، باقتيارمەن ايتىسى جانە كەمپىربايمەن قوشتاسۋى، ەل ىشىنە كوپ تاراعان اندەرىنەن - "ءىنجۋ-مارجان"، "ماقپال"، "قارا كوز"، "مايدا قوڭىر"، "ءلايلىم شىراق"، "جيىرما بەس"، "قىسىمەت"، "قوڭىر قاز"، "ارداق" سەكىلدىلەرى بار.
اسەت شىنجاڭ قازاعىنىڭ عانا ەمەس تۇتاس قازاق ادەبيە¬ءتىنىڭ كوش باسىنداعى كوسەم سەركەلەرىنىڭ ءبىرى بولعان دارا تۇلعا.
2000 جىلى قىتايدىڭ بەيجيندەگى ۇلتتار باسپاسىنان "اسەت شىعارمالارى" دەگەن اتپەن ەكى تومدىق شىعارمالارى جارىق كورگەن.
اسەن ءجۇنىس ۇلى (1924-1994) ساياسي قايراتكەر. 1935-1940 جىلدارى كۇنەس اۋدانى "تالدى توران" مەكتەبىندە وقىعان. العاشىندا ءمۇعالىم، كەيىننەن ءۇش ايماق ارمياسىنىڭ توعىزتاراۋ اتتى اسكەرلەر 1-پولكىندە ساياسي جەتەكشى (1945)، قوبىقسارى اتتى اسكەرلەر 6-پولكىندە شتاب باستىعىنىڭ ورىنباسارى (1946)، التاي اتتى اسكەرلەر 3-پولكىندە باتالون كومانديرى، ءۇش ايماق ۇلتتىق ارميا باس شتابى تالىم-تاربيە باتاليونىنىڭ شتاب باستىعى، اسكەري مەكتەپتىڭ شتاب باستىعى، جۇڭگو حالىق ازاتتىق ارمياسى 5-كورپۋس ديۆيزياسى 41-پولكىنىڭ شتاب باستىعى بولعان(1949). 1953 جىلى شىنجاڭ اسكەري رايونى ارتقى شەپ قامداۋ ءبولىمى كەڭسەسىنىڭ ورىنباسار مەڭگەرۋشىسى، 1956 جىلى ءۇرىمجى قالاسى اسكەر الۋ مەكەمەسىنىڭ باستىعى، 1958 جىلى التاي بولىمشە اسكەري رايونىنىڭ ورىنباسار قولباسشىسى1981-1983 جىلدارى سولتۇستىك شىنجاڭ اسكەري رايونىنىڭ ورىنباسار قولباس¬شىسى بولعان. 1985 جىلى كورپۋستىڭ ورىنباسار باستىعى دارەجەسىمەن زەينەتكە شىققان. پولكوۆنيك اسكەري شەنىنىڭ يەگەرى.
شۇار-دىڭ جانە ىلە وبلىسىنىڭ كوپ رەتكى حالىق قۇرىلتايىنىڭ وكىلى.
اسەيىن جاقسىلىق ۇلى (1903-1994) كورنەكتى اعارتۋشى.
1935 جىلى شىنجاڭ ولكەلىك وقۋ-اعارتۋ مەڭگەرمەسى جاعىنان بۇرىنعى كەڭەستەر وداعىنىڭ تاشكەنت قالاسىنداعى ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىعان. 1938 جىلى ەلگە ورالىپ، ءۇرىمجى پەداگوگيكا مەكتەبىندە ءمۇعالىم بولعان.
1940-1943 جىلدارى قۇلجا قالاسىنداعى ۇلتتار گيمنا¬زيا¬سىندا وقىتۋشى، ىلە قازاق قىرعىز مادەنيەتىن ىلگەرىلەتۋ ۇيىمىنىڭ تەكسەرۋ ءبولىمىنىڭ جاۋاپتىسى بولىپ ىستەگەن. 1943-1945 جىلدارى كۇنەستە ءمۇعالىم 1945-1946 جىلدارى كۇنەس ساقشى مەكەمەسىندە ءبولىم كادرى بولىپ جۇمىس ىستەگەن. وسىدان كەيىن "ىلە ءبىلىم جۇرتىندا" وقىتۋشى، ىلە پەداگوگيكا مەكتەبىندە مەڭگەرۋشى بولعان. 1958 جىلدان كەيىن "ۇلتشىل" بولىپ تاياق جەگەن. 1979 جىلى اقتالىپ، ىلە قازاق اۆتونو¬ميالى وبلىستىق ءساياسي-ماسليحات كەڭەسىنىڭ تۇراقتى جوراسى بولعان.
اۋەلحان قالي ۇلى. ادەبيەتتانۋشى عالىم، پروفەسسور. 1939 جىلى ش ۇ ا ر بۋرىلتوعاي اۋدانىندا تۋعان.
شىنجاڭ ءتىل ينستيتۋتىنىڭ جۇڭگو ءتىلى فاكۋلتەتىن 1959 جىلى ءتامامداپ، وسى ينستيتۋتقا ۇستازدىق جۇمىسقا ورنا¬لاسادى.
جۇڭگو تىل-ادەبيەت فاكۋلتەتىندە وقىتۋشى، كافەدرا جە¬تەكشىسى، فاكۋلتەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى، شىنجاڭ اعارتۋ ينستيتۋتى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى، 1995 جىلى ينستي¬تۋت باستىعى قاتارلى مىندەتتەر وتەگەن. ارادا ش ۇ ا ر سايا¬سي كەڭەسىنىڭ (1998-2003 ج.)، ش ۇ ا ر ادەبيەت، كوركەمونەر¬شىلەر بىرلەستىگىنىڭ جوراسى بولىپ، 2003 جىلى زەينەتكە شىققان.
ءا.قالي ۇلىنىڭ ون نەشە كىتابى جارىق كورگەن. 1986 جىلى باستىرعان "قازاق اۋىز ادەبيەتى" اتتى كىتابى 1988 جىلى شىنجاڭ فيلوسوفيالىق، قوعامدىق عىلىمدارى بويىنشا ش ۇ ا ر ۇكىمەتىنىڭ ەكىنشى دارەجەلى كىتاپ سىيلىعىن، 1990 جىلى جۇڭگو از ۇلتتار ادەبيەتىن زەرتتەۋ قوعامىنىڭ ۇزدىك شىعارما سىيلىعىن العان. "جۇڭگو قازاقتارىنىڭ ءداستۇرى" اتتى كىتابى امەريكانىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەر باسپاسىنان 1998 جىلى اعىلشىن تىلىندە جارىق كورگەن.
ءا.قالي ۇلى "قىتايدىڭ اعارتۋ ماماندارى"، "جۇڭگو مامان¬دارىنىڭ ءىرى سوزدىگى"، "جۇڭگو جازۋشىلارىنىڭ قىسقا¬شا ءومىربايانى"، "جۇڭگو قازاق ماماندارى" (قازاقشا) "قازاق¬ستان ەنسيكلوپەدياسى"، "قازاق ادەبيەتىنىڭ سوزدىگى" (قازاق¬ستان) قاتارلى كوپتەگەن بەدەلدى سوزدىكتەردە تانىستىرىلعان.
ول جۇڭگو جازۋشىلار قوعامىنىڭ، جۇڭگو فولكلورشىلار قوعامىنىڭ مۇشەسى، مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ ەرەكشە ستي¬پەندياسىنىڭ يەگەرى، شىنجاڭ قازاق مادەنيەتىن زەرتتەۋ قوعامى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى.
ءاشىم ءدوڭشى ۇلى - (1896-1962 ج.ج.) ىلە وڭىرىندە وتكەن ايگىلى كۇيشى.1952-1953 جىلدارى ءۇرىمجى قالاسىندا، سونان كەيىن ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق كوركومونەر ۇيىرمەسىندە جۇمىس اتقارعان. ول 1957 جىلى بەيجيڭگە بارىپ، "كۇي باسى"، "اق تولقىن" كۇيلەرى ارقىلى حالىق كۇيشىسى اتاعىنا يە بولعان. ونىڭ "وكتەرگى"، "اق ەركە"، "اق تولقىن"، " ءجاي تولقىن"، "قازاق-قىرعىز دوستىعى" سەكىلدى كوپتەگەن كۇيلەرى بار. جۇڭگو جەرىندە كۇيشىنىڭ 85-100 جىل تولۋ ورايىنا مەرەكەلىك شارالار ۇيىمداستىرىپ ارنايى ەسكەرتكىش قويىلدى. كامال ماقاي ۇلىنىڭ قۇراستىرۋمەن شىنجاڭ حالىق باسپاسىنان "ءاشىم كۇيلەرى" (1981 ج) مەن "كۇي كۇمبىرى" (1989 ج) اتتى ەكى كىتاپ شىقتى.
ءابىلقايىر تورە رابات ۇلى (1888-1970) ونىڭ بەسىنشى اتاسى ساما قىزاي ەلىنىڭ العاشقى تورەسى بولعان. ءۇشىنشى اتاسى قۇداي¬مەندە ءتايجى. ءابىلقايىر جاس كەزىندە ءدىني جانە ءپاني مەكتەپ¬تەردە وقىپ ساۋات اشقان. 17 جاسىندا كۇندە، زاڭگى سەكىلدى مىندەتتەر اتقارعان. شىڭ سىساي زامانىندا ءبىر مەزەت تۇرمەگە جاتىپ شىعادى. ءۇش ايماق ۇكىمەتى تۇسىندا ءۋاليدىڭ ورىن¬باسارى سەكىلدى ءارتۇرلى مىندەتتەر اتقارعان جاڭا جۇڭگو ۇكىمەتى ورناعاننان كەيىن شىنجاڭ ولكەلىك حالىق ۇكىمەتىنىڭ جوراسى، قحر 1-2 كەزەكتى مەملەكەتتىك ساياسي ءماسليحات كەڭەس مۇشەسى بولىپ جۇڭگو ءتوراعاسى ماۋزىدۇڭنىڭ قابىلداۋىندا بولدى. ول تاعى دا شۇار-دىڭ 1، 2، 3-كەزەكتى ساياسي ءماسليحات كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، ش ۇ ا ر حالىق قۇرىلتايىنىڭ وكىلى سەكىلدى مىندەتتەر وتەگەن.
الەن جەڭىسحان ۇلى (1884-1961) التاي قازاقتارىنىڭ ۇرپاق جالعاعان مانساپتىسى(تورەسى) جەڭىسحان قايتىس بولعان سوڭ، 1914 جىلى مينگو ورتالىق ۇكىمەتى اكەسىنىڭ ورنىنا الەننىڭ مۇراگەر بولۋىن بەكىتەدى. 1917 جىلى قىركۇيەكتە مينگو ورتالىق ۇكىمەتى ونى ءجۇنۋاڭ دەپ بەكىتەدى. 1925-1934 جىلدارى شىنجاڭ ولكەلىك ۇكىمەت التاي ءوڭىرىنىڭ شەكارا قارۋلى قوسىنىن ۇيىمداستىرعاندا الەن تۇڭليڭ مانسابىنا تاعايىن¬دالىپ جۇمىس اتقارادى. 1939 جىلى ۇرىمجىگە شاقىرىپ، 1940 جىلى شىڭ سىساي جاعىنان قولعا الىنادى. 1944 جىلى شىڭ سىساي كەتىپ، ۋجۇڭشين ۇكىمەتى ورناعاندا تۇرمەدەن بوساپ، التاي ايماعى ءۋاليىنىڭ ورىنباسارى، 1945 جىلى ولكەلىك قۇرىلىس مەڭگەرمەسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى، 1949 جىلدان كەيىن ش ۇ ا ر حالىق كوميتەتىنىڭ اقىلشىسى سەكىلدى مىندەتتەر اتقارعان.
از-كادىمباي ۇلى (1889-1947) التايدىڭ بۋىرشىن اۋدانىنىڭ ادامى. جۇڭگو، ورىس تىلدەرىن مەڭگەرگەن. ەل باسقارۋ ىسىنە ارالاسىپ 1920 جىلى زالىڭ مانسابىن العان. ەلدى ەگىنشىلىككە باستاپ، 1930 جىلدارى "تىلەكە" توعانىن الدىرعان. حالىققا وقۋ-اعارتۋدى، عىلىمي-تەحنيكانى ۇگىتتەپ، 1934 جىلى مەكتەپ سالدىرسا، 1940 جىلى بىلعارى مانەرلەۋ زاۋىتىن قۇرعان.
ءابدىراحمان توقىلوۆ (1890-1957) ءدىني ساۋاتى اشىق ءابدىراحمان 1910-1920 جىلداردا ساۋدامەن اينالىسادى. 1934 جىلى ش.كوگەدايەۆ ونى قازاقستان(وسكەمەن)-قىتاي (التاي) اراسىنداعى ساۋداعا جاۋاپتى ەتەدى. 1942 جىلى بۋىرشىن اۋدان¬دىق ساۋداگەرلەر قوعامىنىڭ باستىعى، 1937 جىلى جيان¬گەرلىككە قارسى وداقتىڭ بۋىرشىن بولىمشەسىنىڭ جاۋاپتىسى، 1947 جىلى التاي ايماعى ءۋالىنىڭ ورىنباسارى، 1948 جىلى شىنجاڭ بەيبىتشىلىكتى جانە دەموكراتيانى قورعاۋداعى التاي ۇيىمداستىرۋ كوميسسياسىنىڭ جوراسى، 1949 جىلدان كەيىن جالعاستى ءۋاليدىڭ ورىنباسارى قىزمەتتەرىن اتقارعان.
ءازىمحان ءتىشان ۇلى (1929-1996 ج.ج.) اۋدارماشى، زەرتتەۋشى، عالىم، كونە جۇڭگو ءتىلىنىڭ مامانى. "ءۇش پاتشالىق قيسساسى"، "تاڭ داۋىرىندەگى تاڭدامالى ولەڭدەر"، "سۋ بويىندا"، "قىزىل سارايداعى ءتۇس" قاتارلى جۇڭگو كلاسسيكالىق شىعارمالارىن قازاقشالاعان.
ادەبيەت عىلىمى تۋرالى تىڭ كوزقاراستارى مەن باتىل ىزدەنىستەرى "ادەبيەت سىر شەرتەدى" (1994 جىل، حالىق باسپاسى) اتتى جيناق بولىپ جارىققا شىقتى.
اكپار ەسبوسىن ۇلى (1911-1944) قۇداينازار باتىردىڭ ۇرپاعى. 1944 جىلى ءپاتيح، سەيىت، قاينام، بايشارىن، ناۋان سەكىلدى ەرلەرمەن بىرلەسىپ "لاستاي پارتيزاندارىن" ۇيىمداستىرىپ، گومينداڭ ۇكىمەتىنە قارسى قارۋلى كۇرەس جاساعان. سول جىلى 20-قاراشادا جاۋ وعىنان ەرلىكپەن قۇربان بولعان. ءۇش ايماق ۇكىمەتى 1946 جىلى 10 ماۋسىمدا وعان "حالىق باتىرى" اتاعىن بەرگەن.
اكپار ءماجيت ۇلى جازۋشى، 1954 جىلى ىلەنىڭ قورعاس اۋدانىندا تۋعان. 1973-1976 جىلدارى لانجۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ادەبيەت فاكۋلتەتىندە وقىعان. جۇڭگو مەملەكەتتىك جازۋ¬شىلار قوعامىندا جانە وسى قوعامنىڭ "ۇلتتار ادەبيەتى" جۋر¬نا¬لىندا رەداكتور، باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى قىز-مەتتەرىن اتقارعان. ءقازىر جۇڭگو جازۋشىلار باسپا توبىنىڭ باستىعى.
"اقساق قۇلان" (1985 جىل)، "كوك كوگەرشىن" (1991 جىل) اڭگىمە-پوۆەستەر جيناعى قازاق تىلىندە، "قايران ون بەس جاسار قاليدا-اي"، "حانىمنىڭ ساندىعىندا ساقتالعان تىزىمدىك" اڭگىمە-پوۆەستەر جيناعى جۇڭگو تىلىندە جارىق كورگەن. "نۇرمان قارت جانە ونىڭ تازىسى" اڭگىمەسى ءۇشىن مەملەكەتتىك سىيلىق العان.
ءارىپجان جانۇزاق ۇلى ( 1878-1946 ج) اقىن، ءارى سازگەر شىعىس قازاقستاندا تۋىپ تارباعاتاي وڭىرىندە وتكەن ءارىپجان ءار قىرىنان ەل كوزىنە تۇسكەن. ول تاشكەنت، سامارقان، فەرعانا قالالارىن ارالاپ ەل تانىپ، جەر تانىپ ونەر ءورىسىن كەڭەيتىپ وتىرعان.
ونىڭ ءتول تۋىندىلارىنان "فەرعانا قىزىنا"، "جاجەك جىرى"، "اقىت قاجى مەن قىزايباي قاجىعا"، "فەرعاناعا ارناۋ"، "ەرمەك پەن مارياعا"، "قاراكوز بەن مۇقاجانعا" سەكىلدى ەڭبەكتەرى بار.
باسباي شولاق ۇلى باپين (1889-1953 ج.ج.) جۇڭگو قازاق¬تارى اراسىنان شىققان اتاقتى باي، كورنەكتى قوعام قايرات¬كەرى. ش ۇ ا ر تارباعاتاي ايماعىنىڭ العاشقى ءۋاليى (گۋبەرناتورى).
ول ءوز قارجىسى ارقىلى مەكتەپ-مەدرەسە اشىپ، كوپىر سالدىرىپ، حالىققا كوپ يگىلىكتى ىستەر جاساعان. ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە (1943 ج.) كسرو-عا كومەككە ەر-تۇرمانىمەن 500 ات كومەك جىبەرسە، كورەياعا كومەكتەسىپ، امەريكاعا قارسى تۇرۋعا (1951 ج.) ءبىر ۇشاق اتاعان.
قىتايداعى قازاق جازۋشىسى ز.سانىك ۇلى "باسباي" اتتى تاريحي رومان جازعان.
بايموللا قارەكە ۇلى (1879-1941 ج.ج.) بەلگىلى قوعام قايراتكەرى. ساۋىر جەرىندە تۋعان، قوبىقتا مال سوڭىندا جۇرگەندە جاكە بي وزىنە كومەكشىلىككە ەرتىپ، سونان باستاپ ەل ىسىنە ارالاسا باستاعان. جۇڭگو، موڭعول، مانجۋ تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرگەن. ءمامي بەيسىنىڭ قولىندا قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن كەزىندە، زاكاريا تورەگە ىلەسىپ، جۇڭحۋا مينگونىڭ پارلامەنت ماجىلىسىنە قاتىناسقان. كەيىننەن ياڭ زىڭشيڭ¬نىڭ تۇسىندا، ۇرىمجىدە اسكەري مانساپقا (يڭجاڭ) وتىرعان. شىڭ سىساي شىنجاڭنىڭ تاعىنا وتىرعان تۇستا ونى ولكەلىك حالىق ىستەر مەڭگەرمەسىنىڭ باستىعىنا تاعايىندايدى. بۇل تۋرالى اسقار تاتاناي ۇلى: "شىڭ سىسايدىڭ قازاق حالقىنان مەڭگەرمە باستىعىندىق مانساپقا قويعانى دا، سەنىمسىز قاراعانى دا، تۇڭعىش رەت تۇرمەگە جاپقانى دا وسى بايمولدا بولدى" دەيدى.
بايەكە جازباي ۇلى (1820-1893) قىزاي ەلىنىڭ مەڭىس رۋى تىلەۋبەردى اتاسىنان تارايدى. ءارى بىلگىر، ءارى شەشەن بولعان. "ازۋى التى قارىس" كوكجالدىعىمەن اتى شىعىپ ەلى مەن جەرى ءۇشىن ايانباي كۇرەسكەن تۇلعا.
بايقوزى جاساقباي ۇلى (1859-1933 ج.ج.) - التايدىڭ جەمەنەي وڭىرىندە وتكەن اتاقتى بالۋانداردىڭ ءبىرى. ۇلكەن¬دەردىڭ ايتۋىنشا بايقوزىنىڭ جاۋىرىنى جەرگە ءتيىپ كورمەپتى. جەتپىسكە كەلگەندە دە توپتى كورىپ ارقاسى قوزىپ "بالۋانعا تۇسەمىن" دەگەندە باس بايگەنى كۇرەستىرمەي بەرگەن ەكەن. ونىڭ الىپتىعى تۋرالى كوزىمەن كورگەندەر "جالعىز ءوزى ءبىر قويدىڭ ەتىن تولىق تاۋسىپ جەپ قويعانى" مەن "سارلىقتىڭ بۇقا¬سىنىڭ مۇيىزىنەن قىسىپ ولتىرگەنىن" اڭىز قىلادى.
باتىرحان قۇسبەگين، جازۋشى، 1936 جىلى ش ۇ ا ر بۋرىلتو¬عاي اۋدانىندا تۋعان. ءۇرىمجى پەداگوگيكا مەكتەبىندە، شىنجاڭ ولكەلىك كادرلار مەكتەبىندە وقىعان. 1953-1955 جىلدارى سانجىنىڭ وقۋ-اعارتۋ سالاسىندا، 1956-1962 جىلدارى "شىن¬جاڭ گازەتىندە" (رەداكتور، ءتىلشى) جۇمىس ىستەگەن. 1968-1983 جىلدارى جازىقسىز جالامەن تارىم جازا لاگەرىنە اپارىلعان. 1983 جىلى بوستاندىققا شىققان. 1957 جىلى "قايتا تۋعان ماحاببات" اڭگىمەسىمەن پروزاعا ارالاسقان ول، "جان" (5 توم)، "زۋقا باتىر"، "پانا"، "كەشۋلەر" روماندارىمەن بىرگە "ەي، ادامدار-اي" (اڭگىمەلەر جيناعى) "سورەدە" (كوپ اۆتورلىق داستاندار جيناعى)، "ءۇش قيىق" (ءۇش اۆتوردىڭ داستاندار جيناعى)، "ءبىر تاۋلىك" (اڭگىمە-پوۆەستەر جيناعى) سەكىلدى كوپتەگەن شىعارمالار جازىپ جاريالادى.
ب.قۇسبەگين جۇڭگو جازۋشىلار قوعامىنىڭ، ش ۇ ا ر جازۋشىلار قوعامىنىڭ مۇشەسى.
بادەت احمەتجانوۆ سازگەر، 1942 جىلى تارباعاتايدا دۇنيە¬گە كەلگەن. ول شىنجاڭ كوركەمونەر مەكتەبىنىڭ مۋزىكا كلاسىن بىتىرگەن. تولى اۋداندىق كوركەمونەر ۇيىرمەسىنىڭ مۋزىكا ءمۇعالىمى بولىپ ىستەگەن.
بادەت 1959 جىلدان باستاپ مۋزىكا جاسامپازدىعىمەن اينالىسىپ ، ءبىر ءجۇز ەلۋدەن استام ان-كۇي جازدى. ونىڭ "سەرپىن" كۇيى، "تارباعاتاي" ءانى مەملەكەتتىك سىيلىق، "ءومىر¬لىگىم"، "اققۋىم"، "ورمانىم" اندەرى ش ۇ ا ر سىيلىعىن العان.
1985 جىلى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق مۋزىكانتتار قوعامىنىڭ ورىنباسار ءتوراعاسى بولعان.
بوزداق دۇزبەمبەت ۇلى (1900-1994 ج.ج.) - ءارى ايتىس اقىنى، ءارى جازبا اقىن. 1970-1980 جىلداردان رەسمي قالىپتاسا باستاعان شىنجاڭ ايتىس اقىندارى مەكتەبىن قالىپتاستى¬رۋشىلاردىڭ ءبىرى. كوپتەگەن الماناحتاردا ولەڭدەرى جاريالانۋمەن بىرگە 1980 جىلى شىنجاڭ حالىق باسپاسى جاعىنان "ەرتىس تولقىنى" اتتى ءبىر تومدىق تاڭدامالى ولەڭدەرى جارىق كورگەن.
بوتاي كوپەن ۇلى، قوعام قايراتكەرى. 1959 جىلى ورتا مەك¬تەپتى ءبىتىرىپ، تاشكەنت ۋنيۆەرسيتەتىنە حيميا ماماندىعى بويىنشا وقۋعا تۇسكەن. 1965 جىلى ۋنيۆەرسيتەتتى ءبىتىرىپ، شىنجاڭ بولىمشەسىنىڭ حيميا زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا جۇمىسقا ورنالاسقان. 1974 جىلعا دەيىن حيميا عىلىمىنا قاتىستى ارناۋلى تاقىرىپتاردا عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن اينالىسقان. "عىلىم قياسىندا" اتتى كىتابى بار.
2003 جىلدان باستاپ "شىنجاڭ قازاق تىل-مادەنيەت، عىلىمي قوعامىنىڭ" ءتوراعاسى قىزمەتىن اتقارىپ كەلەدى.
بولماس تولەمىس ۇلى (1909 - 1968) - اقىن. باستى شىعارما¬لارىنان - "ءومىر سۋرەتى"، "شىڭگىل شىرعالاڭى"، "التىن تون"، "استانام" سياقتى ولەڭدەرى مەن 11 كۇي، 8 ءانى بار.
بوستەك سال (1759-1830 ج.ج.) التاي بەتىندە وتكەن اتاقتى سالداردىڭ ءبىرى. ول ءان سالىپ، كۇي تارتۋمەن بىرگە كيىم-كەشەك، ءمىنىس كولىگى جاعىنان كوز سۇرىنەرلىك كوركەمدىكپەن ءوز ورتاسىنا تانىلعان قازاق سالدارىنىڭ سوڭعى بىرەۋى ەدى.
بوكە جىرعالاڭ ۇلى (1850-1904 ج.ج) - ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا قىتايدىڭ زۇلىمدىعىنا قارسى تۇرىپ، ۇلت ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن ايگىلى باتىر. ول قازاق ۇلتىنا ەسە تەڭدىك الۋ جولىندا كۇرەسىپ ءجۇرىپ، 1904 جىلى تيبەت جەرىندە قازا بولعان. ونىڭ ولگەنىن ەستىگەن جۇڭگو ارمياسى اۋىلدى جاۋلاپ، كوردەگى ءولى دەنەسىنەن باسىن كەسىپ الادى. سول ارقىلى "كىم ءبىزدىڭ ءامىرىمىزدى تىڭداماسا، كورەتىنى وسى" دەپ حالىققا سەس كورسەتىپ، باسىن ءۇرىمجى كوشەسىنە ءىلىپ قويادى. ءسويتىپ، تاريحتا ءبىر ادامنىڭ دەنەسى ەكىگە ءبولىنىپ، باسى تۋعان دالاسى التايعا، سۇيەگى تيبەتكە جەرلەنەدى.
بۇحات قاناپيا ۇلى (1894-1943) التايداعى ءتورت ءبيدىڭ ءبىرى كوكەننىڭ ۇرپاعى. 1934 جىلى قاناپيا بەيسى قايتىس بولعاندا بەيسىلىك ورنىنا مۇراگەرلىك ەتكەن. ەل باسقارۋ ىسىندە حالىققا ادالدىعىمەن اتى شىققان. 1943 جىلى ۇلت ازاتتىق كۇرەسىن قولدادىڭ دەگەن جازامەن شىڭشىساي جاعىنان ولتىرىلگەن.
بۇلانباي كولباي ۇلى (1765-1850 ج.ج.) - حVءىىى عاسىردىڭ سوڭى مەن ءحىح عاسىردىڭ باسىندا وتكەن اتاقتى پالۋان. قازاق پالۋاندى كۇشىنە قاراي " تۇيە پالۋان"، "وگىز پالۋان"، "ايۋ پالۋان " اتاسادى. بۇلانباي قۇيعا باتقان تۇيەنى جۇلىپ العاندىعىمەن الىپ اتانعان "تۇيە پالۋاننىڭ" ءبىرى.
بۇركىتباي تۇياق ۇلى (1906-1944) - 1939 جىلدان باستالعان وسپان باتىر باستاعان ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ باتىر ساربازدارىنىڭ ءبىرى. ونىڭ ەسىمى باتىرلىعىمەن قوسا "وي، عايشا" ءانى ارقىلى ايگىلى بولعان.
ول 1943 جىلى قولعا ءتۇسىپ، 1944 جىلى 11 اقپاندا التاي قالاسىندا گومينداڭشىل قىتايلار جاعىنان اتىپ ولتىرىلگەن.
بىقىش قازىكە ۇلى (1840-1911 ج.ج.) - التايدىڭ بۋىر¬شىن وڭىرىندە وتكەن ايتۋلى شەشەن. ونىڭ كوپتەگەن شەشەندىك شەجىرەلەرى "شەشەندىك ءسوز اڭىزدارى"، "شالعىن"، "مۇرا"، "التاي اياسى" جۋرنالى سەكىلدى باسىلىمداردا جاريالانعان.
بىقىشتىڭ شەشەندىك سوزدەرى تاپ بەرمەدە ايتقان تاپقىر سوزدەرى مەن ەلدىڭ جوعىن جوقتاپ، مۇڭىن مۇڭدايتىن حالىق¬شىلدىعى جاعىنان ەرەكشەلەنەدى.
بەيسەنبى دونەنباي ۇلى (1803-1872 ج.ج.) - التاي وڭىرىندە وتكەن اتاقتى كۇيشى، ءارى التاي كۇنبەتىندەگى ءتورت ءبيدىڭ ءبىرى بولعان.
بالا كۇنىنەن كۇيگە اۋەس بولىپ وسكەن ول جاستايىنان بيلىك¬كە دە ارالاسادى. 17 جاسىندا ارعىن، نايمان، كەرەي ارا¬سىنداعى ۇلكەن ءبىر داۋعا ءتۇسىپ، شەشەندىگىمەن، بىلگىرلىگىمەن ەل كوزىنە تۇسكەن. قۇنانباي قاجىمەن دە داستارقانداس بولىپ، بيلىككە ارالاسقانى تۋرالى اڭىز بار. بۇل اڭىزداردى اقيقاتقا جاقىنداتاتىن نارسە ونىڭ كۇيلەرى بولىپ، العاشقى بيلىكتە وزىنە سىيعا تارتىلعان اتقا قاراتا "مايدا جال" كۇيىن تۋدىرعانى ايتىلسا، قۇنانبايعا قاتىستى "بوداۋ كەڭەس" كۇيىن شىعارعانى ايتىلادى. بەيسەنبى ءوز ومىرىندە "جەكە باتىر"، "قىمىز كۇيى"، "ارمان-اي"، "تان-تان سال"، "جەڭىلدىم"، "كوكشۇبار"، "بەجەڭنىڭ كەڭەس كۇيلەرى" سەكىلدى كوپتەگەن كۇيلەر جاراتقان. كۇيشىنىڭ ەڭبەكتەرى جۇيەلى تۇردە جيناقتالماعاندىقتان ءالى دە كوپ زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.
بەردىحان اباي ۇلى (1940-1990 ج.ج.) - قىتايدىڭ تارباعاتاي وڭىرىندە وتكەن ءدۇلدۇل اقىن. ول ايتىس ونەرىنىڭ ساڭلاعى بولىپ قانا قالماستان سازگەرلىك، شەشەندىك جاعىنان دا وزىندىك تالانت تانىتقان.
كوپتەگەن ولەڭدەرمەن بىرگە "اۋىلىم"، "كەلە بەرشى جاز ايىم"، "مەنىڭ انام" سەكىلدى 20-عا تارتا ءانى بار. 1999 جىلى "اقىندار ايتىسى" اتتى (ءىىى-توم) ايتىستار مەن ولەڭدەر جيناعى جارىق كورگەن.
بەكمۇحامەت مۇسا. قوعام قايراتكەرى. 1942 جىلى ىلەنىڭ تەكەس اۋدانىندا تۋعان. ىلە-قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ باستىعى، ش ۇ ا ر ساياسي كەڭەس ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى تەكتەس جۇمىستار ىستەگەن.
گۇلىستان قاناپيا ۇلى - پالۋان. قىتايدىڭ مەملەكەتتىك چەمپيونى. 1952 جىلى التايدا تۋعان. قىتايدىڭ بەس رەتكى مەملەكەتتىك كۇرەسىندە، شىنجاڭنىڭ التى رەتكى ولكە دارەجەلى كۇرەسىندە التىن مەدال يەگەرى بولعان.
عازەز اقىت ۇلى، بەلگىلى قالامگەر، 1924 جىلى، 18 ساۋىردە التايدىڭ كوكتوعاي اۋدانىندا تۋعان. ەسكىشە، جاڭاشا جوعارى بىلىمگە يە. 1938-1950 جىلدارى اۋىلدا ءمۇعالىم، 1950-1958 جىلدارى كوكتوعاي اۋداندىق مادەنيەت وقۋ-اعارتۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى بولعان. 1981-1994 جىلدارى كوكتوعاي اۋدانى ساياسي كەڭەستىڭ ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان. "سارقىت" (2001 ج) اتتى جىر جيناعى مەن "اقىت ءۇلىمجى ۇلى" (2000 ج) اتتى تاريحي ەسسەسى جارىق كورگەن. ءىنىسى ماقاتپەن بىرىگىپ "قۇران كارىمدى" تۇڭعىش رەت (1990 ج) قازاقشالاعان.
دالەلحان سۇگىرباي ۇلى (1906-1949 ج.ج.) - ساياسي قايراتكەر. موڭعوليانىڭ بايانولگەي ايماعىندا تۋعان. سارسۇمبە اۋدانىنىڭ ورىنباسار اكىمى، التاي ايماعىنىڭ ورىنباسار ءۋاليى، التاي اتتى اسكەرلەر پولكىنىڭ كومانديرى، التاي ايماعىنىڭ ءۋاليى، ۇلتتىق ارميانىڭ ورىنباسار باستىعى سەكىلدى مىندەتتەر اتقارعان.
وسپان باستاعان ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسىنە قاتىناسقان. 1941 جىلى كەڭەس وداعىندا كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ارنايى قىزمەتكەرلەر تاربيەلەۋ ماقساتىنداعى وقۋ ورنىنان ءبىلىم العان. كەيىننەن كوممۋنيستىك يدەيانى جاقتاۋىنا بايلانىستى وسپان باتىر ەكى اراسىندا ءتۇرلى قايشىلىقتار مەن قان توگىستەر بولعان. 1949 جىلى 27 تامىز كۇنى پەكيندەگى جۇڭگو ەلىنىڭ قۇرىلۋ ورايىنداعى ارنايى جينالىسقا ۇشىپ بارا جاتىپ، بايقال جەرىندە ۇشاق قۇلاپ قازا بولعان.
دالەلحان ءماميحان ۇلى قوعام قايراتكەرى. 1946 جىلى التايدا تۋعان. ش ۇ ا ر حالىق ۇكىمەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىن¬باسارى، ش ۇ ا ر تۇراقتى كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى قاتارلى قىزمەتتەر اتقارعان.
دالەلحان ادىلبەك ۇلى ءانشى. 1962 جىلى تارباعاتايدىڭ شاعانتوعايىندا تۋعان. 1978 جىلى ىلە وبلىستىق ءان-بي ۇيىرمەسىنە قابىلدانىپ، 1987 جىلى شاڭحاي مۋزىكا ينستي¬تۋتىنىڭ ءان فاكۋلتەتىن ءتامامداعان. 1988-1995 جىلى ەكى مارتە قحر مەملەكەتتىك جۇلدەسىن جەڭىپ الىپ، "التىن سامۇرىق" سەكىلدى تاڭداۋلى سىيلىقتارمەن ماراپاتتالعان.
فرانسيا، گەرمانيا، يتاليا، شۆەيساريا، گوللانديا، جاپونيا، قازاقستان ەلدەرىندە ونەر ساپارىندا بولعان. 1992 جىلدان باستاپ شىنجاڭ اسكەري رايونىنىڭ ءانشىسى.
داۋلەت حالىق ۇلى كۇيشى، كومپوزيتور. 1939 جىلى ش ۇ ا ر شىڭگىل اۋدانىندا تۋعان. 1957 جىلدان باستاپ ۇزاق ۋاقىت ىلە-قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق تەاترىندا، كەيىننەن كۇيتىن قالاسىندا مادەنيەت-كوركەمونەر زەرتتەۋ كەڭسەسىندە جۇمىس اتقارعان. "تۋعان جەر"، "اۋىلىم"، "باقىت قاينارى" سياقتى كوپتەگەن كۇيلەردىڭ اۆتورى. "اق قاينار" اتتى كۇيلەر جيناعى جارىق كورگەن.
دەمەجان كەشۋباي ۇلى (1865-1906 ج.ج.) تارباعاتاي وڭىرىندە وتكەن بەلگىلى قوعام قايراتكەرى. دەمەجان تۋعاندا شەشەسى كۇلداريدىڭ اكەسى كەرىمباي زاڭگى ونى باۋىرىنا سالىپ العان ەكەن. جاڭا بوسانعان بايبىشەسى اجار ەكى بالانى ەگىز ەتىپ بىرىنە دەمەجان، بىرىنە سۇيەجان دەپ ات قويعان.
1898 جىلى كەرىمباي ناۋقاستان قايتىس بولار الدىندا ەل اعالارى الدىندا دەمەجاندى مۇراگەر رەتىندە ءوز ورنىنا قويادى. بۇعان قىزىلبالانىڭ ىسقاعى سەكىلدىلەر قارسى بو¬لادى. دەمەجاننىڭ حالىقتىڭ جوعىن جوقتاپ، المان سالىققا قارسى شىعۋىن سىلتاۋراتقان سول كەزدىڭ ۇكىمەت ۇلىقتارى مەن ماتەن باستاعان زۇلىم توپ بىرلەسىپ، ونى دارعا اسىپ ولتىرەدى.
اسەت، كۇدەرى باستاعان اقىندار دەمەجاندى كۇڭىرەنە جوقتايدى.
دوسبەر ساۋرىق ۇلى (1894-1971) ىلەنىڭ نىلقى اۋدانىندا تۋعان. اراب، پارسى ءتىلىن جاقسى بىلگەن ءارى ەل باسقارۋ ىسىنە ارالاسىپ وتىرعان. جاسىنان ولەڭ-جىرعا اۋەس بولىپ، جاز¬عاندارى 1940 جىلدىڭ سوڭعى كەزدەرىنەن باستاپ جاريالانا باستاعان. 1947 جىلى "توڭكەرىس تاڭى" گازەتىندە ءتىلشى بولعان.
وكىلدىك شىعارمالارىنان - "ءسادۋاقاس جومارت"، "ساقاۋ قىز"، "الداركوسە"، "دوسبەر مەن التىننىڭ ايتىسى"، "مامىربەككە"، "بابام تۋرالى"، "كۇنەستەگى باۋىرىما"، "تەكەسكە بارعاندا"، "شاپ"، "بالا"، "قالام مەن بالاعا"، "عاشىقتىق حاتى" سياقتىلار بار بولىپ، ونىڭ كوپ ءبولىمى 2000 جىلى ىلە قازاق باسپاسىنان "دوسبەر ساۋرىق ۇلى شىعارمالارى" دەگەن اتپەن جارىق كورگەن.
دۋبەك شالعىنبايەۆ (1921-1947 ج.ج.) - جۇڭگو قازاقتارى¬نان شىققان بەلگىلى قالامگەر ءارى قوعام قايراتكەرى. اتاسى شالعىنباي زاڭگى بولسا، اكەسى نۇرتازا كوپ ءتىلدى، ءبىلىمدى ۇكىرداي بولعان ادام. دۋبەك 7-8 جاستاعى كەزىندە اۋىلدىق مەكتەپتەن وقۋمەن بىرگە، شىڭ فاميليالى قىتايدان جۇڭگو تىلىندە ساباق وقيدى. 1936 جىلى ۇرىمجىدەگى "موڭعول-قازاق" مەكتەبىنە جىبەرەدى. زەرەك بالا جۇڭگو ءتىلىن مەڭگەرىپ قال¬ماستان، سول تىلدە ساياسي ماقالالار جازا باستايدى. 1937-جىلى كۇزدە دۋبەك بۇل مەكتەپتى ءبىتىرىپ، شىنجاڭ ينستيتۋتىنىڭ ءتىل فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. 1939 جىلدان باستاپ "شىنجاڭ گازەتى"، "حالىق ءۇنى"، "جاڭا نۇر"، "كۇرەس"، "تابىس" اتتى گازەت-جۋرنالداردا "كەدەي وقۋشىنىڭ تاعدىرى"، "حالىق پىكىرىنىڭ شىندىعى"، "قازاق ءتىلىنىڭ كەيبىر ماسەلەلەرى"، "ادەبيەتىمىزدەگى كەلەلى ماسەلەلەر" سەكىلدى كوپتەگەن ەڭبەكتەر جازىپ جاريالادى. دۋبەك ايگىلى اۋدارماشى دا بولعان. ول قازاق حالىق ەرتەگىلەرى مەن قوجاناسىر اڭگىمەلەرىن جۇڭگو تىلىنە اۋدارعان.
جەندەت شىڭ سىساي ونى 1942 جىلى تۇتقىنداپ، تۇرمەگە قامايدى. 1945 جىلى تۇرمەدەن بوسايدى. سول جىلى اقپاندا شاۋەشەك قالاسىنا كەلىپ، ءۇش ايماق توڭكەرىسىنە قاتىناسادى. ءبىر مەزەت شاۋەشەك تۇرمەسىنە جاتىپ شىعادى. 1945 جىلى تامىزدا تارباعاتاي ءۋالي مەكەمەسى قۇرىلىپ باسباي ءۋالي، دۋبەك ۇگىت تاراۋىنىڭ باستىعى بولادى. 1946 جىلى تاربا¬عاتاي توڭكەرىستىك جاستار ۇيىمى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، اۋداندىق كەڭەستىڭ ءتوراعاسى، "حالىق ءۇنى" گازەتىنىڭ باس رەداكتورى جۇمىستارىن اتقارادى.
ەسەنكەلدى قۇداينازار ۇلى (1711-1781 ج.ج.) - جوڭعار شاپ¬قىن-شىلارىنا قارسى كۇرەس تۇسىندا قارا كەرەي قابانباي، كە¬رەي ەر جانىبەك باتىرلارمەن تىزەلەسە ەرلىك كورسەتكەن¬دەردىڭ ءبىرى.
1757 جىلدان باستاپ قىزاي ەلىنىڭ اياكوزگە، ودان ورلەپ تارباعاتاي جەرىنە قونىس اۋدارۋىنا، اتا مەكەنگە باۋىر باسۋىنا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن. 1768 جىلى تارباعاتاي امبى¬سى¬نىڭ تانىستىرۋى، ىلە گەنەرالى اگۋيدىڭ ورتالىققا ۇسى¬نۋى ارقىلى چيڭ ۇكىمەتىنەن (ەجەنحان) ءتورتىنشى كوكتاس دارەجەسىندىك مانساپ العان.
ەسىمحان يمانباي ۇلى (1899-1941 ج.ج.) - كوكتوعاي جەرىندە تۋعان. 1935 جىلى ۇكىردايلىق ورىنعا مۇراگەرلىك ەتكەن. وسپان باتىر باستاعان ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسىن باستاۋشى¬لاردىڭ ءبىرى. شىڭ سىسايدىڭ قازاقتاردى جاپپاي تۇتقىنداپ، قىرعىن¬داۋىنا بايلانىستى 1940 جىلى 2 اقپاندا كوكتوعاي اۋدانىنىڭ جۇڭگو اكىمى ءچۇي ىرليڭ باستاعان ءتورت ادامنىڭ باسىن كەسىپ، قولىن قاندايدى. ءارى قارۋلارىن الىپ جۇڭگو¬لارعا قارسى كۇرەستى باستايدى.
1941 جىلى كوتەرىلىستىڭ ءبىر رەتكى ساتسىزدىگىندە قولعا ءتۇسىپ، ءۇرىمجى تۇرمەسىندە قاستاندىقپەن ولتىرىلەدى.
جاقىپ مىرزاحان ۇلى اعا زەرتتەۋشى، ايگىلى تاريحشى، عالىم، جازۋشى. 1940 جىلى ىلەنىڭ قورعاس اۋدانىندا تۋعان. 1958 جىلى قازىرگى شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح-جاعرافيا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن سوڭ جۇڭگو عىلىم اكادەمياسى شىنجاڭ بولىمشەسى جۇيەسىندە زەرتتەۋشى، باسشىلىق قىزمەتتەردە بولدى.
ج.مىرزاحان ۇلى عىلىمي زەرتتەۋ جانە ادەبيەت جاسام¬پازدىعى جۇمىسىمەن تەڭ شۇعىلدانىپ، كورنەكتى تابىسقا قول جەتكىزدى. 1960 جىلدان باستاپ ادەبي شىعارمالارىن، 1980 جىلدان بەرى عىلىمي ەڭبەكتەرىن ۇزبەي جاريالادى. "ارمان اسۋىندا"، "تاڭقۇراي" قاتارلى روماندارى، "دالا گ ۇلى" اتتى اڭگىمە، وچەركتەر جيناعى، "قازاق ۇلتى"، "تاريحي ەتنوگرا-فيالىق زەرتتەۋلەر"، "قازاق حالقى جانە ونىڭ سالت-ساناسى"، "قازاقتار" (حانزۋ تىلىندە جاريالانعان)، "ابىلايحان"، "كۇشلىكحان"، "عاسىرلار قويناۋىنان" (عىلىمي ماقالالار جيناعى)، "تاعدىردىڭ تارتۋى" (اڭگىمەلەر جيناعى) سياقتى ون نەشە كىتابى باسپادان شىقتى. جۇڭگو قازاقتارىنا قاتىستى كوپتەگەن زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنىڭ عىلىمي ساراپشىسى بولعان.
جوعارداعىداي ۇلاعاتتى ەڭبەكتەرى ءۇشىن ج.مىرزاقان 1980 جىلى "كومەكشى زەرتتەۋشى"، 1987 جىلى "تەتە اعا زەرتتەۋ¬ءشى"، 1992 جىلى "اعا زەرتتەۋشى" كاسىپتىك-تەحنيكالىق قىزمەت اتاعىن الدى.
جاقاڭنىڭ حالقىنا، وتانىنا سىڭىرگەن ۇلاعاتتى ەڭبەكتەرى "حالىقارالىق ايگىلى ادامدار"، "قحر از ۇلتتارىنان شىققان ايگىلى ادامدار"، "قازاقستان ەنسيكلوپەدياسى"، "قحر جازۋ¬شى¬لار سوزدىگى"، "قحر تاريح عالىمدارى سوزدىگى" قاتارلى جيىر¬ما نەشە ەنسيكلوپەديالىق سوزدىكتەرگە التىن ارىپپەن جازىلدى.
جاقىپ ءجۇنىس ۇلى تاريح عالىمى. 1938 جىلى ىلەنىڭ كۇنەس اۋدانىندا تۋعان.
"قازاقتىڭ تەگى جانە قالىپتاسۋى"، "تاريحي ءبىلىم سوزدىگى"، "ەسەنكەلدى باتىر"، "قىزاي انا"، "ىلەنىڭ تاريحي شەجىرەسى" قاتارلى كىتاپتارى بار. ونىڭ ەڭبەكتەرى جۇڭگو تىلىندە جاريالانۋىمەن بىرگە ءوزى دە كوپتەگەن شىعارمالاردى جۇڭگو تىلىنە اۋدارعان.
جامالحان قاراباتىر قىزى. كورنەكتى ايتىس اقىنى. 1959 جىلدان 1962 جىلعا دەيىن ءدوربىلجىن اۋدانىنىڭ مارالسۋ اۋىلىندا وقىتۋشى بولعان. 1962 جىلدىڭ سوڭىنان 1978 جىلعا دەيىن 16 جىل قوعامدىق وزگەرىستەر ەسەبىنەن قىزمەتتەن شەكتەلگەن. 1978-1984 جىلعا دەيىن وقىتۋشى، 1984 جىلى قازاننان باستاپ ءدوربىلجىن اۋداندىق مادەنيەت ۇيىنە اۋىسىپ، 2003 جىلى زەينەتكە شىققان.
1956 جىلدان باستاپ ادەبي شىعارمالاردى وقۋمەن بىرگە ادەبي سىن، زەرتتەۋ ماقالالارىن قالدىرماي وقىپ وزدىگىنەن ءبىلىمىن جەتىلدىرگەن. ءسويتىپ، اۋىزەكى ايتىسۋدان تىسقارى جازبا ادەبيەتپەن دە شۇعىلدانعان. بۇگىنگە دەيىن ول 18 رەت ءبىرىنشى دارەجەلى سىيلىق، ەكى رەت حالىقارالىق سىيلىق العان ايتىس اقىندارىنىڭ ۇستازى.
شىنجاڭ حالىق باسپاسىنان "اقىندار ايتىسى" كىتابى شىققان. "ايتىس جانە مەنىڭ ارىپتەستەرىم"، "بەردىحان قانداي اقىن"، "اۋىز ادەبيەتىندەگى ايەلدەردىڭ ورنى"، "كوركەمدىك پەن شەشەندىك"، "جوقتاۋلار نەنى ايتادى"، "ايتىستىڭ مىنەزى"، "بەسىك جىرىنىڭ بەلگىسى" سەكىلدى كوپتەگەن سىن-زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنىڭ اۆتورى. "اۋىل اۋەندەرى"، "جىر نوسەرى" كىتاپتارىن باسپاعا ۇسىندى.
ءجانابىل سماعۇل ۇلى 1934 جىلى قحر ش ۇ ا ر التاي ايماعى قابا اۋدانىندا تۋعان. ش ۇ ا ر ساياسي كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى. 1953 جىلى تامىزدا جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتيا¬سىنا كىرگەن. التاي ايماقتىق اكىمشىلىك مەكەمەسىنىڭ ورىنبا¬سار ءۋاليى، ورتالىق ۇلتتار باسپاسى "ماۋ زىدۇڭ" تاڭدامالى شىعارمالارىن ۇيعىر، قازاق تىلىنە اۋدارۋ توبىنىڭ باستىعى، بۋرىلتوعاي اۋداندىق پارتكومى جەتەكشى¬ءسىنىڭ ورىنباسارى، توڭكەرىستىك كوميتەتىنىڭ ورىنباسار مەڭگەرۋشىسى، قوسىمشا ىلە قازاق وبلىستىق پارتكومىنىڭ جەتەكشىسى، توڭكەرىستىك كوميتەتىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، قحر ش ۇ ا ر ساياسي كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى، ساياسي كەڭەستىڭ ءتوراعاسى، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى 10، 11، 12، 13، 14 كەزەكتى سەزدەرىندە ورتالىق كوميتەت مۇشەلىگىنە كانديدات، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى 15-قۇرىلتايىنىڭ ۋاكىلى بولعان.
جانىمحان تىلەۋباي ۇلى (1888-1951 ج.ج.) - بەلگىلى قوعام قايراتكەرى. 1937 جىلى ۇلكەن ۇلى دالەلحاندى ەرتىپ قاجىعا بارعان. قازاقتاردىڭ ءدىن جانە اعارتۋ ىسىنە وزىندىك ۇلەس قوسقان. التاي ايماعى ءۋاليىنىڭ ورىنباسارى (1942 ج)، شىنجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ قازىنا ءمينيسترى قىزمەتتەرىن اتقارعان. وسپان باتىرمەن بىرلىكتە قىزىل ۇكىمەتكە قارسى وق اتىپ، 1950 جىلى قاپىلىستا قولعا تۇسەدى. 1951 جىلى 28 ساۋىردە وسپان باتىرمەن بىرلىكتە اتىلادى. جاۋ قولىنان سىتىلىپ شىققان بالالارى دالەلحان، ءماجيت ءۇندىستان ارقىلى تۇركياعا بارىپ تۇراقتايدى.
جايىربەك ساسان ۇلى (1885-1946) ساسان ءبيدىڭ ۇلى اقالاقشى جانە كۇنەس اۋدانىنىڭ اكىمى سەكىلدى مىندەتتەر اتقارىپ، مەكتەپ اشۋ ىسىنە، ۇلت ازاتتىق قوزعالىستارىنا دەمەۋشى بولعان.
جاكە قويتان ۇلى (1833-1914) - بي جانە شەشەن. 1884 جىلى 800 ءۇي مەركىتتى "كىشى تاۋ "، "ماڭىراقتان " باستاپ، ساۋىر جەرىن مەكەندەگەن.
ءىرى بيلىكتەرگە قاتىسىپ، ادىلدىگىمەن كوزگە تۇسكەن. "كەرەيدىڭ جاكەسى، مەركىتتىڭ اكەسى" اتانعان. مەدرەسە اشىپ ەلدىڭ ونەر-بىلىم يگەرۋىنە جول اشقان. ونىڭ بيلىك جانە شەشەندىك سوزدەرى باسىلىمداردا ۇزدىكسىز جاريالانىپ كەلەدى.
جۇرتباي كوكەن ۇلى (1826-1890 ج.ج.) - اكەسى كوكەن مامىت ۇلى 1836 جىلى ءتورت ءبيدىڭ ءبىرى بولىپ سايلانعان. كەيىن جۇرتباي اكەسىنىڭ مۇراگەرى بولىپ بيلىكتى جالعاستىر¬عان. 1870 جىلى ىرگەتاسى قالانعان سارسۇمبە قالاسىن سالۋعا ايرىقشا ەڭبەك سىڭىرگەن. 1867 جىلى "قىزىل اياق شاپقىن-شىلىعى" تۇسىندا باعىنىشتى بولعان 40 جۇڭگو وتباسىن ەگىنشىلىككە ورنالاستىرعان (كەيىن ولار قىرىق ءۇي قورجا اتانعان). التاي وڭىرىندە ەگىنشىلىك كاسىبىنىڭ دامۋىنا كوپ ەڭبەك ءسىڭىرىپ، حالىقتىڭ قامى ءۇشىن ءومىر كەشكەن.
جۇماباي ءبىلال ۇلى قحر قازاعىنان شىققان كورنەكتى جازۋشى. 1941 جىلى تارباعاتايدىڭ ءدوربىلجىن اۋدانىندا تۋعان. شاۋاشەكتەگى گيمنازيادا، شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۇڭگو تىل-ادەبيەت فاكۋلتەتىندە ءبىلىم العان.
1954 جىلى "قاراڭعى" اتتى اڭگىمەسىمەن ادەبيەت ەسىگىن اشقان ول "جونداعى جورىقتار"، "كەشكەن كۇندەر"، "اتا داۋلەتى"، "قوڭىر تاۋدىڭ كۇڭگىرى"، "دالا تورعايلارى"، "كونەنىڭ كوزى"، "ءسۇرى قار"(قىتايشا)، "ارۋلار"، "بوزجىگىت¬تەر" سىندى ون نەشە كىتاپتىڭ اۆتورى. قالامگەر 1982 جىلدان تارتىپ ۇلتتىق پروزانىڭ بايىرعى سۇردەگىنەن بوگدە وزگەشە جازۋ ادىسىنە بەت بۇردى. "اسپان سەرىسى" (قىتايشا)، "ءۇش قيىق"، "نەكە"، "ءسۇرى قار"، "بىلەۋ"، "زەڭگىنىڭ ۇرقى"، "شاڭقانبوز" سياقتى اڭگىمەلەرى مەن "ولمەستىڭ كۇنىن بەر"، "قوڭىر تاۋدىڭ كۇڭگىرى"، "اق سەلەۋ" قاتارلى پوۆەستتەرى، "دالا تورعايلارى"، "ارۋلار"، سياقتى روماندارى ءساتتى تۋىندىلار بولىپ جۇرتتى بىردەن ەلەڭ ەتكىزدى. جازۋشىنىڭ اڭگىمە، پوۆەستەرىنىڭ دەنى جۇڭگو تىلىنە اۋدارىلدى. "ءۇش قيىق" جاپون ەلىندە جاريالاندى. جازۋشىنىڭ "اتا داۋلەتى" كىتابى 1987 جىلى ورتالىق جازۋشىلار وداعىنىڭ از ۇلتتار ادەبيەتى سىيلىعىنا، "نەكە" اتتى اڭگىمەسى 1989 جىلى جۇڭگو جازۋشىلار قوعامى "شۇعىنىق" سىيلىعىنا، "ءسۇرى قار" اتتى كىتابى (قىتايشا) 2002 جىلى جۇڭگو جازۋشىلار قوعا¬مىنىڭ "تۇلپار" سىيلىعىنا، ال "كەشكەن كۇندەر"، "جون¬داعى جورىقتار" كىتاپتارى شۇار- دىڭ 1،2 دارەجەلى تاڭداۋلى ادەبي تۋىندى سىيلىعىنا يە بولدى. قالامگەردىڭ ءوزى كاسىپتىك ماماندىق بويىنشا ءبىرىنشى دارەجەلى جازۋشى اتاعىن الدى. 2003 جىلى قاراشادا جۇڭگو جازۋشىلار قوعامىنىڭ ۇيىرمە مۇشەسى رەتىندە ءۇندىستانداعى ەكى ەل قالامگەرلەرىنىڭ عىلىمي تالقى كەڭەسىنە قاتىسىپ قايتتى.
ج. ءبىلال ۇلى قحر ۇزدىك مامانى، قحر جازۋشىلار قوعا¬مى¬نىڭ، ش ۇ ا ر جازۋشىلار قوعامىنىڭ، قحر از ۇلت جازۋشى¬لارى عىلىمي قوعامىنىڭ، ش ۇ ا ر ادەبيەت كوركەمونەرشىلەر بىرلەستىگىنىڭ جوراسى. مەملەكەتتىك 1-دارەجەلى جازۋشى.
جۇمان ءابىش ۇلى - (1943-2005ج.ج) شىنجاڭ ينستيتۋتى¬نىڭ تىل-ادەبيەت فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ، قۇمىل ايماعىنىڭ وقۋ-اعارتۋ، ۇگىت-ناسيحات سالاسىندا جۇمىس ىستەگەن. كەيىن باركول ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، "شۇعىلا" جۋرنالى¬نىڭ رەداكتورى، "مۇرا" جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى قىز¬مەتتەرىن اتقارعان.
ونىڭ "بۇرشىك"، "شۋاق"، "ادام-اي، ادام" اتتى ولەڭدەر جيناعى، "ساليقا-سامەن" اتتى ليبرەتتوسى سەكىلدى كىتاپتارى جارىق كورگەن.
جۇماننىڭ مۋزىكا سالاسىنداعى تۇڭعىش ەڭبەگى - "جايلاۋ ءانى"، "ايبالا" اتتى ءانى جەتى-سەگىز شەتەل ساحاناسىندا ورىن¬دالىپ، مەملەكەتتىك ۇزدىك شىعارما قاتارىندا ەكى رەت سىيلان¬دى. "كورىكتى باركول جايلاۋى"، "زيالى جاس اي بالا"، "تۋعان جەر"، "بۋراتال" سەكىلدى كوپتەگەن اندەرى جۇرت اراسىنا كەڭ تا¬رالعان. ول قحر فولكلورشىلار قوعامىنىڭ قحر جاڭگىر زەرتتەۋ قوعامىنىڭ، قحر از ۇلت جازۋشىلارى عىلىمي قوعا¬مى¬نىڭ، جۇڭگو جازۋشىلار قوعامى شىنجاڭ بولىمشەسى¬ءنىڭ، جۇڭگو فولكلور قوعامى شىنجاڭ بولىمشەسىنىڭ مۇشەسى بولعان.
جۇسىپبەك شايقىسلام ۇلى (1857-1937 ج.ج.) - ايگىلى اقىن. 1857 جىلى جەتىسۋدىڭ "اۋليە اتا" دەگەن جەرىندە ومىرگە كەلگەن. اراب، پارسى جانە تۇركى تىلدەرىن جەتىك بىلگەن. 1930 جىلى تەكەس اۋدانىنا بارىپ سوڭعى ءومىرى سوندا ءوتتى.
ول ءوز جانىنان ولەڭ شىعارۋمەن بىرگە شىعىستىق ۇلگىدەگى كوپتەگەن شىعارمالاردى، اڭىز-ەرتەگىلەردى نازيرالىق جولمەن جاڭعىرتىپ جازىپ شىققان.
ونىڭ وكىلدىك شىعارمالارىنان: "قاسەن مەن عاينيجامال"، "شاكىم شاكىرت"، "ەرەنعايىپ"، "شەريزات"، "مۇڭلىق-زار¬لىق"، "التىن بالىق"، "وراز مولدا"، "ماڭگى تاتۋ ەرلى-زايىپ" سىندى باقتياردىڭ قىرىق بۇتاعىنان وڭدەلگەن 13 قيسساسىن، "جۇسىپبەكقوجا مەن زىليقانىڭ ايتىسى"، "ساقاۋ قىز بەن كوسەنىڭ ايتىسى"، "جۇسىپبەكقوجا مەن لازيپانىڭ ايتىسى" سەكىلدى ايتىستارىن، ءوزى باستىرعان "قىز جىبەك" (1894 ج)، "ايمان - شولپان" (1898 ج)، "ءبىرجان سال مەن سارا قىزدىڭ ايتىسى" (1898 ج)، "الپامىس باتىر" (1899 ج) كىتاپتارىن اتاۋعا بولادى. ونىڭ ەڭبەكتەرى قازان، تاشكەنت باسپالارىنان ارت-ارتىنان باسىلىپ شىقتى.
جۇسىپبەكقوجا شايقىسلام ۇلى جۇڭگو قازاقتارىنىڭ جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى عانا ەمەس، تۇتاس قازاق جازبا ادەبيەتىن قالىپتاستىرۋشىلاردىڭ بىرىنەن سانالادى.
زاكاريا وسپان ۇلى (1863-1918) بالا كەزىندە ءدىني مەدرەسەدە وقىعان. ارابشا، تۇرىكشەنى وزدىگىنەن ۇيرەنىپ، ءبىلىمدى، اشىق ويلى ازامات بولىپ ەسەيگەن. 1912 جىلى مينگو ۇكىمەتى قۇرىل¬عاندا مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ ۋاكىلى رەتىندە بەيجيڭگە بارعان. 1913 جىلى 12 قىركۇيەكتە مينگو ۇكىمەتى زاكارياعا بەيسى مانسابىن بەرىپ، ۇلىق كيىمى مەن قىلىش سەكىلدى بۇيىمدار تارتۋ ەتكەن. ز.وسپان ۇلى حالقىنىڭ اعارتۋ ىسىنە ءمان بەرىپ، ارنايى مەكتەپ اشقان. بەلگىلى كۇيشىلىك ونەرى دە بولىپ، "ساپار تىلەگى"، "بەيجيڭ كەڭەسى" كۇيلەرىن جاراتقان.
زۋقا ءسابيت ۇلى (1867-1929) - جۇڭگو زۇلىمدىعىنا قارسى شىققان قاس باتىرلاردىڭ ءبىرى. ونىڭ اكەسى ءسابيت التاي وڭىرىنە كەڭىنەن تانىمال بولىپ، حالىقتىق اعارتۋعا وزىندىك ۇلەس قوسقان. زۋقانى دا كوپ وقىتىپ تاربيەلەگەن. 1903 جىلى قاجىعا جىبەرەدى.
كىم ءجابىر-جاپا كورسە، سول زۋقانى ىزدەيتىن بولادى. ءسوي¬ءتىپ ونىڭ قاناتىنىڭ استى تولىپ، قالىڭ ساربازى بار ايباتتى قوسىنعا اينالادى. التاي مەن ءۇرىمجى اراسىندا جۇڭگو اسكە¬رىمەن سان رەت سوعىسادى. ونىڭ ەسىمى ەلگە جايىلىپ، ۇكىمەتتىڭ ۇرەيىن ۇشىرادى. اڭدىعان جاۋ الماي قويمايدى. دۇڭگەن جانسىزدارىنىڭ جول باستاۋىمەن الاڭسىز جاتقان جەرىنەن پايدالانىپ، تارپا باس سالىپ باسىن كەسىپ الادى.
زۋقانىڭ باسىن ەكى قۇلاعىنان سارسۇمبە (التاي) قالاسى¬نىڭ ورتالىعىنداعى قارا كوپىرگە ءىلىپ قويادى. قۇلاعى جىرى¬لىپ توقتاماعاندا تەمىر شارباققا سالىپ قويىپ، حالىققا سەس كورسەتەدى. سول قارا كوپىر بەرتىنگە دەيىن "زۋقانىڭ باسى ىلىنگەن كوپىر" اتاندى. (وسى جولداردىڭ اۆتورى سول كوپىردى ءوز كوزىمەن كورگەن).
وسپان باتىر ءوز كەزىندە وسى زۋقا باتىردان باتا العان ەكەن.
كاسىمباي قۇسايىن ۇلى - (1910-1991 ج.ج.) تارباعاتاي جە¬رىندە وتكەن، انشى-سازگەر، ءارى اقىن. ءوزى جاراتقان جۇزدەن استام ان-كۇيى بار. 1988 جىلى شىنجاڭ حالىق باسپاسى جاعىنان "جايما شۋاق " اتتى ان-كۇي جيناعى جارىق كورگەن. ول جۇڭگو فولكلورشى قوعامىنىڭ، شىنجاڭ بولىمشەسىنىڭ، وبلىستىق ادەبي كوركەم ونەر بىرلەستىگىنىڭ مۇشەسى بولعان. ونىڭ ەسىمى "قحر تاياۋ زامان ادەبيەتىنىڭ نەگىزگى وكىلدەرى" اتتى ەنسيكلوپەديالىق تومعا كىرگەن.
كارىباي تاڭاتار ۇلى - (1872- 1931 ج.ج.) تارباعاتاي ءوڭى¬رىندە وتكەن اقىن. ول تاپ بەرمەدەگى تاپقىر ولەڭدەرىمەن ءجۇرت كوزىنە ءتۇسىپ، كەيىننەن اقىندار ايتىسىنىڭ جەكپە-جەگىن¬دە تالاي شىققان. اسىرەسە، ونىڭ اتىن اسپانداتقانى اسەت اقىنمەن بولعان ايتىسى (1896 جىل) ەكەن، كارىباي اقىن¬دىقپەن اتى شىعۋىنا قاراماستان، حالىقتىق مۇرالاردى جيىپ-تەرۋ جاعىنان دا كوپتەگەن جۇمىستار اتقارعان. ءدارىباي قوندىباي ۇلىنىڭ "ريسالا -ي تاۋاريح" كىتابىنداعى قازاققا قاتىستى ءبولىمدى "مايقى تۋرالى" دەگەن اتپەن ولەڭگە اينالدىرعان، "قابانباي " جايىنان دا كوپ دەرەك جيىپ بەرگەن.
كارىم ءابدىراحمان ۇلى جۇڭگو مەملەكەتىنىڭ ءبىرىنشى دارەجەلى كومپوزيتورى. 1944 جىلى التاي ايماعىنىڭ بۋىرشىن اۋدا¬نىندا تۋعان. سازگەرلىك جاعىندا - "ۋا، سۇيىكتى وتان - انا"، "سارقىلماس ماحاببات"، "قىزعالداق"، "ايلى كەش"، "ناز"، "اق ساۋلە"، "تولقىن"، "سايرا دومبىرا" سەكىلدى تۋىن¬دىلا¬رىمەن بىرگە كوپتەگەن بي، فيلم مۋزىكالارىن جازعان.
ول قازاق مەكتەپتەرىنە ارنالعان ءارتۇرلى ان-مۋزىكا سابا¬عىنا قاتىستى وقۋلىقتارمەن قاتار "جۇڭگو مۋزىكا، بي ەنسيك¬لوپەدياسى" مەن "جۇڭگو ۇلتتىق فولكلورلىق كۇيلەر جيناعىن" قۇراستىرۋعا ات سالىسقان. ءوزى دە ءبىرتالاي زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن جازىپ جاريالادى.
ك.ءابدىراحمان ۇلى جۇڭگو مۋزىكانتتار قوعامىنىڭ، مۋزى¬كانتتار قوعامى قۇرىلتايلارىنىڭ مۇشەسى. ونىڭ ەسىمى "جۇڭگو وسى زامان كوركەمونەرىنىڭ ايگىلى ادامدارى"، "جۇڭگو ماماندارى"، "جۇڭگو مۋزىكانتتارى" قاتارلى ەنسيكلوپەديا¬لىق سوزدىكتەرگە ەنگەن.
كامال ىشىكبايەۆا قىتايدىڭ مەملەكەتتىك ءانشىسى. 1936 جىلى تارباعاتايدا تۋعان. مەملەكەتتىك 1-دارەجەلى ارتيست اتاعىن العان ول جارتى عاسىرلىق ونەر ساپارىندا قازاق حالىق اندەرىن ارقاۋ ەتكەن، 100-دەن استام ءاندى اسقاقتاتا شىرقادى. راديو، تەلەديداردا، كينوفيلمدەردە دە ءوز ونەرىن كورسەتىپ وتىردى. شەتەل ساحنالارىندا دا سان مارتە ءان شىرقادى.
ول جۇڭگو مۋزىكانتتار قوعامىنىڭ، شىنجاڭ مۋزىكانتتار قوعامىنىڭ، ش ۇ ا ر ادەبيەت-كوركەمونەرشىلەر بىرلەستىگىنىڭ جوراسى، ءارتۇرلى سىيلىقتاردىڭ يەگەرى.
كامال ماقاي ۇلى 1949 جىلى كۇنەس اۋدانىنىڭ كادرلار ءبولىمىنىڭ باستىعى، اكىمى بولعان. 1956 جىلدان ىلە وبلىستىق كوركەمونەر ۇيىرمەسىنىڭ جاۋاپتىسى، 1962 جىلدان باستاپ "ىلە گازەتى " مەكەمەسىنىڭ ۇيعىر، قازاق ءبولىمىنىڭ باس رەداكتورى، 1975 جىلدارى وبلىستىق كوركەمونەر ۇيىرمەسىنىڭ باستىعى بولعان.
كامال ان-كۇي جاسامپازدىعىمەن 1957 جىلدان باستاپ شۇعىلدانعان. سودان قازىرگە دەيىن "مەنىڭ دومبىرام"، "كوركەم تيان-شيان"، "جاسىل القاپ"، "جايلاۋ دۋمانى" قاتارلى 30-دان استام كۇي شىعاردى. "شات داۋرەن" كۇيى ش ۇ ا ر جاعىنان سىيلاندى.
ك.ماقاي ۇلى جۇڭگو مۋزىكانتتار قوعامىنىڭ مۇشەسى، جۇڭگو مۋزىكانتتار قوعامى شىنجاڭ بولىمشە قوعامىنىڭ ورىنباسار ءتوراعاسى، ش ۇ ا ر ادەبيەت كوركەمونەر بىرلەستىگىنىڭ مۇشەسى، جۇڭگو حالىق اندەرىن باسپادان شىعارۋ رەداكسياسى¬نىڭ القا مۇشەسى.
كوگەداي ابىلپەيىز ۇلى (1773-1823) التاي كەرەيلەرى 1785 جى¬لى ابىلپەيىزدەن ارنايى سۇراپ الىپ، تورە ەتىپ تاعايىن¬داعان. 1790 جىلى بەيجيڭگە بارىپ جىڭگوگۇڭ مانسابىن العان. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ەل بيلەگەن.
كوتباي كوشكىنشى ۇلى (1876-1936 ج.ج.) التاي وڭىرىندە جاساعان كورنەكتى اقىن. ونىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرىمەن بىرگە "ارقالىق باتىر" "باتىر تاۋكە" سەكىلدى داستاندارى بار.
كودەك مارالباي ۇلى (1837-1888 ج.ج.) ايگىلى اقىن. الماتى وبلىسىنىڭ رايىمبەك اۋدانىنىڭ شالكودە جايلاۋىندا تۋىپ، شۇار-دىڭ مۇڭعۇلكۇرە اۋدانىندا قايتىس بولعان. ونىڭ اقىندىعى شابىتتى شاقتاردىڭ لەزدىك ۋاقىتىندا ايتا سالاتىن توكپەلىگى مەن زامانا اۋقىمىنا ارناعان كولەمدى جىرلارى جاعىنان بەينەلەنەدى. 1984 جىلى شىنجاڭ جاستار ورەندەر باسپاسىنان "كودەك" اتتى جىر جيناعى شىقسا، 2005 شىنجاڭ حالىق باسپاسى جاعىنان "كودەك شىعارمالارى" دەگەن اتپەن جىر توپتاماسى جارىق كورگەن. 1999 جىلى جۇڭگو مەن قازاقستان ەكى ەلدە دە اقىننىڭ 110 جىلدىق مەرەيتويى اتاپ ءوتىلدى. ءارى اقىنعا ارناپ الماتى وبلىسىنىڭ رايىمبەك اۋدانىنان كوشە جانە مەكتەپ اتى بەرىلدى.
كۇنگەي مۇقاجان ۇلى - (1929-1990) شىنجاڭ قازاق ادە¬بيەتى قالىپتاسقاننان كەيىنگى ومىرگە كەلگەن العاشقى بۋىن وكىلى ەسەپتەلەدى. 1950 جىلداردىڭ ىشىندە "جۇرەك ارحيۆى"، "كۇيدىرگى"، "جاڭا ءتول"، "باقتاشىلار"، "مۇراگەرلەر" اڭگىمەلەرىن ارت-ارتىنان جاريالاپ كوزگە تۇسكەن. ونان كەيىنگى شىعارماشىلىعىندا "وگىزدىڭ تەرىسى" اتتى تاريحي اڭگىمەسى، "يگىلىك"، "ءور التاي" روماندارى، "تايتالاس" پوۆەسى جارىق كورگەن. "تايتالاس" پوۆەسى، "التاي اڭگىمەلەرى" شىعارمالارى جۇڭگو مەملەكەتتىك سىيلىعىنا يە بولعان.
ول قحر جازۋشىلار قوعامىنىڭ، ش ۇ ا ر جازۋشىلار قوعا¬مىنىڭ مۇشەسى، ش ۇ ا ر اۋىز ادەبيەت قوعامىنىڭ ورىنباسار ءتوراعاسى سەكىلدى مىندەتتەر اتقارعان.
كۇلمان شۇلەنباي قىزى 1943 جىلى ش ۇ ا ر تولى اۋدانىندا تۋعان. قحر حالىق ءانشىسى، قحر مەملە¬كەتتىك 1-دارەجەلى ءارتيسى، دۇنيەجۇزىلىك 4-رەتكى ايەلدەر قۇرىلتايى¬نىڭ ۋاكىلى، قحر ادەبيەت- كوركەمونەرشىلەر ۇيىمىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى. قحر مۋزىكا قوعامىنىڭ جانە قحر كينو-دراماشىلار قوعامىنىڭ مۇشەسى.
كۇلمان 1959 جىلى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق ءان-بي ۇيىرمەسىنە ءانشى بولىپ قابىلداندى. كەيىن پەكيندەگى جۇڭگو مۋزىكا ينستيتۋتىنا وقۋعا جىبەرىلدى. ونى ۇزدىك ءبىتى¬ءرىپ، جوعارى دارەجەلى ءبىلىم يەلەرىنە ساي كاسىبي انشىلەردىڭ ءان ورىنداۋ قاعيدالارىن تولىق يگەرىپ، ءوز ونەرىن بايىتا ءتۇستى.
كۇلمان 1978 جىلى ميللياردتار ەلىنىڭ حالىق اندەرىنىڭ ورىنداۋ باسەكەسىندە ەڭ ۇزدىك باعانى جەڭىپ الىپ، "ساحارا بۇلب ۇلى" دەگەن اتاققا يە بولدى. كۇلمان تالانتتى اكتەرلىگىمەن دە كوزگە تۇسكەن ونەر يەسى. قىتايدا جاسالعان "ءساليحا - سامەن"، "قىزىل شىراق"، "تيان-شان وڭىرىندەگى ان-اۋەن"، "تاڭجارىق" قاتارلى كوپتەگەن سپەكتاكلدەردە باستى رولدەردى ساتىمەن وينادى.
كەيىنگى كەزدە ك. شۇلەنباي قىزى انشىلىگىنىڭ ۇستىنە كوم¬پو¬زيتورلىقپەن دە شۇعىلدانىپ، "قۇشتارمىن اسەم انگە"، "قىز قۋار"، "جايلاۋ ءانى"، "اعا باۋىر ءانى"، "ۇستاز"، "ايلى ءتۇن"، "كوكتەم" سياقتى جاڭا اندەردى جازدى. كۇلمان سوڭعى جىلداردا قازاقستانعا ءتورت رەت ونەر ساپارىمەن كەلىپ، ەداۋىر جوعارى باعا الدى.1996 جىلى كەلگەندە ق ر مادەنيەت مي¬نيسترلىگى جاعىنان "ۇزدىك ءانشى" گراموتاسىمەن ماراپاتتالعان.
كەنشىن قياقباي ۇلى - (1788-1881 ج.ج.) جۇڭگو قازاقتا¬رىنان شىققان العاشقى سۋ يگىلىگى قۇرىلىستارىن جوبالاۋ¬دىڭ شەبەرى. 1820-1830 جىلدارى قابا، بۋىرشىن اۋداندارىن¬داعى "ءادىل تورە"، "تىلەكە"، "كولباي" توعاندارىن الۋعا جەتەكشىلىك ىستەسە، 1830-1840 جىلدارى التاي قالاسى مەن كوكتوعاي اۋدانىداعى "ابيتان"، "بىتەۋىرگە"، "تاراتى"، "سۇرتى" توعاندارىن ءوزى جوبالاپ قازدىرعان. ءوز ومىرىندە جۇزگە تارتا توعان قازدىرعان. ءسويتىپ، التاي قازاقتارىنىڭ جەر ەمشەگىن ەمۋىنە وزىندىك ۇلەس قوسقان.
قاۋسىلقان قوزىباي ۇلى (1924-1979 ج.ج.) - شىنجاڭ قازاقتارىنىڭ الدىڭعى بۋىن جازۋشىلارىنىڭ ءبىرى. 1942 جىلدان باستاپ ادەبيەتكە اۋەستەنە باستاعان. 1944 جىلدان 1948 جىلعا دەيىن "جاڭا تۇرمىس"، "جاز تويىنا"، "كوركەم مايعا"، "ەندىگىنىڭ عاشىعى"، "وقىرمانعا"، "ءداۋىر تۋرالى"، "اقيقات نە"، "شىن جەتىم" سەكىلدى كوپتەگەن ولەڭدەر مەن "كىم جازالى" اتتى داستان، "ورنىنان شىقپاعان ءۇمىت" اتتى ساحنالىق شىعارما جازعان. ءارى بۇل ساحنالىق شىعارماسى ساحنادا وينالعان. ءوزى دە كينو اكتەرى بولىپ جۇمىس اتقارعان. 1954 جىلدان باستاپ " شىنجاڭ ادەبيەت يسكۋسستۆوسى (قازىرگى "شۇعىلا") ادەبي جۋرنالىندا رەداكتور بولعان. 1954 جىلى "شاعىلعان توسەك"، 1958 جىلى "قىرىقباي" كومەديالارىن جازىپ، كورەرمەندەردەن جاقسى باعا العان.
قاۋسىلحان 1957 جىلدان باستاپ "العاشقى ادىمدا"، "ون جىلدىقتىڭ وزاتى"، "حات"، "تاماشا ءومىر"، "جاڭا سايلاۋ" اڭگىمەلەرىن ارت-ارتىنان جاريالاپ، بۇل اڭگىمەلەرى 1963 جىلى "العاشقى ادىمدا" دەگەن اتپەن جيناق بولىپ شىققان.
ەل ەسىن جيعان 1977 جىلدان كەيىن "راس پا، اكە"، "سلامنىڭ قۇرداسى" سەكىلدى شىعارمالار جازىپ، كەيىننەن بارلىق شى¬عارماسى ءبىر تومدىق تاڭدامالىلار بولىپ ۇلتتار باسپاسىنان "قاۋسىلحان قوزىبايەۆ شىعارمالارى" دەگەن اتپەن جارىق كورگەن. ول جۇڭگو مەملەكەتتىك جازۋشىلار قوعامىنىڭ جانە ونىڭ شىنجاڭ بولىمشەسىنىڭ مۇشەسى بولعان.
قاجىعۇمار شابدان ۇلى - 1925 جىلى اياگوزدىڭ تاڭسىق ەلدى مەكەنىندە تۋعان. 1932 جىلعى اشارشىلىق تۇسىندا قىتايدىڭ تارباعاتاي جەرىنە وتكەن. 1942 جىلى ۇرىمجىدەگى پەداگوگيكالىق ۋچيليششەدە وقىعان. 1951 جىلدان 1978 جىلعا دەيىن تارىم جازا لاگەرىندە بولعان. شىنجاڭ حالىق باسپاسى جا¬عىنان 1982 جىلى "قىلمىس" رومانىنىڭ ءبىرىنشى تومى، 1986-جىلى ەكىنشى تومى جارىق كورگەن، ءۇشىنشى تومى باسپادان جيناپ الىن¬عان. 1986 جىلى ءار ءتۇرلى جالالارمەن قولعا الىنىپ، قايتادان تۇرمەگە تۇسكەن. 2000 جىلى مەرزىمىن وتەپ شىققان. 2000 جىلدان 2005 جىلعا دەيىن ۇيىنەن ۇزاپ شىقپايتىن، سىرتقى باقىلاۋدا بولعان. دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنان 2004 جىلى "پانا" رومانى، 2005 جىلى "قىلمىس" رومانىنىڭ ءبىرىنشى تومى جارىق كورگەن. 80 جىلدىق مەرەي تويى قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا ارنايى اتاپ ءوتىلدى.
قادىس ءجانابىل ۇلى قوعام قايراتكەرى. 1936 جىلى التاي ايماعىندا تۋعان.
التاي ايماقتىق بانك باستىعى، التاي ايماعى ءۋاليىنىڭ ورىنباسارى، التاي ايماعىنىڭ ءۋاليى، ش ۇ ا ر تۇراقتى كومي¬تەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى سەكىلدى مىندەتتەر اتقارعان.
"تەمىرقازىق" اتتى ولەڭدەر جيناعى، "ىزدەنىس ىزدەرى"، "بيىك¬تىك جانە كىسىلىك" اتتى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى كىتاپ بولىپ شىققان.
ول قحر ورتا ازيا مادەنيەتىن زەرتتەۋ عىلىمي قوعامىنىڭ قۇرمەتتى ورىنباسار ءتوراعاسى، ش ۇ ا ر حالىقارالىق التاي ءىلىمىن زەرتتەۋ قوعامى باستىعىنىڭ تۇراقتى ورىنباسارى، ش ۇ ا ر جازۋشىلار قوعامىنىڭ مۇشەسى.
قايراقباي شالەكەن ۇلى - (1826 - 1884 ج.ج.) تارباعاتاي وڭىرىندە وتكەن ايگىلى كۇيشى. ول 7-8 جاسىنان باستاپ سىبىزعى تارتقان. كەيىننەن ءوز جانىنان دا كۇيلەر شىعاراتىن بولعان. ونىڭ سىبىزعى كۇيلەرىنەن "سالكۇرەڭ"، "قۇر ويناق"، "مايدا قوڭىر"، "مول قوڭىر"، "وي تولقىن"، "ەمىل تولقىنى"، "قوڭىر قاز"، "سىبىزعى كۇيى " سەكىلدى 40-قا تارتا كۇيلەرى بار. ءبىر ءبولىم كۇيلەرى شىنجاڭدا جارىق كورگەن "كۇي قاينارى" كىتابىنا كىرگەن.
قايىسباي ءيىس ۇلى (1866-1960 ج.ج.) - التايدىڭ كۇن بەتى مەن بوعدا وڭىرىنە، شىعىس شىنجاڭ مەن ەرەنقا¬بىرعا وڭىرىنە اڭىز بولعان اتاقتى پالۋان. ونىڭ الىپتىعىن اڭىز قىلىپ تاراتۋشىلار دەنەسىنىڭ كەسەكتىگىن، وقتاۋداي اعاشتى قىسىپ، سۋىن سورعالاتقانىن، قۇدىققا ءتۇسىپ كەتكەن بۋرانى سۋىرىپ العانىن ءجيى اڭگىمە ەتەدى.
قايسا يسەنباي ۇلى - قىتايدىڭ مەملەكەتتىك چەمپيونى. 1932 جىلى تۋعان. قىتايشا كۇرەس تۇرىنەن 90، 95 كيلو¬گرامدىق سالماقتاعىلار بويىنشا مەملەكەتتىك جارىستا ءبىر رەت ءبىرىنشى، ش ۇ ا ر بويىنشا 11 رەت ءبىرىنشى، ءبىر رەت ەكىنشى، ءبىر رەت بەسىنشى بولعان.
قادۋان مامىربەك قىزى (1897-1963) ءوز اتى قاديشا. تار¬با¬عاتايدىڭ تولى اۋدانىنان. اكەسى مامىربەك تورە تۇقىمى. قادۋان اباق كەرەيدىڭ ءجۇنۋاڭى (مانساپ اتى) الەن جەڭىسحان¬ۇلىنىڭ بايبىشەسى. تورە ورداسىنىڭ ەل باسقارۋ ىسىنە ارالاسىپ وتىرعان. 1934 جىلى الەن شىنجاڭ ولكەلىك وكىمەتتىڭ ءتوراعالىعىنا تاعايىندالعاندا ونىڭ باسقا بارلىق جۇمىسىن قادۋان تىندىرىپ وتىرعان. ەلدى عىلىمعا، وقۋ-اعارتۋعا باستاي بىلگەن. ۇلكەن ۇلى دالەلحان الەنۇلىن كەڭەس وداعىنا وقۋعا جىبەرگەن. ول 1944 جىلى باتىس باعىت (ميشۋان، سانجى، قىتىبي، ساۋان ت.ب.) حال سۇراۋ وتريادىنىڭ جەتەكشىسى، 1945 جىلى شىنجاڭ ولكەلىك ساۋدا سەرىكتەستىگىنىڭ جوراسى جانە ورىنباسار باس جوراسى، 1946 جىلى گومينداڭنىڭ شىنجاڭ ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ اتقارۋشى جوراسى، 1947-1948 جىلدارى "شىڭ سىساي جاعىنان قاستاندىققا ۇشىراۋشى¬لاردىڭ مال-مۇلكىن اداقتاۋ كوميسسياسىنىڭ جوراسى، ديحۋا (ءۇرىمجى) ايماعىنىڭ باقىلاۋشى ءۋاليى، قوسىمشا اماندىق قورعاۋ جەتەكشىسى، شىنجاڭ ولكەلىك ايەلدەر قوزعالىسى كوميتەتىنىڭ جەتەكشىسى بولعان. 1949 جىلدان كەيىن قادۋان ديحۋانىڭ (ءۇرىمجى) ۋاليلىگىن جالعاستى اتقارعان. 1951 جىلى شىنجاڭ ولكەلىك وكىمەتتىڭ اقىلشىلىعىنا تاعايىندالعان. 1963 جىلى 20 قاراشادا 66 جاسىندا ۇرىمجىدە ناۋقاستان قايتىس بولدى.
قاسىمحان اجى ۇلى (1843-1890) اكەسى اجى گۇڭ قايتىس بولعان سوڭ، 1868 جىلدان باستاپ 22 جىل ەل بيلەگەن. قاسىمحان قايتىس بولعان سوڭ ونىڭ مۇراگەرلىگىن ۇلى جەڭىسحان (1863-1912) جالعاعان. ول 1890 جىلدان 1912 جىلعا دەيىن ەل بيلەگەن.
ءقاجىنابي ۋالييەۆ (1904-1979) 1927 جىلى اعاسى بۇلان قايتىس بولعاندا ونىڭ ورنىنا ۇكىردايلىق مانساپقا وتىرعان.
1934 جىلدان سارسۇمبە اۋدانىنىڭ قازاق-قىرعىز تاتار مادەنيەت قوعامىنىڭ باستىعى، 1948 جىلدان "شىنجاڭ دەموكراتيالىق وداعىنىڭ التاي ايماقتىق ۇيىمداستىرۋ كوميسسياسىنىڭ ءتوراعاسى، 1940 جىلدان كوكتوعاي اۋدانى اكىمىنىڭ ورىنباسارى، 1941 جىلدان سارسۇمبە اۋدانى اكىمىنىڭ ورىنباسارى، 1945 جىلدان التاي ءۋالي مەكەمەسى ۇگىت ءبولىمىنىڭ باستىعى 1946، 1948 جىلدارى ەكى مارتە سارسۇمبە اۋدانىنىڭ اكىمى، 1956 جىلى التاي ايماعى ءۋاليىنىڭ ورىنباسارى، 1958 جىلدان ش ۇ ا ر حالىق ۇكىمەتىندە اقىلشى قىزمەتتەرىن اتقارادى.
قاميت ىسقاق ايگىلى ءانشى، ءبىرىنشى دارەجەلى ارتيست قاميت ءابىلقاسىم ۇلى بالا كەزىنەن ويىن-ساۋىققا، سپورتقا اۋەس بولدى. 1963-1964 جىلدارى بەيجيڭدەگى باس ساياسي ءبولىمنىڭ ءان-بي ۇيىرمەسىندە قىزمەت ىستەي ءجۇرىپ، ورتالىق مۋزىكا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مۇعالىمدەرىنەن ان-مۋزىكا ساباعىن وقىپ، وزىندەگى تۋما تالانتتى عىلىمي جۇيەگە تۇسىرەدى. 1964 جىلى قاميت شىنجاڭ اسكەري رايونىنىڭ ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسىنىڭ قۇرامىندا تۇڭعىش رەت شەتەلگە - ۆەتنام ەلىنە بارىپ، سول ەلدىڭ ايگىلى ءانى "حۋبمينگە ارناۋ" اتتى ءاندى جانە قازاق حالىق ءانىن ۆەتنامدىقتاردىڭ ماقامىنا ءتۇسىرىپ، ورىنداعاندىعى سەبەپتى ۇلكەن قۇرمەتكە بولەندى. ۆەتنام مەملەكەت قايراتكەرى حو شي مين ءوزى ساحناعا شىعىپ قا¬ميتقا گۇل ۇسىنىپ، ىستىق ىقىلاس كورسەتەدى. 1965 جىلى قحر پرەمەرى جۋ ىنلاي شىنجاڭعا قىزمەت تەكسەرۋمەن كەلىپ، سول كىسىگە ارنالعان ساۋىق كەشتە قاميت ءان شىر¬قاي¬دى. ونىڭ انىنە ءتانتى بولعان پرەمەر: "مەن قازاق حالقىنىڭ جاۋىنگەر ءانشىسى ءقاميتتى تاعى ءبىر رەت ءان ايتۋعا ۇسىنىس ەتەمىن" دەيدى. قاميت ساحناعا قايتا كوتەرىلىپ حالىق ءانى "قاراتورعايدى" شىرقايدى. ءانشىنىڭ اسقاق اۋەنىن، ورىنداۋشىلىق شەبەرلىگىن قاتتى ۇناتقان پرەمەر ساحناعا شىعىپ قاميتپەن قول الىسىپ: "ەكەۋمىز بىرلەسىپ ءان ايتايىق" دەپ قولتىقتاسىپ تۇرىپ "ءبىز كەلەمىز داڭعىل جولدا" دەگەن ءان مەن "توڭكەرىسشىلەر ماڭگىلىك جاسىل قاراعاي" دەگەن ءاندى ورىنداپ ساۋىق كەشتىڭ سالتاناتىن اسىرادى.
1973 جىلدان 1981 جىلعا دەيىن بۇكىل قحر ارمياسى كولە¬مىندە وتكىزىلگەن ادەبيەت، كوركەمونەر بايقاۋىندا ول جەتى مارتە "ەڭ تانىمال سىيلىققا" يە بولىپ باس بايگەنى ەنشىلەيدى. ول راديو-تەليەۆيزياعا ەكى جۇزدەن ارتىق ءان بەرۋدەن سىرت بەس ءان تاسپاسىن شىعاردى. 300-دەن ارتىق حالىق اندەرىن رەتتەدى. قاميت بۇرىنعى كەڭەس وداعى ەلىندە ونەر ساپارىندا بولعان كەزىندە وعان "كەڭەس وداعىنىڭ ءارتيسى" دەگەن قۇرمەتتى اتاق بەرىلدى. 1992 جىلى تۇركيا ەلىنەن دە وسىنداي وڭدى ساپارمەن ورالدى.
1993 جىلى قحر مەملەكەتتىك كەڭەسى پەن ورتالىق اسكەري ىستەر كوميتەتى وعان "ەرەن ەڭبەك سىڭىرگەن ونەر يەسى" دەگەن داڭق كۋالىگىن بەردى. ءارى وكىمەتتىڭ ەرەكشە ستيپەندياسىن تاعايىندادى. ول "ونەردىڭ گەنەرال-مايورى"، "مەملەكەتتىك ءبىرىنشى دارەجەلى ارتيست" اتاقتارىنىڭ يەگەرى.
اقيىق ءانشى ەرەكشە ۇسىنىسپەن ىلگەرىندى-كەيىندى ۆەتنام، پاكيستان، ماروككو، تۋنيس، يوردانيا، فرانسيا، شۆەيسا¬ريا، تۇركيا، ورتا ازيا ەلدەرى قاتارلى وتىزدان ارتىق ەلدەردە ونەر ساپارىندا بولىپ تۋعان حالقىنا داڭق اپەردى.
قاليبەك رايىمبەك ۇلى (1908-1981) ورتا ءجۇزدىڭ كەرەي تايپاسىنىڭ جانتەكەي (بارقى) رۋىنان. 1908 جىلى بارلىق تاۋىندا تۋعان. ساۋان اۋدانىندا وقىپ، ءبىر مەزەت مۇعالىمدىك قىزمەت اتقارعان. ۇلت ازاتتىق قوزعالىسى تۇسىندا پارتيزان قوسىنىڭ باستىعى، ساۋان اۋدانىنىڭ اكىمى بولعان. 1951 جىلى ءوز قاراماعىنداعى كوپتەگەن وتباسىلاردى باستاپ، ءۇندىستان ارقىلى تۇركيا جەرىنە قونىس اۋدارعان. ونىڭ ۇلى حاسان ورالتاي حالىقارالىق "ازاتتىق" راديوسىندا ۇزاق جىل قىزمەت اتقارعان. ءارى اكەسى باستاعان كوش توڭىرەگىندە جانە ءوز ءومىربايانىن نەگىز ەتىپ "ەلىم-ايلاپ وتكەن ءومىر" (الماتى، "ءبىلىم" باسپاسى) اتتى عۇمىرباياندىق كىتاپ جازعان.
قالي پالۋان - قىتايدىڭ مەملەكەتتىك چەمپيونى. 1961 جىلى تۋعان. 1983 جىلى شاڭحايدا وتكەن مەملەكەتتىك پالۋاندار بايقاۋىندا ءۇشىنشى جۇلدە العان. ولكەلەر ارا وتكىزىلگەن ءتورت رەتكى ەركىن كۇرەستىڭ جۇلدەگەرى. ول ءقازىر ش ۇ ا ر پالۋاندار كومانداسىندا اعا جاتتىقتىرۋشى.
قالقاباي ەجەبەرگەن ۇلى (1870-1933 ج.ج.) - تارباعاتاي وڭىرىندە وتكەن ايگىلى شەشەندەردىڭ ءبىرى. قالقاباي مالعا كەدەي بولعانمەن سوزگە باي، ادىلەتتى جاقتاعىش حالىقشىلدىعىمەن، تاپقىر شەشەندىگىمەن ەل ەسىندە قالعان.
قوجاكە نازار ۇلى (1826-1884 ج.ج.) - جۇڭگو قازاقتارىندا وتكەن ايگىلى كۇيشى، كومپوزيتور. 1826 جىلى الماتى وبلىسىنىڭ قارقارا جەرىندە تۋعان. 1864 جىلى شىنجاڭ جەرىنە وتكەن، اۋەلى التاي، تارباعاتاي وڭىرىنە كەلىپ، كەيىننەن ىلەنىڭ تەكەس ءوڭىرىن مەكەندەگەن. 1884 جىلى جازىقسىز جالانىڭ قۇربانى بولىپ ناقاقتان ولتىرىلگەن.
ونىڭ وكىلدىك كۇيلەرىنەن - "سايرام كولى"، "قاھارمان"، "قوس كەلىنشەك"، "كەر تولعاۋ"، "شالقايما" سەكىلدى كوپتەگەن كۇيلەرى بار.
شىنجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسىنان 1984 جىلى جارىق كورگەن "كۇي تولقىنى" كىتابى جانە شىنجاڭدا جارىق كورگەن ونەر ادامدارى جايلى ەڭبەكتەر كۇيشى ءومىرى مەن شىعارماشى¬لىعىنان مول دەرەك بەرەدى.
قۇدايمەندە سامان (تورە) نەمەرەسى. چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتىنەن العاشىندا "گۇڭ" كەيىن "ءتايجى" ءمانسابىن العان. ءوز ەلىن بوراتالا جەرىنەن ىلەگە قونىستاندىرۋدا كوپ ەڭبەك ەتكەن.
قۇرمانالى وسپان ۇلى - (1924-1999) كورنەكتى اقىن. 1945 جىلى "كۇتەمىن" اتتى العاشقى ولەڭىمەن ادەبيەت شەبىنە كەلگەن. "شاتتىق جىرلارى"، "الۋان اۋەندەر"، "تيان-شيان جىرلارى"، "مەرۋەرتتەر"، "جىلدار ءىزى" سەكىلدى جىر جيناقتارىنىڭ، "ءۇش مايدان"، "شىركىن بۇراڭ دۇنيە-اي" ەسسە-ەستەلىك كىتاپتارىنىڭ اۆتورى، قحر جازۋشىلار قوعامىنىڭ، ش ۇ ا ر جازۋشىلار قوعامىنىڭ مۇشەسى.
قۇرمانبەك زەيتىنعازى ۇلى، ايگىلى ايتىس اقىنى. 1941 جىلى 10 اقپاندا التايدىڭ شىڭگىل اۋدانىندا تۋعان. اكەسى زەيتىنعازى دا اقىن بولعان. حالىق اۋىز ادەبيەتىمەن سۋسىنداپ وسكەن قۇرمانبەك بالا كەزىنەن ولەڭ-جىرعا جاقىن ءجۇردى.
1958 جىلى "ۇلتشىلدارعا" قارسى كۇرەس تۇسىندا اكەسى قۋعىنعا ۇشىراپ، ءوزى دە وقۋدان قۋىلدى. 1978 جىلدان كەيىن عانا ەس جيعان حالىق قاتارىندا ولەڭ ولكەسىندە كەڭىنەن سام¬عايدى. قۇرمانبەك اقىن ءار دارەجەلى ايتىستارعا قاتىناسادى. مەيرامحان، جامالحان سەكىلدى ارىپتەستەرىمەن تايتالاسىپ، حالىق اراسىندا كەڭىنەن تانىلادى. قازاقستان، تۇركيا، موڭعوليا سەكىلدى كوپتەگەن شەتەلدەردە بولادى. سان مارتە ايتىستىڭ باس جۇلدەسىن جەڭىپ العان.
1993 جىلى شىنجاڭ حالىق باسپاسىنان "اقىندار ايتى¬سى" دەگەن اتپەن ءبىر تومدىق شىعارمالارى جارىق كوردى. "جى¬لىپ وتكەن جىلدار-اي" اتتى ولەڭ تولعاۋ، داستاندار جيناعىن، "ەستە قالعاندار" اتتى ماقالالار جيناعىن باسپاعا ۇسىندى. ول قحر از ۇلت جازۋشىلارى قوعامىنىڭ، قحر فولكلورشى¬لار قوعامىنىڭ، شىنجاڭ فولكلورشىلار قوعامىنىڭ مۇشەسى.
قۇرمانجان زىكىريا ۇلى مەملەكەتتىك 1-دارەجەلى مۋزىكانت، ءارى ءانشى. 1964 جىلى ىلەنىڭ تەكەس اۋدانىندا تۋعان.
ونىڭ "جاس قانات"، "قۇس قانات"، "داۋىل"، "جۇرەك سىرى"، "قاينار"، "انا ارمانى"، "جانەركە"، "الىستاعى ارمان"، "قايران اسەت"، "ۇمىتپا سول ءبىر كەزىڭدى"، "ءتۇسىندىم"، "اۋىلىم" قاتارلى ان-تەرمەلەرى بار.
ول سازگەر، ءانشى عانا ەمەس، كۇيشى ءارى كۇيتانۋشى. ان-كۇي تاسپالارى شىعۋىمەن بىرگە كۇيگە قاتىستى كوپتەگەن ماقالالار جاريالاعان. ق.زىكىريا ۇلى جۇڭگو مۋزىكانتتار قوعامىنىڭ، ش ۇ ا ر مۋزىكانتتار قوعامىنىڭ، ش ۇ ا ر فولكلور قوعامىنىڭ مۇشەسى.
قىزىربەك ساقاري ۇلى ورالوۆ (1938-1970 ج.ج.) - التايدا وتكەن اقىن. "التاي گازەتىندە" قىزمەت اتقارعان. 1969 جىلى "شىعىس تۇركىستان ۇيىمىنا كىرىپ، وتاندى اۋدارماقشى بولدى" دەگەن اتپەن قولعا الىنىپ، 1970 جىلى التايدا ەمەناقىن، ءماننان باستاعان ۇلتشىل ازاماتتارمەن بىرگە اتىلعان. ونىڭ قولعا الىنعان ساتتە بىرگە قاشقان قاندى كويلەك دوسى سەيىتحان ءابىلقاسىم ۇلى 1969 جىلى موڭعولياعا قاشىپ ءوتىپ، 1992 جىلى اتاجۇرت قازاقستانعا كەلگەن. 1999 جىلى قايتىس بولعان. س.ءابىلقاسىم ۇلىنىڭ "قۋعىن" ("قا¬شىپ كەلەم، قۋىپ كەلەدى") عۇمىرنامالىق رومانىندا قى¬زىر¬بەك تۋرالى ءبىراز سىر شەرتىلەدى.
قىدىرباي قوعام قايراتكەرى. 1931 جىلى ش ۇ ا ر جەمەنەي اۋدانىندا تۋعان. ش ۇ ا ر حالىق ۇكىمەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنبا¬سارى بولىپ جۇمىس ىستەگەن.
قيزات سەيىتقازين 1942 جىلى تارباعاتايدىڭ تولى اۋدانىندا تۋعان. تولى اۋدانىندا تاس جولشى، ءتىلشى، رەداكتور قاتارلى ءارتۇرلى جۇمىستار اتقارعان.
"داۋىلپاز"، "ارمان"، "تايتالاس"، "ساعىنىش"، "جان سىرى"، "اكە تىلەگى" سياقتى جيىرماعا تارتا كۇيى، "تاقتادا" سەكىلدى الپىستان استام ان-تەرمەسى بار.
لاق شەشەن (1823-1907 ج.ج.) - التايدىڭ كۇن بەتىندە وتكەن ءوز تۇسىنىڭ ءادىل ءبيى، ەشكىمگە ءسوز بەرمەگەن ايتۋلى شەشەنى. اۋىزشا جانە جازباشا دەرەكتەردە ايتىلۋىنشا ونىڭ شەشەندىگى كەرەي-نايمان اراسىنداعى "كوك ءيىرىم سەزى" سەكىلدى القالى جيىنداردا جانە جاكە، جاقسىباي، ءومىرتاي، مامىربەك، جەڭىسحان، باپى سەكىلدى ازۋى التى قارىس بي شە¬شەن¬دەرمەن قاعىسىپ-جاۋاپتاسۋلارىندا ەرەكشە كوزگە تۇسكەن.
لۇقتارقان ءادىلقان ۇلى قوعام قايراتكەرى، ينجەنەر، دوسەنت. قازاق مادەنيەتىن زەرتتەۋدىڭ ۇزدىك ۇيىمداستى¬رۋشىسى. قحر ش ۇ ا ر حالىق قۇرىلتايىنىڭ دەپۋتاتى، قحر ىلە-قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق حالىق قۇرىلتايىنىڭ دەپۋتاتى، تۇراقتى جوراسى.
ماعاز رازدان ۇلى (1924-1998 ج.ج.) - جۇڭگو قازاق ادەبيە¬ءتى¬ءنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى. العاشقى ولەڭى 1946 جىلى "ەرىكتى التاي" گازەتىندە جاريالانعان. ول اقىندىق جاعىنان عانا ەمەس، پروزا، دراما جانرىندا دا ءوز تالانتىن تانىتقان قالامگەر.
"اسۋلار تولعاۋى" (1982 ج)، "ۋاقىتقا جاۋاپ" (1984 ج)، "ەرتەڭ" (1994 ج)، "بوساعا" (1998 ج) جىر جي¬ناق¬تارىمەن بىرگە "سارى بەل" ولەڭ رومانى (1986 ج)، "اتا زامان سويلەيدى" اڭگىمە-پوۆەستەر جيناعى (1994 ج)، "التايدىڭ اقيىقتارى" اتتى تاريحي رومانى (1998 ج) جارىق كورگەن.
"كەبەنەك كيگەننىڭ تويى" اڭگىمەسى مەن "سارى بەل" ولەڭ-رومانى قىتايدىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىنا يە بولعان. ماعاز شىعارمالارى شۇرايلى ءتىل، كوركەم كەستەلەرى مەن تاريحي قۇندىلىعى جاعىنان ەرەكشەلەنەدى.
2005-جىلى استانا قالاسىنان ("ەلوردا" باسپاسىنان) "اتا زامان سويلەيدى" اڭگىمە-پوۆەستەرى جيناعى جارىق كورگەن. ول قحر جازۋشىلار قوعامىنىڭ مۇشەسى بولعان.
مامىربەك شوكەن ۇلى - جۇڭگو مەملەكەتتىك چەمپيونى. قى¬تايدىڭ مەملەكەتتىك جارىستارىندا ءبىر رەت اعا جۇلدەگەر، بەس رەت جۇلدەگەر اتانعان.
ماقاتان ءشارىپحان ۇلى (1932-1983)، اقىن 1954 جىلى شىن¬¬جاڭ ينستيتۋتىن تاۋىسىپ "شۇعىلا" جۋرنالىنا جۇ¬مىس¬قا ورنالاسقان. جاسىنان ولەڭگە قۇمار وسكەن ول جانىنان جىر توگىلدىرىپ قالماستان پروزا جانە دراماتۋرگيا سالاسىندا ەڭبەكتەنىپ قىرۋار تۋىندىلار جاراتتى. "ءولىارا" اتتى رومان، "ساليحا-سامەن"، "ەرتىس جۇلدىزدارى" سەنارييىن جازدى. ولەڭ-داستاندارى 1981 جىلى ۇلتتار باسپاسىنان "جىر جولىندا" دەگەن اتپەن جارىق كوردى. ول كەزىندە قحر جازۋشىلار قوعامىنىڭ، ش ۇ ا ر ادەبيەت-كوركەمونەرشىلەر بىرلەستىگىنىڭ جورا مۇشەسى، شىنجاڭ جازۋشىلار قوعامىنىڭ ارناۋلى كاسىبي جازۋشىسى بولعان.
ءمامي جۇرتباي ۇلى (1856-1920 ج.ج.) - التايدىڭ كۇنگەي بەتىندەگى ءتورت ءبيدىڭ ءبىرى بولعان كوكەننىڭ نەمەرەسى. 1890 جىلى اكەسى جۇرتباي ءبيدىڭ مۇراگەرى رەتىندە سول كەزدەگى ءتورت ءبيدىڭ ءبىرى بولعان. چيڭ پاتشالىعى (ەجەنحان) ءتايجى ءمانسابىن بەرگەن. دوڭىز جىلعى توڭكەرىس چيڭ پاتشالىعىن قۇلات¬قاننان كەيىن، مينگو ورتالىق ۇكىمەتى 1913 جىلى ماميگە "فۋگوگۇڭ" اتاعىن بەرگەن. 1915 جىلى قاراشادا ورتالىق مينگو ۇكىمەتى ماميگە "بەيسى" اتاعىن بەكىتىپ، 1917 جىلى تامىزدا بەيسىلىك مانساپقا وتىرعان. ەل باسقارۋ ءىسى جاعىندا ءماميدىڭ ءسوز تاپقىشتىعى، شەشەندىگى، ءادىل بيلىگى ءوز زامانىندا-اق اڭىزعا اينالعان. "كەرەيدەن ءمامي كەتسە اقىل كەتەدى، قارا وسپان كەتسە ايبار كەتەدى" دەگەن ءسوز تەككە ايتىلماعان. ءمامي ايتىپتى دەلىنەتىن: "كەرەي مەن نايماننىڭ اراسىندا داۋ بولسا نايمانعا بۇرامىن، اعايىن ارا داۋ بولماسىن دەگەنىم، قازاق پەن موڭعولدىڭ اراسىندا داۋ بولسا موڭعولعا بۇرامىن، جاۋ بولماسىن دەگەنىم" دەۋىنىڭ ءوزى ادىلدىك پەن ەل باسقارۋ جاعىن¬داعى اسا كورەگەندىگى بولسا كەرەك. ءمامي قارا قىلدى قاق جارعان ءادىل بي بولىپ قالماستان، ءوز زامانىنىڭ وزىق ويلى دانىشپانى بولعان. ول قازىرگى رەسەي، قازاقستان، وزبەكستان جەرىنەن التايعا قاشىپ وتكەن زيالى قاۋىم وكىلدەرىن قول استىنا جيىپ، "اباقيا" سەكىلدى مەكتەپتەر اشىپ، قازاق بالالارىن بىلىمگە باۋلىعان. 1911 جىلى تومسك باسپاسىنان شىققان ساپوجنيكوۆتىڭ "قارا ەرتىس" رومانىندا ءمامي بەيسى اۋىلى جانە وندا ءمۇعالىم بولىپ جۇرگەن ستامبۋلدا وقىعان، تەگى تۇرىك شاكيىر دەگەن ازامات جايىندا جازادى.
ءمامي شاكارىم قۇدايبەردىۇلىمەن حات الىسقان دەگەن اڭىز بار (كەيبىرەۋلەر ولار كەزدەسكەن دەپ تە ايتادى). سوندا شاكارىم ماميدەن: "ناعاشىڭىز كىم؟" دەپ سۇراپتى دەلىنەدى. مۇنىسى ءۇشىنشى اكەسى مامىتتىڭ شەشەسىنىڭ موڭعول قىزى ەكەنىن قازبالاعانى سياقتى. سوندا ءمامي: "مۇحاممەد پايعامبارمەن قارىن بولەمىن" دەگەن كورىنەدى. مۇنىسى "مۇحاممەدتىڭ شەشەلەرى دە كاپىر قىزى ەدى عوي، ونى نەسىن قازبالايسىز" دەگەنى بولسا كەرەك. ءسويتىپ شاكارىم قاجى سوزدەن توسىلىپتى دەسەدى.
ءمامي قايتىس بولعاندا اقىت، اسەت اقىندار وعان كۇڭىرەنە جوقتاۋ ايتقان ەكەن. ءماميدىڭ ۇلدارى - قاناپيا (1876-1934)، زيا، ماڭكەي (1899-1940)، شامەر، ءشامسي (1903-1950) بارلىعى دا وقىعان، توقىعانى بار كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ازاماتتار بولعان. ولار دا ەل باسقارۋ ىسىنە ارالاسىپ، ەلى مەن جەرى ءۇشىن ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن تاريحي تۇلعالار ەسەپتەلەدى.
مەيرامبەك پالۋان - قىتايدىڭ مەملەكەتتىك چەمپيونى. مەملەكەتتىك جارىستاردا بەس رەت جۇلدەگەر، ولكەلەر ارا جەتى رەت جۇلدەگەر بولعان. جەتى التىن مەدالدىڭ يەگەرى. مەملەكەتتىك سپورت شەبەرى. ۇزدىك تاربيەشى.
مۋسا تۇرعىنباي ۇلى (1888-1940) - قىتايدىڭ ءور التايىنداعى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسى تۇسىنداعى ايگىلى مەرگەن. ول حالىقتىڭ ەركىندىك الۋ جولىندا قان كەشكەن ۇرىستارعا قاتىناسىپ، "قۇرالايدى كوزدەن اتقان" مەرگەندىگىمەن اتى شىققان. ءبىر رەتكى ۇرىستا جاۋدىڭ شولعىنشىدا جۇرگەن 30 ادامىن قورشاپ الىپ، مەرگەن ساناپ وتىرىپ 28ء-ىن اتىپ تۇسىرەدى. بىرەۋى قاشىپ كەتەدى. بىرەۋى وتىرىك قولىن كوتەرىپ: "اعا، مەن مۇسىلمان ەدىم" دەپ ايقايلايدى. اڭعال باتىر باسىن كوتەرە بەرگەندە الگى سۇمنىڭ وعىنان مەرت بولادى.
مۇقاش جاكە ۇلى (1904-1995) قوعام قايراتكەرى 1923-1927 جىلى ۇرىمجىدە موڭعول-قازاق مەكتەبىنەن وقىعان. 1927 جىلى ءشارىپحان بۋرىلتوعاي اۋدانىنىڭ اكىمى بولىپ تۇرعاندا وعان كومەكشى بولعان. 1933-1935 جىلدارى التاي وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسىنىڭ، باجى مەكەمەسىنىڭ، "التاي" گازەتىنىڭ باستىعى بولعان. 1937 جىلى قازاندا "تەز ىلگەرلەۋ" جۋرنالىن شىعاردى. 1940-1944 جىلدارى شىڭ سىساي تۇرمەسىندە قاماقتا جاتقان. 1945 جىلى شىنجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتتە اۋدارماشى، سارسۇمبە اۋدانىنىڭ اكىمى، 1945-1949 جىلدارى "التاي گازەتىنىڭ" باستىعى ءارى باس رەداكتورى، وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسىنىڭ، التاي توڭكەرىستىك جاستار ۇيىمىنىڭ، 1949 جىلدان كەيىن "التاي گازەتىنىڭ" باستىعى 1952 جىلدان شي-ان باتىس سولتۇستىك اسكەري-اكىمشىلىك كوميتەتىنىڭ ۇلتتىق ىستەر باسقارماسى باستىعى جانە جوراسى، 1954 جىلدان بەيجيڭدە اۋدارماشى، ورتالىق ۇلتتار باسپاسىنىڭ اۋدارماشىلار باسقارماسىنىڭ باستىعى مىندەتتەرىن وتەگەن. كوپ رەت جۇڭگو باسشىلارى ماۋزىدۇڭ، جۋ ىنلايدىڭ قابىلداۋىندا بولعان. كەيىن "ۇلتشىل" بولىپ تاياق جەگەن. 1979 جىلى جالادان قۇتىلىپ، 1995 جىلى قايتىس بولدى.
مۇحاممەد ءابدىقادىر ۇلى قحر مەملەكەتىنىڭ ەكىنشى دارە¬جەلى كومپوزيتورى، دوسەنت. 1928 جىلى التايدىڭ شەمىرشەك اۋىلىندا تۋعان. التايدا، قۇلجادا اكىمشىلىك قىزمەتتەر ىستەۋمەن بىرگە ىلە وبلىستىق تەاترىندا مۋزىكانت، ارتيست سەكىل¬ءدى مىندەتتەر اتقارعان. كوپتەگەن وپەرا جانە دراما تەاترىندا ءساتتى رولدەر سومداعان. ءان، مۋزىكا جاسامپازدى-عىندا 200-گە تارتا شىعارماسى جاريالانعان. حالىق مۇرالارى مەن ان-كۇيلەرىن جيناقتاپ كوپتەگەن كىتاپتاردىڭ جارىق كورۋىنە جەتەكشىلىك ەتتى. ول قحر مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزىكا قوعامى، ش ۇ ا ر بولىمشە قوعامى، ش ۇ ا ر فولكلور قوعامى سەكىلدى قوعامداردىڭ مۇشەسى. قازاقستاندا "الىستاعى اۋەن" اتتى كىتابى جارىق كورگەن.
ءمۇتالىپ امىرە ۇلى (1928-1988 ج.ج.) - جۇڭگو قازاعىنان شىققان ايگىلى اكتەر. 1953 جىلدان باستاپ التاي ايماقتىق ويىن -ساۋىق ۇيىرمەسىندە، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق تەاتردا، بۋىرشىن اۋداندىق مادەنيەت ۇيىندە قىزمەت اتقار¬عان. "قىز جىبەك" وپەراسىندا تولەگەن رولىندە، "سالي-حا-سامەن" وپەراسىندا ياسۋكەي رولىندە، ۇيعىردىڭ كلاسسيكالىق وپەراسى "عارىپ-سانام" جانە "عۇنشامدا " قوسالقى ءرول¬دەردە، "تيان-شيان قىزىل گ ۇلى"، "قىز بەيىتى"، "جەتىم قىز¬دىڭ ماحابباتى" فيلمدەرىندە دە نەگىزگى رولدەرگە شىققان.
ءمۇتالىپ جاي اكتەر ەمەس، بەلگىلى اقىن ءارى دراماتۋرگ بولعان. ونىڭ ءوزى جازعان شىعارمالارى دا ساحنادا وينالعان.
ءمۇتالىپ ءابدىراحمان ۇلى. ءبىرىنشى دارەجەلى كينو اكتەرى. 1934 جىلى ىلەنىڭ قۇلجا اۋدانىندا تۋعان.
ول قىتايدا جاسالعان قازاق كينولارىندا 1964 جىلى "تيان-شيان قىزىل گۇلىندە" اسقاردىڭ، 1981 جىلى "جاي¬لاۋ¬¬داعى مىلتىق داۋىسىندا" قاليدىڭ، 1980 جىلى "اقبوزات تا" باجاننىڭ، 1990 جىلى "تاڭجارىقتا" قابىلدىڭ، 1993 جىلى "ىلە سالتاناتىندا" باراقتىڭ ءرولىن ءساتتى سومداعان.
ول كينو اكتەرى عانا ەمەس، بەلگىلى ساتيريك. ونىڭ "ەكى ساعات كۇلەسىڭ"، "كۇل دە ويلان"، "كۇلكى ميدىڭ ساياسى" كىتاپتارىمەن بىرگە "كۇلكى" اتتى ءازىل-قالجىڭ تاسپالارى شىققان.
ناريمان جاباعىتاي ۇلى (1928-1991 ج.ج.) ايگىلى ءتىل ما¬مانى، جۇڭگو قازاقتارىنان شىققان كورنەكتى اۋدارماشى¬لاردىڭ ءبىرى. 50-دەن استام كىتاپتى قازاق تىلىنە اۋدارعان. ول كىسى جۇڭگو ءتىلىنىڭ مامانى عانا بولىپ قالماستان، اراب، تۇرىك، ۇيعىر تىلدەرىن دە جاقسى مەڭگەرگەن ءتىل عالىمى ەدى. ول ءتىرى كەزىندە شىنجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى، ش ۇ ا ر اۋدارماشىلار قوعامىنىڭ، ش ۇ ا ر كينوشىلار قوعامىنىڭ تۇراقتى جوراسى، جۇڭگو كينوشىلار قوعامىنىڭ مۇشەسى، ش ۇ ا ر ادەبيەت-كينوونەرشىلەر ءبىر¬لەستىگىنىڭ ءتوراعاسى سەكىلدى مىندەتتەر اتقارعان.
نازار سمايىل ۇلى بەلگىلى ءانشى. 1960 جىلى ش ۇ ا ر باركول اۋدانىندا تۋعان. قىتايدا وتكەن بىرنەشە مارتە ءان بايقاۋىنىڭ جۇلدەگەرى. جاپونيا، لاتىن امەريكاسى، تۇركيا، مالايزيا، پاكيستان، سينگاپۋر، قازاقستان، قىرعىزستان ەلدەرىندە ونەر ساپارىندا بولىپ، جاقسى اڭىس تۋدىرعان.
"كورىكتى باركول جايلاۋى" سەكىلدى ءان تاسپالارى بار.
نوعايباي اۋشى ۇلى (1867-1940 ج.ج.) - ءور التايداعى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ قۇربانى. ەل ىشىندە ۇكىردايلىق ءمانسا¬بى بولسا دا، ەسىمحان (1899-1941)، ىرىسحان (1898-1940)، وسپان (1899-1951) باتىرلاردى قولداپ، كۇرەستى ۇيىمداستى¬رۋ¬شى¬لاردىڭ ءبىرى بولعان. 1940 جىلى ساۋىردە قاندى سوعىستىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ شىڭگىلدىڭ بۇلعىن وزەنىنىڭ تايكەشكەن دەگەن جەرىندە وققا ۇشىپ قۇربان بولعان.
ءنۇسىپحان كونباي ۇلى (1896-1986 ج.ج.) - ىلە وڭىرىندە وتكەن بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، پولكوۆنيك، اعارتۋشى.
العاشىندا اۋىل مولداسىنان وقىعان ن.كونباي ۇلى كەيىننەن كۇنەستىڭ سوربۇلاعىنداعى مەكتەپكە ءتۇسىپ وقىدى. 1916-1917 جىلدارى ءسۇيدىڭ كۇرەدە اشىلعان مەكتەپتەن جالعاستى وقىپ، جۇڭگو ءتىلىن ۇيرەنەدى. وسىدان كەيىن كۇرەدە مۇعالىمدىك جۇمىس اتقارادى.
1933 جىلى شىڭ سىسايدىڭ حالىقتىق اعارتۋعا ءمان بەرە قالعان كەزىندە كوپتەگەن قازاق مەكتەپتەرىنىڭ اشىلۋىنا مۇرىندىق بولادى. 1939 جىلى ۇرىمجىدەگى كادرلار جەتىستىرۋ كۋرسىنا ءتۇسىپ، 1940-1941 جىلدار شىڭ سىسايدىڭ ساياساتىن ۇگىتتەۋ قىزمەتىن اتقارادى.
1941 جىلى قازاندا نىلقىعا كەلىپ، قارا توبە قالاشىعى¬نىڭ ىرگەتاسىن قالاسادى. 1944 جىلعى اكپار-سەيىت باستاۋىن¬داعى گومينداڭ ۇستەمدىگىنە قارسى كۇرەسكە قاتىناسادى.
1945 جىلى قاڭتاردا قۇلجا قالاسى ازات بولادى. اقپاندا گەنەرال ىسقاقبەكتىڭ بۇيرىعىمەن ءنۇسىپحان توعىزتاراۋداعى 1-قازاق اتتى اسكەر پولكىنىڭ پولكوۆنيگى بولادى. 1946 جىلى بۇل پولك قوبىق 2-اتتى اسكەر پولكىنە وزگەرتىلىپ نۇسەكەڭ پولكىنىڭ پولكوۆنيگى بولادى. 1948 جىلى ۇلتتىق ارميا باس قولباسشىلىق شتابى كادرلار ءبولىمىنىڭ باستىعى بولىپ قۇلجاعا باردى. 1952 جىلى ءۇرىمجى اسكەري رايونى¬نىڭ التىنشى كورپۋس باستىعىنىڭ ورىنباسارى بولادى. كەيىننەن شىنجاڭ تىڭ يگەرۋ ارمياسىنىڭ ورىنباسار قولباسشىسى جانە باتىس سولتۇستىك اسكەري-اكىمشىلىك رايونى باسقارۋشىلار القاسىنىڭ ءبىرى بولىپ جۇمىس اتقارعان. 1954-1966 جىلدار ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ ورىنباسار باستىعى بولدى. "مادەنيەت توڭكەرىسى" تۇسىندا سوققىعا ۇشىراپ، 1978 جىلدان كەيىن اتاق-ابىرويى قالپىنا كەلتىرىلدى. ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق ءساياسي-ماسليحات كەڭەسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، ش ۇ ا ر ءساياسي-ماسليحات كەڭەسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى سەكىلدى قىزمەتتەر اتقارعان.
نيعىمەت مىڭجان ۇلى (1922-1993 ج.ج.) - اقىن، جازۋشى، تاريحشى، عالىم. تارباعاتايدىڭ تولى اۋدانىندا تۋعان. 1940 جىلداردان شىعارمالارى جاريالانا باستاعان. 1942 جىلى "كۇرەسكەر سەميا" پەساسى، 1943 جىلى "قىز جىبەك" ما¬قالاسى، 1945-1947 جىلدارى "كۇرەسكەرلەر"، "ءبىلىم شىراعى"، "كۇش بىرلىكتە"، "ءشارىپحان تۋرالى" ولەڭ-ماقالالارى جارىق كورگەن.
1948 جىلى پروزا سالاسىندا "تۇرمىس ءتىلشىسى" پوۆەسىن جاريالاعان. سونىمەن بىرگە "قازاق تاريحىنىڭ دەرەگى" اتتى زەرتتەۋ ماقالاسى "شىنجاڭ گازەتىنىڭ" قازاقشا، قىتايشا، ۇيعىرشا ساندارىندا جاريالانىپ، 1949 جىلى جەكە كىتاپ بولىپ شىققان. 1952 جىلى "شىنجاڭ قازاقتارىنىڭ شارۋا¬شىلىق ءومىرى مەن الەۋمەتتىك قۇرىلىسى جانە ادەت عۇرپى" دەگەن كىتاپ جازدى. 1959 جىلى "قارلىعاش" اتتى ولەڭ-رومانى شىقتى.
شىنجاڭ حالىق باسپاسىنان 1987 جىلى "قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى"، 1996 جىلى "قازاقتىڭ ميفتىك اڭىزدارى" اتتى زەرتتەۋ كىتابى جارىق كوردى.
نۇرلان ءابىلماجىن ۇلى جۇڭگو قازاعىنىڭ اراسىنان شىققان ساياسي قايراتكەرلەردىڭ ءبىرى. 1963 جىلى ش ۇ ا ر كوكتوعاي اۋدانىندا تۋعان. ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق سوتىنىڭ باستىعى، وبلىس باستىعى، ش ۇ ا ر حالىق ۇكىمەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى جۇمىستارىن اتقارعان.
وسپان سلام ۇلى (1899-1951 ج.ج.) - شىعىس تۇركىستان اتالعان شىنجاڭ وڭىرىنەن شىققان ۇلت ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، حالىق باتىرى، ءور التايدىڭ كوكتوعاي اۋدانىنىڭ ءوندىرقارا دەگەن جەرىندە تۋعان. اباق كەرەيدىڭ مولقى رۋىنان.
1934 جىلى موڭعوليانىڭ بايان-ولگەي جەرىنە بارىپ ءجۇرىپ، وسپان قولعا ءتۇسىپ، قاماۋعا الىنادى، قاماۋدان قاشىپ شىققان جولىندا ءوزىن ۇستاماقشى بولعان اسكەردىڭ بىرەۋىن ءولتىرىپ، ءبىر بەساتار، ءبىر قىلىش، 500 وق الىپ قۇتىلادى. 1936 جىلى "قۇرال جيناۋ جۇرگىزىلگەندە " امالسىز ءبىر ءبولىمىن تاپسىرىپ بەرەدى. 1939 جىلى 24 جەلتوقساندا اقىت قاجى ۇستالعاننان كەيىن ەسىمحانمەن اقىلداسىپ ەكەۋى اتقا قونادى. ەسىمحان جۇيرىك ات تابۋعا، وسپان قارۋ-جاراق تابۋعا كەلىسىپ، ۋاعدا بويىنشا تەز قارۋلانادى. 1940 جىلى اقپاندا كوكتوعاي اۋدانى اكىمى ءشۇي ىرليڭ جانە ساقشى باستىقتارىن تارپا باس سالىپ، باسىن كەسىپ قولىن قاندايدى. وسىلايشا وسپان باتىر ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ بىلتەسىن تۇتاندىرادى. وسى¬دان كەيىنگى ۇزاق جىلدىق ۇلت ازاتتىق كۇرەسىنە تىكەلەي جەتەك¬شىلىك ەتتى. كەيىننەن مونعوليا ارقىلى كسرو-دان كومەك الادى.
1945 جىلى قىركۇيەكتە بۇكىل التاي ايماعىن قىتايلاردان ازات ەتىپ، ءوزى ايماقتىڭ ۋاليلىگىنە سايلاندى. 1947 جىلى دالەلحان سۇگىربايەۆ ەكەۋىنىڭ اراسىندا كەلىسپەۋشىلىك تۋىپ، وسپان ءوزىن كوممۋنيستىك جۇيەدەن بارىنشا شەتتەتە باستادى. ءبىر مەزەت (1948-1949 ج.ج.) گومينداڭ ۇكىمەتىمەن بىرلەستىك ورناتتى. ۋاڭ جىن باستاعان قىزىل قىتايلاردىڭ شىنجاڭ جەرىنە كىرۋىمەن گانسۋ جەرىنە قاراي شەگىنە سوعىس جاسادى.
1951 جىلى اقپاندا قانامبال تاۋىنىڭ ماقاي دەگەن جەرىندە قاپىدا قولعا ءتۇستى. 1951 جىلى 28 ءساۋىر كۇنى جۇڭگو كوممۋنيستەرىنىڭ اسكەري سوتىنىڭ ۇكىمىمەن اتىلدى.
وسپان ولگەنمەن ونىڭ رۋحى ولمەدى. اعىلشىن جازۋشىسى گوفەدەي لياس: وسپان باتىر ەگەر بۇدان بەس-التى عاسىر بۇرىن دۇنيەگە كەلگەندە اتالارى موڭكە، شىڭعىس جانە تەمىرلان دەڭگەيلەس ۇلى قولباسشى بولار ەدى" دەپ باعا بەردى.
سەيىتحان ءابىلقاسىم ۇلىنىڭ "وسپان باتىر " رومانى (الماتى، "انا ءتىلى" باسپاسى)، جاقسىلىق ءساميت ۇلىنىڭ "سەرگەلدەڭ" رومانى (الماتى، "انا ءتىلى" باسپاسى)، "وسپان باتىر " ماقالالار جيناعى (الماتى. "اردا"باسپاسى 2007ج) وسپان باتىر ومىرىنەن مول دەرەكتەر بەرسە، كوپتەگەن ادەبي شىعارمالار وسپان اتىن وقيعاسىنا وزەك ەتتى. باستىلارىنان ش.قىزىر ۇلى "قايقايا شاپقان قاراگەر"، ا. التاي "نوقتالى ارمان" سەكىلدىلەردى اتاۋعا بولادى.
وسپان بەيسەنبى ۇلى (1825-1916) اكەسى بەيسەنبى دونەنباي ۇلى التاي بەتىن¬دەگى ءتورت ءبيدىڭ ءبىرى عانا ەمەس، ايتۋلى كۇيشى بولعان. 1872 جىلى اكەسى قايتىس بولعان سوڭ، وسپان ورنىنا وتىرىپ 44 جىل ەل بيلەگەن. ونى جۇرت تۇسىنە قاراپ "قارا وسپان" دەسە، امبىلىق ءمانسابىنا قاراپ "كارى امبى" دەپ تە اتاعان. 1870 جىلى تارباعاتايدى بيلەگەن شي امبى شاۋەشەك قالاسىنىڭ جامبىلىن تۇرعىزۋعا التايدان 500 جىگىت سۇراتا¬دى. وسپان وعان قارسى شىعىپ، 3 جىل شي امبى¬نىڭ قاماۋىن¬دا وتىرادى. سوندا دا ايتقانىنان قايتپايدى. حالىق تالابى¬مەن تۇرمەدەن بوساپ شىعادى. 1904 جىلى التاي بيلەۋشىسى چي چىڭساي المان-سالىقتى كوبەيتپەكشى بولعاندا، وسپان وعان دا قارسى شىعىپ، سالىقتى كۇشىنەن قالدىرتادى. وسپان 1916 جىلى قايتىس بولىپ ونىڭ مۇراگەرلەرى تۇركىستان قاسەن ۇلى (1916-1919)، كاكەن قاسەن ۇلى (1919-1940)، دۋتىپ كاكەن ۇلى (1940-1947)، اشىران كاكەن ۇلى (1947-1949) ءتايجى بولىپ بيلىك جالعادى.
وتارباي دۇيسەنبى ۇلى (1834-1931) شۇار-دىڭ جەمەنەي جەرىندە تۋعان. وتارباي تۋما تالانتتى اقىن بولىپ بالا جاسىنان سۋىرىپ-سالما ونەرىمەن ەل كوزىنە تۇسكەن. ونىڭ تاپ بەرمەدەگى تاپقىر ولەڭدەرى مەن ارىپتەستەرىنەن ۇستەم كورىنەتىن ايتىس ونەرى اۋىزدان اۋىزعا تاراعان. ساۋىردان ءور التايعا، ودان جەمسارى وڭىرىنە قونىس اۋدارعان ونىڭ ارتىندا كوپ مۇرا قالعان. ونىڭ ءبىر ءبولىمى 2003 جىلى شىنجاڭ حالىق باسپاسىنان "وتارباي جىراۋ" دەگەن اتپەن جارىق كورگەن.
وجىراي شەشەن (1836-1930 ج.ج.) - تارباعاتاي وڭىرىندە وتكەن شەشەندەردىڭ ءبىرى. ادىلدىكتى جاقتايتىن تۋراشىلدىعى، جالعاندىق پەن ارامدىققا قارسى شاباتىن قاسيەتتەرىمەن ەل ەسىندە قالعان.
ومارعازى ايتان ۇلى (1931-1997 ج.ج.) - قىتايداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى. ول 1952 جىلدان باستاپ وسى زامان قازاق پوەزياسىنا تامىلجىعان تابيعات ليريكالا¬رىمەن كەلگەن. كەيىننەن فيلوسوفيالىق وي يىرىمدەرىنە بويلاپ وزىندىك باعىت، ۇستانىم قالىپتاستىرىپ، ادەبيەتتەگى ءوز ورنىن العان.
قىتايدا "تىرنالار"، "قۇس جولى"، "تۇيە"، "ساۋكەلە" قاتارلى جىر جيناقتارى شىعۋىمەن بىرگە "اڭ شادىرىن وق تابار"، "تارازى"سياقتى روماندارى جارىق كورگەن. 2003 جىلى دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنان "تىرنالار" اتتى ولەڭدەر، داستاندار، پوەمالار جيناعى شىققان.
ويانعان ىڭعاي ۇلى (1914-1972 ج.ج.) - شىنجاڭنىڭ بۋىر¬شىن اۋدانىندا وتكەن اقىن.
ونىڭ ارتىندا قالعان وكىلدىك شىعارمالارىنان - "مۇڭ¬لىق جىرى"، "التىنشى ايدىڭ ون ءتورتى"، "باياننىڭ بەتكە باسارلارىنا"، "شوپكە تۇسكەندە"، "نۇرعابىلعا"، "كۇشىكتىڭ زارى"، "ىدىرىش پەن قاسقىردىڭ ايتىسى"، "ەكى قۇرداس"، "جالقاۋعا" سەكىلدى ولەڭ-تولعاۋلارى بار.
ورازحان احمەت ۇلى كورنەكتى قازاق قالامگەرى. 1938 جىلى ىلەنىڭ قورعاس اۋدانىندا تۋعان.
جازۋشى و.احمەت ۇلى 1956 جىلدان باستاپ كوركەم ادەبيەت¬كە ارالاسقان. سودان بەرى "كوكتەمگى ويلار"، "سونبەيتىن شىراق"، "ەڭ سوڭعى كوز جاسى"، "جاسىل باقشا"، "وزگەرگەن ءوڭىر"، "كوك بەلەس"، "قۇمداعى ىزدەر" سەكىلدى كىتاپتار جازىپ جاريالادى. بىرنەشە شىعارماسى مەملەكەتتىك سىيلىقتار العان.
ول جۇڭگو مەملەكەتتىك جازۋشىلار قوعامىنىڭ، جۇڭگو از ۇلت جازۋشىلارى عىلىمي قوعامىنىڭ، ش ۇ ا ر جازۋشىلار قوعامىنىڭ، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق جازۋشىلار قوعامىنىڭ مۇشەسى. قحر مەملەكەتتىك 1-دارەجەلى جازۋشى.
وتانبەك ەڭسەحان ۇلى ءانشى. 1964 جىلى شۇار-دىڭ بۇراتالا دەگەن جەرىندە تۋعان. شي-ان كوركەمونەر ينستيتۋتىن بىتىرگەن سوڭ، ش ۇ ا ر مادەنيەت باسقارماسىنىڭ بۇقارالىق مادەنيەت بولىمىندە جۇمىستار اتقارعان.
1995 جىلى قحر مەملەكەتتىك "شوق جۇلدىزدار" بايقاۋى¬نىڭ باس جۇلدەسىن جەڭىپ العان. "سارى دالا"، "ايگولەك" سەكىلدى ءان تاسپالارى بار.
ءومىرتاي ناشىن ۇلى (1843-1934) التاي بەتىندەگى ءتورت ءبيدىڭ ءبىرى قۇلىبەك جانتەلى ۇلىنىڭ نەمەرەسى، اكەسى ناشىن ءومىر¬تايدىڭ بەس جاسىندا قايتىس بولىپ اناسى حانىمايدىڭ تاربيەسىندە وسكەن. ۇيدە اقىلگوي انادان، تۇزدە دانىشپان بيلەردەن ءتالىم الىپ، ءوزى دە دۋالى اۋىز، باۋىرىنا ەل ۇيىعان ءادىل بيگە اينالدى. 1905 جىلى قاجىعا بارىپ "بي-قاجى" اتاندى، 1915 جىلى فۋگوگۋڭ ءمانسابىن الدى.
ءومىرتاي قايتىس بولعاننان كەيىن، ورنىنا ءابىلماجىن قىم¬بىل ۇلى گۇڭ بولىپ 1934-1949 جىلدارى ەل بيلەگەن.
ءپاتيقا مالىك قىزى ايگىلى اكتريسا. قحر 1-دارەجەلى ءارتيسى. 1944 جىلى ءۇرىمجى قالاسىندا تۋعان.
"تيان-شيان قىزىل گ ۇلى"، "جايلاۋداعى مىلتىق داۋسى"، "جەتىم قىزدىڭ ماحابباتى"، "جۋساندى دالا"، "سەرجان"، "جىڭحىنىڭ باتىسقا ساياحاتى"، "جىبەك جولى"، "قاناس تۋرالى اڭگىمە"، "باۋىرلاستار" سەكىلدى كوپتەگەن فيلمدەردە باستى رولگە شىققان. مۇنان سىرت ءارتۇرلى سپەكتاكل، وپەرا-لاردا تۇرلىشە رولدەردى ءساتتى سومداعان.
ول مەملەكەتتىك دراماشىلار قوعامىنىڭ تۇراقتى مۇشەسى، ش ۇ ا ر ادەبيەت-كوركەمونەرشىلەر بىرلەستىگى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، ش ۇ ا ر دراماشىلار قوعامى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى سەكىلدى مىندەتتەر اتقارعان.
راقىمجان مەشپەت ۇلى (1895-1972 ج.ج.) - ىلە ايماعىنىڭ قۇلجا اۋدانىنداعى جىرعالاڭ وزەنى بويىندا دۇنيەگە كەلگەن ايتۋلى اقىن. اكەسى مەشپەت اقىننىڭ جەتەكتەۋىمەن ءبىر مەزەت اسەت نايمانبايۇلىنا شاكىرت بولعان. اسەتكە ەلىكتەپ اقىن¬دىقپەن قوسا انشى-كۇيشىلىگىمەن دە اتى شىققان. "كوك وزەن" ءانىنىڭ اۆتورى اپپاق مايتابانقىزىمەن ۇيلەنىپ، ومىردە دە، ونەردە دە بىرگە وتەدى.
1981 جىلى شىنجاڭ حالىق باسپاسى جاعىنان "اقىن لەبىزى" اتتى جىر جيناعى جارىق كورگەن.
راحمەتوللا اپشە ۇلى (1924-2000 ج.ج) - قىتايداعى قازاق ادەبيەتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى. 1947 جىلى العاشقى ماقالاسى، 1948 جىلدان باستاپ ولەڭدەرى جاريالانعان. "وداق جۋرنالى"، "شىنجاڭ گازەتى"، "شىنجاڭ ادەبيەت يسكۋسستۆوسى" جۋرنال¬دارىندا قىزمەت ىستەگەن. 1954-1956 جىلدارى "شىرعا"، "جەن¬دەپ جەڭگە"، "قۇپيا قۇدالىق"، "دوستار"، "بيىككە" اڭگىمەلەرى جارىق كورىپ، ول "وزعاندار مەن توزعاندار" دەگەن اتپەن كىتاپ بولىپ شىققان. ساحنالىق شىعارمالار دا جازىپ جاريالاعان. "بالاپان" (1985 ج)، "تاس باستاۋ" (1982 ج)، "شۇ¬عىل بۇرىلۋ" (1984 ج)، "سورە الدىندا" (1999 ج) كىتاپتارىنىڭ اۆتورى.
ءراپيلا نۇرمۇحامەت قىزى بەلگىلى ءانشى. 1947 جىلى تار¬باعاتايدىڭ تولى اۋدانىندا تۋعان. ول 1964 جىلدىڭ وزىندە-اق قحر - دىڭ "ۇزدىك ءانشى" اتاعىن جەڭىپ العان ەدى. سودان بەرى، سان مارتە داڭق تورىنەن كورىندى. 11-كەزەكتى كارتال حالى¬قارالىق فەستيۆالىنىڭ لاۋرەاتى اتانعان.
ول شۇار-داعى كوپتەگەن قوعامداردىڭ مۇشەسى. مەملە¬كەتتىك 1-دارەجەلى ارتيست اتاعىنىڭ يەگەرى.
ساسان كيىكباي ۇلى (1818-1892 ج.ج) قازاقتىڭ ورتا ءجۇزىن¬دەگى نايمان ۇلىسى قىزاي تايپاسىنىڭ نەگىزىن قالاعان قاسيەت¬ءتى قىزاي انانىڭ جەتىنشى ۇرپاعى. 1836 جىلى 18 جاسىندا بي ءارى بولىس بولعان. 1883 جىلى چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتىنىڭ تاعايىندالۋىمەن قىزايدان تاراعان بەگىمبەت، دەربىس ەلىنە اقالاقشى بولعان. 1892 جىلى مىنگەن اتى ءسۇرىنىپ كەتىپ، سو¬نىڭ كەسىرىنەن كوز جۇمعان. سۇيەگى قۇلجا اۋدانىنىڭ بوربو¬سىن وزەن جاعالاۋىنداعى "ءۋايىس مازارىندا" جاتىر.
سماعۇل قالي ۇلى (1900-1979 ج.ج.) - التاي وڭىرىندە وتكەن كورنەكتى حالىق اقىنى. ول ايتىس ونەرىندەگى مايتالمان¬دىعىنا قوسا ءارى ءانشى، ءارى پالۋان بولعان.
س. قالي ۇلى اۋدان، ايماق، وبلىس دارەجەلى اقىندار ايتى¬سىنا قاتىسىپ ونەر كورسەتىپ وتىرعان. ش ۇ ا ر جانە وبلىستىق جازۋشىلار وداعىنىڭ، اۋىز ادەبيەت بىرلەستىگىنىڭ مۇشەسى بول¬عان. 1976 جىلى شىنجاڭ حالىق باسپاسىنان "ءومىر تولعاۋى" اتتى ولەڭدەر جيناعى جارىق كورگەن.
سماعۇل بودەنباي ۇلى قحر مەملەكەتتىك ءبىرىنشى دارەجەلى كومپوزيتور، ءارى دريجەر. 1958 جىلى ش ۇ ا ر التاي قالا¬سىندا تۋعان. 1978 جىلى شىنجاڭ كوركەمونەر مەكتەبىن، 1986 جىلى جۇڭگو مەملەكەتتىك كونسەرۆاتورياسىن كومپوزيتورلىق ءبولىمىن ءبىتىرىپ، 1994 جىلى قۇرمانعازى اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك كونسەرۆاتورياسىندا كومپوزيتورلىق (اسپيرانت¬تىق) ءبىلىم العان. التاي ايماقتىق ءان-بي ۇيىرمەسىندە، ىلە وبلىستىق ءان-بي ۇيىرمەسىندە قىزمەتتەر اتقارعان. ول 300-گە جۋىق ان-كۇي جانە بي مۋزىكالارىن جازىپ جاريالاعان. ول قىتايدا وتكىزىلگەن مەملەكەتتىك بايقاۋلاردىڭ جۇلدەگەرى. قحر مەملەكەتتىك مۋزىكا قوعامىنىڭ مۇشەسى. ىلە وبلىستىق مۋزىكا قوعامىنىڭ ءتوراعاسى.
سۇلۋباي ساپى ۇلى (1907-1944 ج.ج.) - وسپان باتىر باستاعان ۇلت ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باتىر ساربازى، ءارى ءانشى، اقىن. ول قان مايداندا ەرلىك كورسەتكەن ون باتىردىڭ ءبىرى رەتىندە ارنايى ماراپاتتالعان. 1944 جىلى ساۋىردە قازاق قولىن باستاپ جاۋعا سىلەيتە سوققى بەرىپ جۇرگەن ءبىر رەتكى ۇرىس ۇستىندە قاپيادا وق ءتيىپ، ەرلىكپەن قازا بولعان. سۇلۋباي باتىرلىعىمەن قوسا "سۇلۋبايدىڭ ءانى " ارقىلى تاريحقا قالدى.
سۇلتان ءماجيت ۇلى (1911-1982 ج.ج.) - تارباعاتاي وڭىرىندە وتكەن ايتۋلى اقىن ءارى ءانشى كۇيشىلىگىمەن ەل كوزىنە تۇسكەن ونەر قايراتكەرى.
1953 جىلى تارباعاتاي ايماقتىق، 1954 جىلى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق ويىن ساۋىق ۇيىرمەسىندە قىزمەت اتقارعان. اقىندىعى مەن انشىلىگىنىڭ سىرتىندا كوپتەگەن وپەرالار مەن فيلمدەردە نەگىزگى رولدەردە ويناعان. ونىڭ "ءوزىم تۋرالى"، "سايرام اڭىزى"، "ساباق" سەكىلدى داستاندارى بار. 1978 جىلى شىنجاڭ حالىق باسپاسىنان "تاڭ الدىندا" اتتى داستاندار جيناعى، 1981 جىلى ىلە قازاق باسپاسىنان "دومبىرا شاتتىعى" اتتى ولەڭدەر جيناعى، 1987-جىلى حالىق باسپاسىنان "سايرام اڭىزى" اتتى داستاندار جيناعى جارىق كورگەن.
سۇلتان جانبولاتوۆ عالىم، جازۋشى. جۇڭگو قازاقتارىنان شىققان تۇڭعىش دوسەنت. 1956 جىلى شىنجاڭ ينستيتۋتى فيز-مات فاكۋلتەتىن، 1961 جىلى چاڭچۇندەگى جيلين (گيرين) ۋنيۆەرسيتەتى فيزيكا فاكۋلتەتىن راديو-ەلەكترونيكا ماماندىعى بويىنشا بىتىرگەن. 1961-1986 جىلدارى شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىتۋشى، لەكتور، كەيىن كەلە ماگيستر جەتەك¬ءشىسى، كافەدرانىڭ جانە اقپارات زەرتحاناسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى (جۇرگىزۋشىسى)، دەكاننىڭ ورىنباسارى، پرورەكتور، قحر ەلەكت¬رونيكا قوعامىنىڭ باس القا مۇشەسى، قحر از ۇلت جازۋىنداعى اقپاراتتاردى وڭدەۋ قوعامىنىڭ ءتوراعاسى، ش ۇ ا ر عىلىم جانە تەحنيكا قاۋىمداستىعىنىڭ تۇراقتى جوراسى، ش ۇ ا ر جوو كاسىپتىك قىزمەت اتاقتارىن اتتەستاتتاۋ كوميسسياسىنىڭ باستىعى، ت.ب. قىزمەتتەردى وتەگەن.
ول 1986-1996 جىلدارى ش ۇ ا ر وقۋ-اعارتۋ كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ (ءبىلىم ءمينيسترىنىڭ) ورىنباسارى، وقۋ-اعارتۋدى زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى (1988 ج)، شۇار-دىڭ توتەنشە ۇلەسى بار مامانى (1990)، بۇعان قوسا چياۋگۋاڭ شىعىس عىلىمى مەن مادەنيەتى اكادەمياسىنىڭ مۇشەسى، شۇار-دىڭ تەليەۆيزيا ۋنيۆەرسيتەتى مەن بەيجيڭ ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، ءۇرىمجى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اقىلشىسى، جوو-دا ءبىلىم بەرۋدى زەردەلەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى مەن اعا زەرتتەرمەنى، ش ۇ ا ر بويىنشا ءبىلىم بەرۋ جانە اكىمشىلىك زاڭداردى اتقارۋ جاعىنداعى ينسپەكتور بولىپ جۇمىس اتقاردى. ال، 1993-2003 ج.ج.، 8-9- (ەكى كەزەكتىك) مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايىنىڭ (پارلامەنت) دەپۋتاتى، ونىڭ ۇلتتار كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى بولدى.
عىلىم سالاسىندا "راديوقابىلداعىش"، "كومپيۋتەر"، "ماگنيتوفون" جانە "كالكۋلياتور"، ت.ب. كىتاپتارى جارىق كورگەن. س.جانبولاتوۆ 1986 جىلدان كەيىن ءبىرجولاتا كوركەم ادەبيەتكە بۇرىلادى. 1960 جىلدارداعى "دومبىرا فيزيكاسى" سەكىلدى عىلىمي وچەركتەرى مەن "ارۋاقتار اراسىندا" سياقتى عىلىمي-فانتاستيكالىق اڭگىمەلەرىنەن ("حاس ساقتار" جينا¬عى) سوڭ، "ءۇيسىن حيكاياسى" اتتى تريلوگياسى - "ەلجاۋ كۇن¬بي"، "سانشورا كۇنبي" جانە "وڭعاي كۇنبي" اتتى ءتورت تومنان تۇراتىن ءۇش رومانى جارىق كوردى. "ەلجاۋ كۇنبي" قىتايشا، قازاقستاندا كيريلليسامەن باسىلىپ شىقتى جانە قحر-دىڭ مەملەكەتتىك، شۇار-دىڭ ۇزدىك تۋىندى سىيلى¬عىنا يە بولدى.
2005 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە استانادا وتكەن دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىندا دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىم¬داستىعىنىڭ ءتورالقا مۇشەسى بولىپ سايلاندى.
سولتىكەن كوكىش ۇلى - قىتايدىڭ مەملەكەتتىك چەمپيونى. 1952 جىلى التايدىڭ قىران وزەنى بويىندا دۇنيەگە كەلگەن. ول قىتايدىڭ مەملەكەتتىك سپورت جارىستارىندا التى رەت التىن مەدال يەگەرى بولعان. 1981 جىلى جۇڭگو پالۋاندارى¬نىڭ تۇڭعىش رەت شەتەلگە شىعىپ، تۋ تىگۋ ماقساتىنداعى ازيا ەلدەرىنىڭ ءۇندىستانداعى سپورت سايىسىنا قاتىسادى. سولتىكەن كوكىش ۇلى 100 كيلوگرامم سالماقتاعىلار بويىنشا جاپونيا، كۋبا، شري-لانكا، قازاقستان ەلدەرىنىڭ پالۋاندارىمەن بەلدەسىپ، 4 - جۇلدەگە يە بولىپ، جۇڭگو ەلىنە ابىروي اپەردى. سوكەڭ ەكىنشى رەت 1984 جىلى يرانداعى سەكسەن نەشە مەملەكەت پالۋاندارى باس قوسقان تاكتي اتىنداعى حالىقارالىق پالۋان¬دار سايىسىنا تۇسەدى. بۇل رەتتە دە ەلىنە جەڭىسپەن ورالادى.
ول مەملەكەتتىك جۇلدەگەر، "مەملەكەتتىك تاربيەشى" اتاقتارىنىڭ يەگەرى. التاي ايماقتىق دەنە تاربيە كوميتەتىندە جاتتىقتىرۋشى.
بالۋان شولاقتىڭ جولىن قۋعان سولتىكەن اتى شىققان الىپ پالۋان عانا ەمەس، ايتۋلى اقىن. "اق سەمسەر"، "كوك سۇڭگى"، "جاسىل جەبە" اتتى ولەڭدەر جيناعىنىڭ اۆتورى.
سەيىت كورپەباي ۇلى (1916-1944) اكپار باتىردىڭ نەمەرە ءىنىسى. نىلقى قالاشىعى مەن قۇلجا قالاسىن شابۋىلمەن الۋ شايقاسى بارىسىندا ماڭىزدى ءرول اتقارعان. 1944 جىلى قارا¬شادا قۇلجانى ازات ەتۋ شايقاسىندا جاۋ وعىنان مەرت بولعان.
سەرىك قوجاباي ۇلى (1936-1993 ج.ج.) - شىنجاڭنىڭ سپورت سالاسى بويىنشا تۇڭعىش چەمپيونى بولعان. اتاقتى پالۋان. مەملەكەتتىك جارىستاردا 3 رەت، ولكەلەر ارا جارىس¬تاردا 7 رەت باس جۇلدەنى جەڭىپ الىپ، ون التى مەدال يەگەرى بولعان. ىلگەرىندى-كەيىندى "سپورت شەبەرى"، "اعا جۇلدەگەر"، "ءبىرىنشى دارەجەلى سپورتشى"، "قحر-نىڭ ەركىن كۇرەس اعا جۇلدەگەرى" سەكىلدى اتاقتارعا يە بولعان. قىتايعا ساپارلاي كەلگەن شەتەل پالۋاندارىمەن دوستىق سايىسىنا تۇسكەن سەرىك ولاردى دا شاڭ قاپتىرعان. كەزىندەگى كەڭەستەر وداعىنىڭ پا¬لۋان¬دارى ونىڭ وسى الىپتىعىنا قاراپ: "جۇڭگو قاجىمۇقا¬نى" اتاعان.
سيىرشىباي رايسحان ۇلى (1898-1960 ج.ج.) - التاي وڭىرىندە وتكەن ايگىلى پالۋانداردىڭ ءبىرى. "تۇيە پالۋان" اتانعان الىپ¬تىعىمەن داڭقى شىققان. سان جارىستاردا قارسىلاسىن شاڭ قاپ¬تىرعان. سولشىلدىق ساياساتتىڭ سويىل سوعارلارى سالدارى¬نان 1960 جىلى اۋىر ەڭبەكپەن ايداۋدا ءجۇرىپ قازا بولعان.
تاڭجارىق جولدى ۇلى (1903-1947 ج.ج.) ايگىلى اقىن. جۇڭگو قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى. شۇار-دىڭ كۇنەس اۋدانىنىڭ شاپقى دەگەن جەرىندە تۋعان. اۋەلى اۋىل مولداسىنان، ونان سوڭ اۋىل مەكتەبىندە، كەيىننەن 7 جىل¬دىق "شۋەتاڭدا " (قازاق - موڭعول مەكتەبى) وقىعان. توعىز جاسىنان باستاپ ولەڭ قۇراپ ايتا باستاعان.
1925 جىلى شاپشال شەكاراسى ارقىلى قازاقستان جەرىنە قاشىپ وتەدى. بۇل اقىننىڭ ونەر جولىنا ۇلكەن مەكتەپ بولدى. گازەت-جۋرنال، كىتاپ دەگەنىڭىزگە قارىق بولىپ بىلىكتى، ءبىلىمدى جانداردان ۇستازدىق ءتالىم الدى. قويدىممەن ايتىسادى. 1928 جىلى قورجىن-قورجىن كىتاپ تەڭدەگەن اقىن كۇنەسكە قايتا قاشىپ وتەدى.
1933 جىلدان باستاپ قوعامدىق جۇمىستارعا ارالاسادى. قازاق ساحاراسىندا مەكتەپتەر اشۋ، مۇعالىمدەر جەتىلدىرۋ، حالىقتى جاڭالىققا باستاۋ جاعىندا كوپ جۇمىستار تىندى¬رادى. قۇلجا قالاسىنا بارىپ، قازاق-قىرعىز ۇيىمشاسىنىڭ مادەني جۇمىستارىنا جەتەكشىلىك ەتەدى. ادەبيەت - كوركەمونەر كەشتەرىن ۇيىمداستىرادى. گازەت شىعارۋ، تەاتر قويۋ جۇمىستارىنا ارالاسادى.
شىڭ سىساي ۇكىمەتى قازاقتاردى جاپپاي تۇتقىنداي باستا¬عاندا 1940 جىلى تاڭجارىقتى دا ۇستاپ، تۇرمەگە جابادى. 1944 جىلى تۇرمەدەن بوساپ، 1945 جىلى قايتادان ۇستالادى. اياۋسىز جابىرلەۋگە، جان توزگىسىز قيناۋعا ۇشىرايدى.
1946 جىلى گومينداڭ ۇكىمەتى مەن ءۇش ايماق ۇكىمەتى اراسىنداعى كەلىسىم شارتقا وراي تۇرمەدەن بوسايدى. 1947 جىلى ماۋسىمدا تۇيىقسىز اۋرۋدان قايتىس بولادى.
ونىڭ وكىلدىك شىعارمالارىنان - "ەل سىرى"، "ىلە كوركى"، "قوشتاسۋ"، "تۇرمە ءحالى"، "امانداسۋ"، "تۋعان جەر"، "شىن تىلەك" سەكىلدى جىر تولعاۋلارى، "نازيگۇل"، "انار-ساۋلە"، "ساناۋار"، "ساليقا-سادىق"، "مولدا مەن باقسى"، "قاسقىر مەن ءبورىباسار" داستاندارى، ايتىستارىنان - ۇلجالعاسپەن، قويدىممەن، نۇريلامەن، الەكەنمەن ايتىستارى بار. 1948 جىلى اقىننىڭ ولەڭدەرىنەن "العاشقى جيناق " اتتى جىر جيناعى جارىق كورگەن.
شىنجاڭ حالىق باسپاسىنان ىلگەرىندى-كەيىندى بولىپ، "تۇرمە ءحالى" (1981 ج.)، "نازيگۇل" (1982 ج)، ورتالىق ۇلتتار باسپاسىنان "انار-ساۋلە" (1982 ج.)، ىلە گازەتى باسپاسىنان "شىن تىلەك" (1994 ج.) كىتاپتارى جارىق كوردى. كەيىننەن بار¬لىق شىعارمالارى توپتاستىرىلىپ "تاڭدامالى شىعار-مالارىنىڭ" 1-2 تومدارى 1985 جىلى، 3-تومى 1995 جىلى باسىلىپ شىقتى.
شىنجاڭدا تاڭجارىقتى زەرتتەۋ قوعامى قۇرىلىپ، "توڭكەرىسشىل اقىن تاڭجارىق" (1985 ج.)، "سونبەس الاۋ" (1994)، "تاڭجارىقتانۋ" (1995) اتتى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى مەن "تاڭجارىق" تەلەفيلمى جارىق كوردى. بەلگىلى جازۋشى، عالىم ورازانباي ەگەۋبايەۆ تاڭجارىقتانۋدا وراسان زور ەڭبەك ءسىڭىرىپ، اتالعان ەڭبەكتەردىڭ جازىلۋىنا، جارىق كورۋىنە مۇرىندىق بولدى.
قازاقستاندا 1974 جىلى، 1992 جىلى جانە 2003 جىلى اقىن ەڭبەگى ارنايى كىتاپ بولىپ شىقتى. دۇنيەجۇزى قازاقتا¬رى قاۋىمداستىعىنان 2003 جىلى تاڭجارىق جولدى ۇلىنىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان حالىقارالىق جىر بايگەسى ءوتتى.
تايىر بەلگىباي ۇلى (1921-1984 ج.ج.) - التايدا وتكەن ايگى¬ءلى كۇيشى. 1946 جىلدان باستاپ ول التاي اۋداندىق ۇكىمەت مەكەمەسىندە، جەمەنەي اۋدانىندا، التاي ايماقتىق ءان-بي ۇيىرمەسىندە تۇرلىشە جۇمىستار اتقارعان. 1951 جىلى شىنجاڭ بيۋرو كادرلار مەكتەبىنەن ءبىر جىل ءبىلىم تولىقتىرعان. 1954 جىلى ساۋىردەن 1955 جىلى مامىرعا دەيىن "قاسەن-جاميلا" ءفيلمىن تۇسىرۋگە قاتىسىپ، جاقان ءرولىن ءساتتى سومداعان. 1955 جىلى وبلىستىق ءان-بي ۇيىرمەسىنە ورنالاسقان.
1956 جىلى تامىزدا 5 وداقتاس رەسپۋبليكادا ونەر ساپا¬رىندا بولىپ كەڭەستەر وداعىنداعى قازاق كورەرمەندەرىن دە ءتانتى ەتەدى. "مادەنيەت توڭكەرىسىندە قاقپاي كورىپ، كەيىننەن التاي ايماقتىق مادەنيەت مەكەمەسىنە جۇمىسقا ورنالاسادى.
ت. بەلگىباي "اق ارال " باستاعان 12 كۇي، 22 ءان شىعارعان. ول شىنجاڭ مۋزىكانتتار قوعامىنىڭ القا مۇشەسى بولعان.
تازابەك مۇسىلمانباي ۇلى (؟-1871) قازاقتىڭ ۇلى ءجۇز البان رۋىنىڭ باتىرى. قازىرگى الماتى وبلىسى وڭىرىنەن 1871 جىلى مىڭ نەشە ءتۇتىندى باستاپ جۇڭگو جەرىنە كوشەدى. ورىس¬تار كوشتى توسىپ قاندى قىرعىن بولادى. تازابەك ەلىن جۇڭگو جەرىنە الىپ كەتەدى. ءبىراق، ورىس گەنەرالى كالپاكوۆسكيي مۇنىمەن تىنباي "ىلە سۇلتان" - ءالياحۇنعا سەس كورسەتەدى. ءالاحۇن تازابەكتى تاپسىرىپ بەرىپ، ورىستارعا تىزە بۇگەدى. كالپا¬كوۆسكيي باتىردىڭ قول-اياعىن بايلاپ ۆەرنىيگە (الماتى) اكەلىپ تۇرمەگە جابادى. تازابەك ولارعا باس يمەي اقىرى قيناۋمەن ولتىرىلەدى.
ءتالىپباي قابايەۆ اقىن، ءارى كورنەكتى باسپاگەر. 1935 جىلى ىلەنىڭ تەكەس اۋانىندا تۋعان. قىتايداعى قازاق قالامگەرلە¬ءرىنىڭ ەڭبەگىن باسپادان شىعارۋ جولىندا كورنەكتى ەڭبەك ءسىڭىرىپ، شۇار-دىڭ جانە مەملەكەتتىڭ ەرەكشە سىيلىقتارىنا يە بولعان.
ول قحر از ۇلت زەرتتەۋ قوعامىنىڭ، ش ۇ ا ر باسپاگەرلەر، ش ۇ ا ر تىل-مادەنيەت، فولكلور، جازۋشىلار قوعامىنىڭ مۇشەسى.
تەرگەۋسىز ساسان ۇلى (1856-1915) قىزاي انانىڭ جەتىنشى ۇرپا¬عى - ساسان اقالاقشىنىڭ ءتورتىنشى ۇلى. قىزايدىڭ بەگىمبەت، دەربىس ەلىنىڭ ءۇشىنشى كەزەكتى اقالاقشى ءارى ءتايجىسى بولعان.
حالقىنىڭ قامى ءۇشىن جاساعان كۇرەسكەرلىگى ءۇشىن 1912 جىلى پەكيندەگى زۇڭتۇڭ وعان ارنايى ماراپات قاعازى مەن سىيلىق اقشا جىبەرگەن.
تولەباي بوجەك ۇلى - (1851-1924 ج.ج.) توكپە جىردىڭ يەسى بولعان كورنەكتى اقىن.
ونىڭ وكىلدىك شىعارمالارىنان - "دومبىرا" داستانى، "قىزىل بۇزاۋمەن ايتىس"، "تولەباي مەن اكىتايدىڭ ايتىسى"، "تولەباي مەن بۇلبۇل قىزدىڭ ايتىسى"، "تولەباي مەن نۇر¬جان قىزدىڭ ايتىسى"، "تولەبايدىڭ ەكى قىزبەن ايتىسى" سەكىلدىلەر بار.
تۇسىپبەك سلامقۇل ۇلى - 1946 جىلى ءۇرىمجى اۋدانىندا تۋىلعان. 1968 جىلى ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىن تاۋىس¬قان. اقپارات، باسپا ءسوز سالاسىندا 30 جىل ىستەپ، 4000-عا جۋىق فوتوسۋرەت، 100-دەن استام ماقالا جاريالاپ، 10 نەشە كىتاپ اۋدا¬رىپ، 60 نەشە كىتاپتى رەداكسيالاپ، "قىتايشا-قازاقشا بيولوگيا سوزدىگى" تەكتەس سوزدىكتەر مەن "فوتوسۋرەت تەحني¬كاسى" كىتابىن قۇراستىرىپ، "جۇڭگو قازاقتارى"، "قازاق تۇر¬مىس سالتى" اتتى البومىن شىعارادى. 2003 جىلى شىنجاڭ جاستار ورەندەر باسپاسىنان "قيانداعى حيكىمەتتەر" اتتى عاجايىپ تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ شەجىرەلىك كىتابىن شىعار¬دى. "وتار تۇرمىسى" قاتارلى التى سۋرەتى حالىقارالىق كورمە¬گە قويىلدى. سۋرەتتەرىنەن: "كورىكتى دە ىرىستى ەرتىس" جانە "قار جامىلعان قاناس" مەملەكەتتىك 1-3، "جاراتىلىس جاسام¬پازدىعى" باتىس سولتۇستىك بەس ولكە بويىنشا ەكىنشى، "شوگىر شىڭىنا ساپار"، "تىڭ باستامادان تۋعان تىڭ ناتيجە" ماقا¬لالارى باتىس سولتۇستىك بەس ولكە بويىنشا ايىرىم-ايىرىم ەكىنشى دارەجەلى بولدى. 2000 جىلعى تۇڭعىش شىنجاڭ تۇرمىس-سالتى فوتوسۋرەت سىيلىعىنىڭ باس جۇلدەگەرى بولدى. ول ءقازىر "شىنجاڭ سۋرەتتى جۋرنالى" باس رەداكتورىنىڭ ورىن-باسارى، اعا رەداكتورى. جۇڭگو سالت-سانا سۋرەتشىلەر قوعامى¬نىڭ دوكتورى، جۇڭگو فوتوسۋرەتشىلەر قوعامىنىڭ مۇشەسى، شىنجاڭ فوتوسۋرەتشىلەر قوعامىنىڭ تۇراقتى مۇشەسى.
ۇركىنبەك مالشىبايەۆ اعا زەرتتەۋشى، گەولوگيا عىلىمىنىڭ مامانى. 1934 جىلى ش ۇ ا ر قابا اۋدانىندا تۋعان.
"التايدىڭ ەجەلگى ۇگىلمە قاباتتارى"، "التىن التاي" كىتاپتارى مەملەكەتتىك عىلىمي كىتاپتار باعالاۋىندا جۇلدەلى ورىنعا يە بولدى.
ءۇ.مالشىبايەۆتىڭ ەسىمى "دۇنيەجۇزى عالىمدارى"، "دۇنيە¬ءجۇزى تاڭداۋلى دارىندىلارى" ەنسيكلوپەديالىق سوزدىكتەرگە ەنگەن. ول قحر گەولوگيا زەرتتەۋ قوعامىنىڭ، جاعرافيا زەرت¬تەۋ قوعامىنىڭ، جۇڭگو جاعرافيا جالپىلاستىرۋ قوعامىنىڭ مۇشەسى.
شالاپ ساۋداگەر ۇلى (شاقاباي شالاپ) 19 عاسىردىڭ سوڭعى جارىمى مەن حح عاسىردىڭ باسقى كەزىندە التاي وڭىرىندە وتكەن بەلگىلى كۇيشى. ونىڭ شاقاباي شالاپ اتالۋى رۋ اتىمەن شىققان، ول كۇي ورىنداۋ شەبەرلىگى جاعىنان تانىمالى بولىپ قانا قويماي "ارمان-اي"، "جىلىپ وتكەن دۇنيە"، "زاۋرەن-اي" سەكىلدى كۇيلەردى تۋدىرعان. كەيىنگىلەر ونىڭ كۇيلەرىن "شاقاباي شالاپتىڭ كۇيلەرى" دەگەن جالپىلىق اتاۋمەن ورىن¬دايتىن بولعان.
ءشارىپحان كوگەدايەۆ (1900- 1940) جۇڭگو قازاقتارىنان شىققان كورنەكتى قوعام قايراتكەرى. 1933 جىلى التاي ايماعىنىڭ اكىمشىلىك باستىعى بولعان. 1937 جىلى شىنجاڭنىڭ يمپەراليزمگە قارسى تۇرۋ باس قوعا¬مى التاي بولىمشە قوعامىنىڭ باستىقتىعىن قوسىمشا اتقارعان.
ءشارىپحان وقۋ-اعارتۋ باسپا ىستەرىنە وتە كوڭىل ءبولدى. 1934-1935 جىلدارى التايدىڭ كۇن بەتىندە ارت-ارتىنان مەكتەپتەر اشتى. ءبىر وقۋ جىلىندا 15 جاڭا مەكتەپ وقۋ باستادى. 1935 جىلى كوكتەم كەزىندە مۇقاش جاكەۇلىن زايسانعا جىبەرىپ باسپا ماشيناسىن الدىردى. ءارتۇرلى ۇگىت قۇرالدارىن باسىپ تاراتۋمەن بىرگە جەلتوقساندا "التاي شىنجاڭ گازەتىنىڭ" تۇڭعىش سانى جارىق كوردى. سارسۇمبە اۋدانىنىڭ قالا قۇر¬لىسىن جاڭادان جوبالاۋمەن بىرگە "جەتىمحانا"، "پاناسىز قاريالار ورنى"، "قازاقشا مۇعالىمدەر جەتىستىرۋ كۋرسى"، "ەرلەر مەكتەبى"، "قىزدار مەكتەبى"، "ۇيعىر مەكتەبى"، "موڭعول مەكتەبى"، "اۋداندىق كلۋب" سەكىلدى كوپتەگەن حالىقتىق - الەۋمەتتىك ورىنداردى اشىپ، جۇمىس باستادى.
التايدا وقىپ تاربيەلەنگەن ۇزدىك وقۋشىلاردى ءۇرىمجى، تاشكەنت قالالارىنا ءبىلىم الۋعا جىبەرىپ وتىردى. از عانا جىل ىشىندە التاي ايماعىنداعى مەكتەپ سانى 80-گە جەتىپ، وقۋشى-وقىتۋشى سانى 10 مىڭنان استى.
ەلى ءۇشىن ەمىرەنىپ ەڭبەك ەتكەن ەگەي ەر 1939 جىلى شىڭ سى¬ساي جاعىنان قولعا الىنىپ، 1940 جىلى تۇرمەدە جاۋىز¬دىقپەن ءولتىرىلدى.
ءشارىپحان قوعام قايراتكەرى. ش ۇ ا ر سانجى دۇڭگەن وبلىسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى سەكىلدى ءارتۇرلى باسشىلىق قىزمەتتەر ىستەگەن. ءقازىر ش ۇ ا ر ساياسي ءماسليحات كەڭەسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارادى.
شاكەن وڭالبايەۆ، كورنەكتى اقىن. شىنجاڭ ءتىل ينستيتۋتىن جۇڭگو ءتىلى ماماندىعى بويىنشا ءتامامداعان سوڭ شىنجاڭ اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىندا، ولكەلىك ءتىل جازۋ كوميتە¬تىندە، شىنجاڭ حالىق كوركەمونەر باسقارماسىندا باسشى قىزمەتتەر اتقارعان. 1981-1989 جىلدارى شىنجاڭ جازۋ¬شىلار وداعى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، "شۇعىلا" جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى، 1989-1997 جىلدارى ش ۇ ا ر ادەبيەت-كوركەمونەر¬شىلەر بىرلەستىگى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارىپ، 1998 جىلى زەينەتكە شىققان. 1-دارەجەلى جازۋشى (پروفەسسور دارەجەلى) دەگەن "كاسىپتىك-تەحنيكالىق" اتاعى بار.
ءقازىر ش ۇ ا ر ادەبيەت-كوركەمونەرشىلەر بىرلەستىگىنىڭ قۇرمەتتى ءتوراعاسى، جۇڭگو جازۋشىلار وداعى مەملەكەتتىك كوميتەتىنىڭ قۇرمەتتى مۇشەسى، ش ۇ ا ر ۇكىمەتى تىل-مادەنيەت زەرتتەۋ ورنىنىڭ زەرتتەۋشىسى، "شۇعىلا" جۋرنالىنىڭ اقىلشىسى سەكىلدى مىندەتتەر اتقارادى.
1954 جىلدان باسپاسوزدە ولەڭدەر جاريالاي باستاعان. "جىلدار سىرى"، "بۇركىتشى"، "جارقىن جول"، "جاسىل الەم"، "زامانداس"، "بايگە" سەكىلدى جىر، داستان كىتاپتارى جارىق كورگەن. جۇڭگو تىلىندە "تۋعان جەرگە، ولەڭ-جىرعا، سۇيگەن جارعا ماحاببات" دەگەن ولەڭدەر جيناعى شىققان.
ش. وڭالبايەۆ جۇڭگو تىلىندەگى "ايگىلى ادامدار سوزدىگى"، "مادەنيەت قايراتكەرلەرى سوزدىگى" سەكىلدى وننان استام سوزدىكتە جانە شىنجاڭ ەنسيكلوپەدياسىندا ارنايى تانىستىرىلعان.
ءشايسۇلتان قىزىر ۇلى جازۋشى. 1940 جىلى ش ۇ ا ر التاي قالاسىندا تۋعان. "كىم ايىپتى" (1983 ج.)، "ساردار" (1985 ج.)، "تۇماندى تاعدىر" (1991 ج.)، "جالعانعان ماحاببات" (1996 ج.)، "دابىل" (1987 ج.)، "بۇلاڭ دۇنيە" (1989 ج.)، "قايقايا شاپقان قاراگەر" (1999 ج.)، "ءقابىر باسىنداعى حيكايا" (1999 ج.)، "شاڭىراق" (2000 ج.) "كوڭىل قوسقاندار"، "التىن تاۋ ازاماتتارى" سەكىلدى كىتاپتاردىڭ اۆتورى.
ش.قىزىر ۇلى جازۋشىلىقپەن عانا اينالىسىپ قالماستان، كوپتەگەن ادەبي تۋىندىلاردى قازاقشالاعان. ول قحر جازۋشىلار وداعىنىڭ، ش ۇ ا ر جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.
ءشامىس قۇمار ۇلى، قحر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ، مەملەكەتتىك ءبىرىنشى دارەجەلى جازۋشى اتاعىنىڭ يەگەرى.
1952 جىلى 15 ساۋىردە قحر، ش ۇ ا ر موري اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ تۇڭعىش كىتابى "ءۇمىت ۇشقىنى" 1980 جىلى شىنجاڭ حالىق باسپاسىنان جارىق كورگەن. سودان بەرى اۆتوردىڭ "قارامايلى اڭىزى"، "ءبىر تامشى قان"، "جۋ¬سان¬دى دالا"، "ارشالى تاۋداعى ءان"، "ءباتيما" اتتى پوۆەستەرى، "اق سەركە مەن كوك سەركە"، "قيا جول" اڭگىمەلەر جيناعى، "بوكە باتىر"، "كوز جاسى سارقىلمايدى"، "ەر جانىبەك"، "تۇعى¬رىلحان"، "ەرتىس كىلكىپ اعادى"، "جارىق دۇنيە" رومان¬دارى جارىق كورگەن. "بوكە باتىر" رومانى ءۇشىن جۇڭگو مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى بولعان. "ەر ءجانى¬بەك" رومانى جۇڭگو مەملەكەتتىك ۇزدىك كىتاپتار سىيلىعىن يەلەنسە، "جۋساندى دالا" پوۆەسى مەن "تۋعان جەردە" اڭگىمەسى شىن¬جاڭدا ءبىرىنشى دارەجەلى جۇلدە العان.
ش. قۇمار ۇلى ءقازىر شىنجاڭ ادەبيەت، كوركەمونەرشىلەر بىرلەستىگى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى. جۇڭگو مەملەكەتتىك جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.
ءشىلبى كومەك ۇلى (1860-1936) شىنجاڭنىڭ بۇراتالا جەرىندە تۋىپ، قۇمىل وڭىرىندە وتكەن كورنەكتى اقىن. ول جاي اقىن عانا ەمەس اعارتۋ ىسىمەن اينالىسقان قوعام قايراتكەرى رەتىندە دە بەلگىلى. 1919 جىلى قازىرگى قۇلجا اۋدانىنىڭ شولاقاي اۋىلىنىڭ نار دەگەن جەرىندە مەشىت، مەدرەسە سىلدىرعان ءارى ءوزى ۇستاز بولىپ شاكىرتتەر تاربيەلەگەن.
ءشىلبى قولىنا دومبىرا ۇستاپ، كۇي تارتىپ ءان سالاتىن بولعان. ونىڭ كوپ شىعارمالارى قولما-قول ويدان قۇراۋ ارقىلى جىر نوسەرى بولىپ توگىلىپ اۋىزدان-اۋىزعا تارالىپ وتىرعان. "ماي مۇنا"، "قىزىل ءتول"، "قارجان دوسىم"، "حيامەت احۋالى"، "ناسيحات داپتەرى"، "اتىكەي-نۇرجەكەي"، "جىگىت تۋرالى"، "شال تۋرالى"، "جاز" سەكىلدى جىر-داستان¬دارىنىڭ كوبى سونداي ءبىر شابىتتى شاقتاردىڭ تۋىندىسى بولعان.

جۇڭگو قازاقتارىنان اتاجۇرتقا ورالعان زيالى قاۋىم وكىلدەرى مەن ونەر ادامدارى:
قحر-دان 1955-1956، 1962-1969 جىلدار ىشىندە بىرنەشە دۇركىن ەلدىڭ قازاق جەرىنە بوسىپ وتۋىمەن بىرگە كوپتەگەن قايراتكەرلەر، اقىن-جازۋشىلار، ونەر ادامدارى دا اتاجۇرتقا ورالدى. الدى باقيلىق بولعان ولار قازاق ەلىنە دە وزىندىك ۇلەستەرىن قوسىپ تانىمال تۇلعالارعا اينالدى. باستىلارىنان: بالقاش باپين، ۋاھاپ ءابدىراحمان، مۇحامەتجان ءابدراحما¬نوۆ، جاعدا بابالىق، ءنابيجان، اسحات تايىپوۆ، قازىحان ماناسبايەۆ، تەلمۇحامبەت قاناعاتوۆ، احمەتقالي بىتىمبايەۆ، قالدىباي قانارين، جەكسەنباي ەدىلوۆ، رامازان قاميتوۆ، تويبەك حاسەنوۆ، باكەي اۋباكىروۆ، پاتيق جابىقبايەۆ، دانەش راقىشيەۆ، اكىمجان، كاكەڭ، حاميت نوكىشيەۆ، بۇقارا تىشقانبايەۆ، احمەت ءجۇنىسوۆ، رىسبەك سارعوجين، جولداسباي تۇرلى¬بايەۆ، جانبولات اۋىپبايەۆ، قابدەش ءجۇمادىلوۆ، قۇرمانباي تولىبايەۆ، ەلۋبەك بايتاقوۆ، ۋاقاپ قىدىرحان ۇلى، عالىم تىنىبايەۆ، ابىلاي تۇگەلبايەۆ، فاريدا شاريپوۆا، ءامينا نۇعىمانوۆا، ءالىمعازى داۋلەتحان، نۇرقاسىم قازىبەك، نۇكەش ءبادىعۇلوۆ، جاركەن بودەش ۇلى، قاجىتاي ءىلياس ۇلى، ايتان ءنۇسىپحان ۇلى، ابدەش دايىربايەۆ، عالىم نوكىش، جانات ءاحمادي، نەسىپبەك ايت ۇلى، مارفۋعا ايتقوجينا، قۇنىپيا الپىسبايەۆ، زۇفار سەيىتجان، تۇرسىن جۇرتباي، سارا تاڭجارىق، شارا تاڭجارىق، ورازاقىن اسقار، كەڭەسجان شالقار، ءمىنۋار اكىمحان، اشەن قازىحان، جابايىل بەيسەنوۆ، قازتاي ءابىش ۇلى...تاعى باسقالار.
1991 جىلدان كەيىن اتاجۇرتقا ورالعاندار:
جاقسىلىق ءساميت ۇلى، جازۋشى، ءقازۇۋ-دىڭ دوسەنتى.
ورازانباي ەگەۋبايەۆ، ادەبيەتشى عالىم، مارقۇم ءتىرى كەزىندە م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا اۋىز ادەبيەتى كەڭەسشىسى بولعان.
سەرىك قاپشىقبايەۆ، اقىن، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ شەتەل قازاق ادەبيەتىنىڭ كەڭەسشىسى
ىبىراي فايزۋللين، "كورشى" جۋرنالىنىڭ جاۋاپتى رەداكتورى
ءنابيجان مۇحامەتحان ۇلى، ءقازۇۋ-دىڭ پروفيسسورى. تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى.
مۇحتارحان ورازباي، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، "ادەبيەت" باسپاسى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى.
مايرا مۇحاممەد قىزى، اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ ءانشىسى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى.
قايرات عابيتحان ۇلى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور، ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىم ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى.
شۇعىلا ساپارعالي قىزى، استانا قالاسىنداعى كۇلاش بايسەيىتوۆا اتىنداعى تەاتردىڭ ءبيشىسى.
تۇرسىنحان زاكەن ۇلى، شقو مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى.
دۋكەن ءماسىمحان ۇلى، اقىن. ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى. فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى.
مۇرات شايماران ۇلى، اقىن، ءقازۇۋ-دىڭ وقىتۋشىسى.
باقىت عالىم قىزى، ءقازۇۋ-دىڭ وقىتۋشىسى.
داۋلەت توقتاسىن ۇلى، ءقازۇۋ-دىڭ وقىتۋشىسى.
زاۋرە ءنابيجان قىزى، ءقازۇۋ-دىڭ وقىتۋشىسى.
گۇلجان احمەتبەك قىزى، ءقازۇۋ-دىڭ وقىتۋشىسى.
تولقىن، ابىلايحان اتىنداعى حالىقارالىق قاتىناستار جانە الەم تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىتۋشى
كەرىم ەلەمەس ۇلى، اقىن، "بالدىرعان" جۋرنالىنىڭ ادەبي قىزمەتكەرى.
داۋلەتبەك بايتۇرسىن ۇلى، اقىن، "ادەبيەت ايدىنى" گازەتى باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى.
اۋىت مۇقيبەك ۇلى، اقىن، "بالدىرعان" جۋرنالىنىڭ ادەبي قىزمەتكەرى.
باقىت ەجەنحان ر.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينسيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى
بەكقوجا جىلقىبەك اقىن. ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى. فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى.
يمانعازى نۇراحمەت ۇلى اقىن. ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى.
ءالىمجان ءاشىمجان ۇلى "شالقار-2" گازەتىندە ءتىلشى.
دۋمان امان، ادەبيەتتانۋشى. ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى.
ايگۇل تۇركيا قىزى، حيميا عىلىمىنىڭ كانديداتى. "ءۇشتاس" جشس-ىندە جەتەكشىلىك قىزمەتتە.
نۇرحان سۇلتانباي، اقىن، شىمكەنت گازەتتەرىندە ادەبي قىزمەتكەر.
دانيار دۋامەت ۇلى، اباي اتىنداعى الماتى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى، عىلىم كانديداتى.
تىلەۋبەك قوجان ۇلى، اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ ءانشىسى.
جاننات توقتاسىن قىزى، قورعانىس مينيسترلىگى ورتالىق ءانسامبلىنىڭ ءانشىسى
جۇمان دۇگىر ۇلى، "قازاقستان" ۇلتتىق ارناسى استانا بولىمشەسىندە وپەراتور.
ەرمۇرات زەيىپحان ۇلى ءانشى، سازگەر. قورعانىس مينيسترلىگى ورتالىق ءانسامبلىنىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى.
ءجادي شاكەن ۇلى، جازۋشى،جۋرناليست، دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى "اتاجۇرت" باسپا ورتالىعى باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى.
قۇرمانبەك ءالىمعازى ۇلى، قازاقكونسەرت بىرلەستىگىنىڭ ءانشىسى.
ريزا قايىرباي قىزى، قازاقكونسەرت بىرلەستىگىنىڭ ءانشىسى.
بولاتقازى انۋاربەك، ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى.
ارداق نۇرعازى ۇلى، جازۋشى. "شەتەل ادەبيەتى" گازەتىنىڭ باس رەداكتورى.
نۇرساۋلە مۇحان قىزى، قازاق راديوسىندا جۋرناليست.
جاسان زەكەي ۇلى، دارىگەر "جاس-اي" مەديسينا ورتالىعى¬نىڭ جەتەكشىسى.
تۇرسىنباي ءداۋىت ۇلى، ءانشى، قىزپي وقىتۋشىسى.
گۇلزيرا بوكەيحان قىزى، استانا قالاسىندا فيلارمونيانىڭ ءانشىسى.
قويشىبەك مۇباراك، "ءۇن" جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى.
ەركىن قوجا ۇلى، ق. ساتپايەۆ اتىنداعى قازاق تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىتۋشى.
ماردان ءنابيجان ۇلى، قازاق ساۋلەت قۇرىلىس اكادەميا¬سىندا اسپيرانت ءارى كوللەدج ءمۇعالىمى.
بۇلاردان باسقا زەينەتكە شىققان نەمەسە ديپلومى بولعان¬مەن قوعامنان ءوز ماماندىعى دەڭگەيىندەگى كورنەكتى ورىن الا الماي جۇرگەن عالىمدارىمىز، اقىن-جازۋشىلارىمىز، جاس ونەرپازدارىمىز دا از ەمەس. ءتىپتى كەيبىرەۋلەرى زامان سال¬عان بۇعالىقپەن بازار جاعالاپ ءجۇر. سونداي اسىل ازامات¬تارىمىزدان تومەندەگى ەسىمدى اتاي كەتكەنىمىز ءجون سياقتى:
قايروللا بايانباي ۇلى، ءجۇمادىل مامان ۇلى، ءتۇرسىنالى رىسكەلدييەۆ، احمەتوللا قالي ۇلى، زەينوللا سانىك ۇلى، ءشامشابانۋ قامزا، سەيىتحان قالي ۇلى، مەللات رامەت، مۇقاش دايىربايەۆ، ءسالي ءسادۋاقاس ۇلى، قازەز رايىس ۇلى، قابيرا بەلدەۋباي قىزى، راحمەت قويشين، قابىلقاق كۇلمەسحان ۇلى(مارقۇم)، كەرەيعازى نۇرسادىق، سلامحات سەيىتقامزا ۇلى، دولدا كەنەش ۇلى، حالقازات تولەۋحان ۇلى، ارميابەك ساعىندىق ۇلى، بولات بوپاي ۇلى، الماس احمەتبەك ۇلى، عالىم قاليبەك ۇلى، احمەتجان قايبار، ادالبەك ءاحمادي، سەرىك ءنۇسىپ ۇلى، جىگەر ءجانابىل ۇلى، سەرىك نۇعىمان ۇلى، ماقسۇتحان دالەي ۇلى، تويبول ەردەن، ماعيزا قۇناپيا، مادەنعالي، ادال قاليبەك، اسەمعازى قاپان ۇلى، راقىم ايىپ ۇلى، ومارالى ادىلبەك، رايىس ءارىپجان، ابدىبەك ءابدىماناپ، مۇراتحان شوقان ۇلى،ۋاتحان ءسايفىل، باقىتجان، ساعىنتاي سۇڭعاتاي، باقىت دۋامەت ۇلى، قاستەر، قاستەر سەيىتحان(مارقۇم)، قايرات قۇلمۇحامەت، ءلاززات يگىسىن قىزى، توقتاسىن قىدىرموللا ۇلى، مۇقاش تاڭعىت، ەرلان ماتقابىل، ءابدىعاني، ءبورىباي، مۇقاش قوجاقىمەت، ەركىن نۇرباي، ەربول ابەن ۇلى، ەركىن ەرگەن ۇلى، قازيپا قالي قىزى، ءادىل سلامحان، ەرلان، ساسان داۋلەتحان، شابا ادەنقۇل قىزى، ەرلان اسەمباي ۇلى، تالاپبەك تىنىسبەك، ءتوقتارالى تاڭجارىق، ۇلاربەك دالەي ۇلى، رىسبەك توقتاسىن ۇلى، ۇلان باپاي ...
جەكە كاسىپكەرلەر:
جەڭىس تۇركيا ۇلى، ايبىن اۋباكىر ۇلى، ورازانباي، كەن¬جە¬باي جارقاي ۇلى، مۇحان مامىتحان، قارقىن كوكەناي ۇلى، بولات ءشارىپ ۇلى، شاعانبەك قانجارباي، باحارگۇل تولەگەن قىزى، تالعات مامىر، فاريدا مەرحاميت قىزى، اسقار جاكۋلين، شايمۇرات شايماردان، ەرجان ءشارىپحان، ءدىلداحان دالەل ۇلى، سابىرجان مۇحامەتحان، قانات بايتوللا ۇلى، ءبازارالى ءارىپ ۇلى، ەرجان جانبولات، عىلىمحان قابي ۇلى، نۇرجان قاليوللا ۇلى، نۇرمۇرات، نۇرجانات كەرەيحان، تۇرعان قالي ۇلى، رىسبەك توقتاسىن ۇلى، ەرنار توكەن ۇلى، ايدىن ورازانباي، نۇربولات سۇراۋباي ۇلى، ەرتاي، ايتقازى، ونەرحان، ەرشات، جامبىل، ابدوللا، الما اۋەلحان قىزى، بىرلەس ابۋسەيت ۇلى، باعاي اكىمجان¬ۇلى، ۇيرەنىشبەك ابەۋ.

شىنجاڭ جازبالارىنداعى جۇڭگو قازاقتارىنا قاتىستى ءىرى وقيعالار جىلناماسى (111)
1203-1204 جىلدار
شىنجاڭ قازاقتارىنىڭ ىشىندەگى باستى رۋ كەرەي، نايمان رۋلارى التاي تاۋىنان ورحون وزەنىنە دەيىنگى ارالىقتاعى موڭعول ساحاراسىندا مالشارۋاشىلىعىمەن شۇعىلداناتىن.
1203 جىلى تەمۋجين ورحون وزەنىنىڭ القابىنداعى كەرەي تايپاسىن، 1204 جىلى نايمان تايپاسىن جەڭىپ، تۇعىرىل مەن تايانحاندى ءولتىرىپ، تۇتاس موڭعول ساحاراسىن بىرلىككە كەلتىردى.
ءحۇ عاسىردىڭ سوڭعى جارىمىنان ءحۇى عاسىردىڭ العاشقى جارىمىنا دەيىن قازاق حاندىعى قۇرىلدى.
قازاق حاندىعى 1456 جىلى ءابىلقايىر (وزبەك) حاندىعى¬نان ءبولىنىپ، اۋا كوشىپ، سول كەزدە موعولستانعا قاراستى بولعان اتا-بابالارى مەكەنىنە كەلگەن، مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلداناتىن ۇلىستاردان قۇرالعان، وزبەك حاندىعىنان ءبولىنىپ شىققاندار قازاقتار دەپ اتالعان. ولار جەتىسۋ، شۋ وزەنى القابىندا كەرەي حان باستاعان قازاق حاندىعىن قۇرعان. حVءى عاسىردىڭ العاشقى مەزگىلىنە دەيىن قازاق حاندىعىنىڭ جەر كولەمى شىعىسى جەتىسۋدان تارتىپ، باتىسى ورال-جايىق وزەنىنە دەيىنگى، سولتۇستىگى ەسىل، ودان ارى ەرتىس وزەنىنە دەيىنگى، وڭتۇستىگى تاشكەنتكە دەيىنگى جالپاق ءوڭىردى الىپ جاتتى. جان سانى ءبىر ميلليوننان استى.
1723 جىل
جوڭعارلار قازاقتارعا جويقىن شابۋىل جاسادى. سول كەزدە قازاق اقسۇيەكتەرىنىڭ ىشكى تالاس-تارتىسى ولاردىڭ سىرتتان كەلگەن شاپقىنشىلىققا قارسى تۇرۋىنا دارمەنىن كەلتىرمەدى. قازاق حاندىعىنىڭ ەلى ءوز مەكەنىنەن ايىرىلىپ، باتىسقا اۋۋعا ءماجبۇر بولدى. 1723 جىلى كوكتەمدە، جوڭعار ارمياسى تالاس وزەنى الابىنداعى جايلاۋعا كوشۋگە دايىندالىپ، بەيعام جاتقان ەلگە تۇتقيىل شابۋىل جاسادى، قازاقتار مال-مۇلكىن تاستاپ قاشۋعا ءماجبۇر بولدى، جول بويى ءشوپتىڭ تامىرلارىن قورەك ەتتى. قاشۋعا ۇلگىرە الماعانداردىڭ قىرىلعانى قىرى¬لىپ، قولعا تۇسكەنى قولعا ءتۇستى. وسى جولعى جوڭعارلاردىڭ شابۋىلىندا ورتا جۇزدەگىلەر سامارحان ماڭىنا، كىشى جۇزدەگىلەر حيۋا مەن بۇحارا اتىرابىنا قاشىپ باردى.
1755-1757 جىلدار چيڭ وكىمەتى جوڭعار پاتشالىعىن جانە ونىڭ قازاقتاردان جەڭىلىپ قاشقان قالدىق كۇشتەرىن تىپ-تيپىل جويدى. قازاقتار ءوز مەكەندەرىنە قايتا ورالدى.
1757 جىلى ورتا ءجۇز حانى ابىلاي ەجەن حانعا حانجىعار، ءومىرتاي، دولان، ارانجى، تاناش، بەكەناي سەكىلدى ەلشىلەر جىبەرىپ، 4 سايگۇلىك تارتۋ ەتتى، ءارى "بارلىق قازاقتى باستاپ ونىمەن ەتەنە بولۋدى قالايتىندىعىن" ءبىلدىردى.
1763 جىل كىشى ءجۇز حانى نۇرالى دا سونداي تىلەگىن ءبىلدىردى. 1769 جىلى ورتا ءجۇز حانى ابىلايدىڭ ۇلى ءۋالي سۇلتاندى، ۇلى ءجۇز حانى ابىلپەيىزدىڭ ۇلى جولشى سۇلتاندى ىلگەرىندى-كەيىندى ەجەنحانمەن كەزدەسۋگە جىبەردى.
1766-جىل
قازاقتار شىعىسقا قونىس اۋدارىپ، تارباعاتاي، ىلە وڭىرلەرىنە كەلىپ مال باقتى.
وسى جىلى كونە كالەندار بويىنشا 17 ءساۋىر كۇنى چيڭ وكىمەتى ىلە گەنەرالىنا بىلاي دەپ بۇيرىق ءتۇسىردى: "ىلە سياقتى جەرلەردىڭ جەرى كەڭ، ادامى قانشا كوپ بولسا سونشا جاقسى. قازاقتار مال باعاتىن جەرى بولماسا، ۇرەيلەنىپ تالان-تاراجىلىق ىستەۋى مۇمكىن، وسى ورىندارعا كەلىپ مال باعۋدى قالايتىنداردى قابىلداۋعا بولادى. ۋاقىت وتە كەلە ادام مولايعاننان كەيىن، زالىڭ، تايجىلەردى قوياتىن بول. ءقازىر كەلگەن تاتاباي سياقتىلاردى يارعا (تارباعاتايعا) وتىرعىز، بۇدان بىلاي ۇزدىكسىز كەلەتىندەر بولسا ولاردى دا يارعا ورنالاستىرۋعا بولادى".
1767 جىل
چيڭ وكىمەتى ابىلاي حانعا: "قازاق مالشىلارىنىڭ ىلە قاتارلى جەرلەردە مال باعۋىنا بولاتىندىعىن" ۇقتىردى. ورتا جۇزدەن 300-دەن استام قازاق تارباعاتايعا كوشىپ كەلدى.
زايسان كولىنىڭ باتىس تەرىستىگىندەگى بۇلعىن وزەنى جاعاسىن¬داعى جانە التايدىڭ باتىسىنداعى اباق كەرەي تايپاسىنان شامامەن ءبىر مىڭ ءتۇتىن 1770 جىلدان باستاپ جەمەنەيدى، قوبىقسارى ءوڭىرىن مەكەندەپ مال باقتى. ولاردىڭ ەلباسى كوگەداي 1790 جىلى چيانلۋڭ پاتشامەن ديدارلاسادى جانە "گۇڭ" دەگەن شەن الدى. ىلە، تەكەس وزەن القابىنا سوناۋ ەرتەدە ورتا ازيادان كوپتەگەن قازاق كەلىپ مال باقتى. سول جىلدارى قاربىز مەرەكەسىندە اسكەرگە الىنعان تىڭ يگەرەتىن قىلمىس¬تىلار مەن سۇرگىندەلگەن قىلمىستىلار سانجىداعى قازاق جانە قىرعىزدارمەن بىرلەسىپ تىڭ يگەرەتىندەردىڭ ءمانساپتىسىن ءولتىرىپ، اسكەري قارۋ-جاراقتارىن بۇلاپ، سانجى قالاشىعىن باسىپ الىپ، چيڭ پاتشالىعىنا قارسى كوتەرىلىس جاسادى.
1770 جىل
قازاقتاردىڭ ورتا جۇزىندەگى اباق كەرەيدىڭ كوپ ساندىسى، نايمان رۋىنىڭ ءبىر ءبولىمى ايىرىم-ايىرىم قوتىراق باتىر، شۋاش باتىر، قۋاندىق باتىر، تايلاق باتىر، بايحان باتىر، ەستاعان باتىر قاتارلىلاردىڭ باستاۋىندا، قالبا تاۋى مەن زايسان كولى ماڭىنان ەرتىس وزەنىنەن ءوتىپ، التاي تاۋىنىڭ باتىس بولەگىنە كوشىپ كەلدى. كەيىن بىرتە-بىرتە شىعىسقا قاراي جىلجي كوشىپ، قازىرگى بۇكىل التاي ايماعىنا قونىستاندى. بۇل قازاقتىڭ كەرەي رۋى مەن نايمان رۋىنىڭ شىڭعىس حان ءداۋىرىن¬دە التايدان اۋعاننان كەيىن اتامەكەنىنە قايتا ورالۋى ەدى.
1782-1791 جىلدار
1782 جىلى ءۋالي حان ساعاي سۇلتان باستىق توعىز ادامدى پەكينگە ەلشى ەتىپ جىبەرىپ، چيڭ پاتشالىعىنا تارتۋ-تارالعى ۇسىنعان. 1787 جىلى شىلدەدە ءۋالي حان ءوزىنىڭ ءىنىسى قاسىم باستىق بەس ادامدى ەلشى ەتىپ پەكينگە جىبەرگەن.1791 جىلى شىلدەدە ءۋالي حان ءوزىنىڭ بالاسى حامزا باستاعان ءتورت ادامدى ەلشى ەتىپ پەكينگە جىبەرگەن.
1788 جىل
كەرەي رۋى ءوز رۋىنىڭ ۇلتتار اراسىنداعى ورنىن جوعارى كوتەرۋ ءۇشىن بايقادام قاتارلى ون نەشە ادامدى شىڭ¬عىسحاننىڭ ۇرپاعى ابىلپەيىز حانعا جىبەردى. ءبىر "تورەنىڭ" (حان ۇرپاعىنىڭ) التايعا كەلىپ بيلىك جۇرگىزۋىن تالاپ ەتتى.
ابىلپەيىز التايعا ءوز بالاسى كوگەدايدى جىبەردى. ول قازاق¬تارعا ەڭ جوعارى ۇستەمدىك جۇرگىزۋشى بولدى.
1790 جىل
كوگەداي ابىرويىن ارتتىرۋ ءۇشىن بەيجينگە بارىپ، گاۋزۋڭ پاتشامەن بەت كورىستى، چيڭ پاتشالىعى كوگەدايعا "گۇڭ" ءمان¬سابىن اتاپ، تاڭبا مەن شەن كيىم بەردى. كوگەداي ءار جىلى 80 ات بەرىپ ادالدىعىن ءبىلدىرىپ وتىردى. سونداي-اق جانتەلى قۋاندىقۇلىن بي اقالاقشى ەتىپ سايلاپ، كوگەدايدىڭ كوشپەلى مالشىلاردى باسقارۋىنا كومەكتەستىردى.
1807 جىل
سۋڭ يۋن قازاق بوسقىندارىنىڭ قيىن-قىستاۋ جاعدايىن بايانداپ، تارباعاتايدىڭ شىعىسىنان مال باعۋعا جەر بەلگىلەپ بەرىپ، تۇرمىستارىن رەتكە سالۋدى ايتادى. جوعارىعا بىلاي دەپ داتتەمە جولدايدى: قازاق رۋلارى ءوزىنىڭ جايىلىمى بولعاندىقتان پاتشالىقتىڭ شەكاراسىنا مال باقپاسا، پاتشالىقتىڭ اسكەرى تۇرعان جەرگە قازاق مالشىلارى مال باعاتىن بولسا، ۋاقىت ۇزارا كەلە ءوز جەرى ەسەپتەيتىن بولادى... بۇل ءىس تە شىنجاڭ شەكارا ىستەرى سەكىلدى توتەنشە ماڭىزدى.
1810 جىل
چيڭ وكىمەتى قاراۋىل سىرتىنداعى شەكارا ىشىندە مال باعىپ وتىرعان قازاق رۋلارىنىڭ چيڭ وكىمەتىنە باجى تاپسىرۋىنا، شەكارا شارلايتىن ءمانساپتىلار مەن اسكەرلەرگە كومەكتەسىپ شەكارا ءوڭىردى شارلاۋىنا جول بەردى. چيڭ وكىمەتى قازاق رۋباسىلارىنا شەن بەردى.
1836 جىل
قازاقتىڭ اباق كەرەي رۋىنىڭ رۋباسىلارى بۋىرشىننىڭ ءۇشتاس جايلاۋىندا باس قوسىپ، بي سايلايدى. بۇل جولى جيىنى ءتورت بي، ياعني جادىك رۋىنان بەيسەنبى دونەنباي ۇلى، قۇلىبەك جانتەلى ۇلى؛ جانتەكەي رۋىنان كوكەن مامىت ۇلى، توپان ساتاي ۇلى سايلاندى.
1858 جىل
7 قىركۇيەكتە جۇڭگو - پاتشالىق رەسەي "تارباعاتاي قوسىم¬شا شارتىنا" قول قويدى.
1862 جىل
پاتشالىق رەسەي قىتايدىڭ شەكارا قورعانىس اسكەري بولىمدەرىنىڭ قالىپتى بارلاۋ جۇرگىزۋىنە قارۋلى كۇشپەن كەدەرگىلىك جاسادى جانە قاراۋىل سىرتىنداعى جەرلەردى زورلىقپەن باسىپ الدى. وسى ارانى مەكەندەگەن قازاق، قىر¬عىز مالشىلارى پاتشالىق رەسەيگە قاراعىسى كەلمەي، ارت-ارتىنان ىشكە قاراي كوشىپ كەتتى.
پاتشالىق رەسەي وكىمەتى ارسالانى (قازاق) رەسەيگە تىزە بۇگۋگە زورلادى. قازاق تايپالارىن بۋريات تايپاسىنىڭ بيلىگىنە قاراتتى.
1862-1864 جىلدار
تارباعاتايدىڭ تولى جانە شاعانتوعاي وڭىرىنە سوناۋ ون سەگىزىنشى عاسىردىڭ ورتا شەنىندە كەلىپ قونىستانعان نايمان تايپاسىنىڭ قىزاي رۋى 1862-1864 جىلدان كەيىن وسى ءجۇز جىلدىق قونىسىنان قوزعالىپ، العاشىندا ەرەنقابىرعانى بويلاپ ءۇرىمجى وڭىرىنە دەيىن كەلىپ، سوڭىنان قايتا تولقىپ، بۇراتالا وڭىرىندە ءبىر مەزگىل تۇرعان سوڭ، قىزاي ءتايجىسى قۇدايمەندە جانە بايەكە بي، ساسان قاتارلى جيىرماداي ەل باسىلارى 1883 جىلى ءۇش مىڭ ءۇيدى باستاپ بۇراتالادان ىلە القابىنا كوشىپ قونىستاندى.
1862-1863 جىلدار
تارباعاتايعا قاراستى شورتان حان، اجى گۇڭ، دينازار ءتايجى چيڭ وكىمەتىنە ولسە دە رەسەيگە قارامايتىندىعىن ءبىل¬ءدىردى. اجى گۇڭنىڭ ون ەكى ۇتىعى مەن دينار ءتايجىنىڭ نەشە مىڭ ادامى تارباعاتايدان امالسىز قونىس اۋدارىپ، ەرتىس وزەنىنە، التاي تاۋىنىڭ وڭتۇستىگىنە جانە چيحۋ شەكاراسىنا كەلىپ مال باقتى.
1864 جىل
پاتشالىق رەسەي شىنجاڭدا تۋىلعان چيڭ وكىمەتىنە قارسى كوتەرىلىس ورايىنان پايدالانىپ، "بەيجين شارتىنا" ساي جۇڭگو - رەسەي تارباعاتاي شەكاراسىن ولشەپ ايىرۋدى تالاپ ەتتى. قىركۇيەكتە ىلە گەنەرالى ميڭ ي مەن رەسەي ءمانساپ¬تىسى زا حىفاڭ باتىس سولتۇستىك شەكارانى ولشەگەننەن كەيىن ون التى تارماقتى "تارباعاتاي شارتىن" جاساستى. حV عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ قازاقتار وزبەك حاندىعىنان قول ءۇزىپ، جەتىسۋ وڭىرىنە قونىس اۋداردى. ءبىر عاسىردان كەيىن ولاردىڭ جايىلىمى بىرتە-بىرتە شىنجاڭنىڭ باتىس سول¬تۇستىگىنە دەيىن كەڭەيدى. وسى عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن كەيىنگى نەشە رەتكى قىتاي-رەسەي شەكاراسىن ايىرۋدىڭ، وتە-موتە 1864 جىلعى " تارباعاتاي شارتىنىڭ" قازاقتارمەن بولعان قاتىسى وتە زور بولدى. وندا قازاقتار "جەرمەن قوسا قاراي¬دى" دەگەن ۇستانىم، ياعني، "بۇل جەرلەر قايسى مەملە¬كەتكە قاراسا سول جەردى مەكەندەگەن ادامدار جەرىمەن بىرگە سول مەملەكەتكە قارايدى" دەپ بەلگىلەندى. قىتاي-رەسەي شە¬كاراسى ايىرىل-عاننان كەيىن، جەرىمەن بىرگە رەسەيگە باعىنۋدى قالاماعان قازاقتار ارت-ارتىنان شەكارا ايىرىلعاننان كەيىنگى جۇڭگو شەكاراسىنا قاراي كوشتى. 1864 جىلى كوگەداي گۇڭنىڭ ۇلى اجى جەرىمەن قوسا رەسەيگە باعىنعىسى كەلمەي، اباق كەرەيدىڭ ون ەكى رۋىن باستاپ، التاي تاۋىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى ساۋىر (قازىرگى جەمەنەي) وڭىرىنە كەلىپ مەكەندەپ، مال باقتى.
قورەك قاجى جانە الماقباي قاتارلىلار باستاعان ءجۇز ءتۇتىن ماناسقا كەلىپ قونىستاندى.
1864-1866 جىلدار
تارباعاتايداعى دۇڭگەندەر مەن قازاقتار چيڭ وكىمەتى ءمان¬ساپ¬تىلارىنىڭ ەزگىسىنە توزبەي، العاشىندا مي ءشيڭنىڭ باس¬شى¬لىعىندا چيڭ وكىمەتىنە قارسى كوتەرىلىس جاسايدى. مي شيڭ قۇربان بولعاننان كەيىن، يمامنىڭ (قازاق) باسشى¬لىعىندا قازاق جاساقتارىن توپتاپ، شاۋەشەك قالاشىعىنا قورشاپ شابۋىل جاسايدى. كەلەسى جىلى چيڭ پاتشالىعىنىڭ ەرشان اقىلشى ءۋازىرى لۋڭ ى (سول كەزدە شاۋەشەكتى قورعاپ تۇرعان) وكىمەت اسكەرلەرىن باستاپ جانىشتايدى. سوعىستا كوپتەگەن وكىمەت اسكەرلەرى ولەدى. دۇڭگەندەر شاۋەشەك قالا¬شىعىن بىرتىندەپ يەلەيدى. جەڭىلىسكە ۇشىراعان ۇكىمەت اسكەرى جاڭ گو، جاڭسايلاردىڭ باستاۋىندا التايعا قاراي قاشتى. بۋرىلتوعاي اۋدانىنىڭ جىلىكولىن پانالادى. جەرگىلىكتى ەل بۇلاردىڭ بالتىرىنا وراعان قىزىل ماتاسىنا قاراپ "قىزىل اياقتار" دەپ اتادى. 1875 جىلى چيڭ پاتشالى¬عىنىڭ گەنەرالى رۋڭ شۋان تارباعاتايدى قايتادان تارتىپ العان¬عا دەيىنگى ون جىلعى بيلىكتى دۇڭگەن-قازاقتار ۇستاپ تۇردى.
1867-1869 جىلدار
1867-1868 جىلدارى "قىزىل اياقتار" التاي ەلىن شاۋىپ، بۇلاپ-تالاۋعا كىرىستى. اجى تورەگە تەز ارادا ات-كولىك، ازىق جيناپ بەرمەدىڭ دەگەن قىساسپەن ۇزەڭگىسىنە ۋ جاعىپ ءولتىردى.
1869 جىلى كوكتەمدە "قىزىل اياقتار" قاراماڭداي اتالعان تورعاۋىتتىڭ جول باستاۋىندا جىلىكولدەن شىعىپ، ەرتىستى قۇلداي شابۋىل جاساپ، قاراكولدە وتىرعان قۇلانباي اۋىلىن قىرعىندادى. ولار بۋىرشىنعا ەڭكەيگەندە الدارىنان سىدىقاي، دالاي باتىر باستاعان قازاق قولى شىعىپ قارسى وق اتتى. شابۋىلدان ىعىسقان "قىزىل اياقتار" ساۋىرعا بەت الىپ شوقي، قيلىباي، قۇنياز، مىڭجان، تۇنەمەس، بايتىلەس اۋىلدارىن شاپتى. ساۋىر ەلى مەن كەندىرلىك ەلى بىرلەسىپ تەرگەنباي باتىردىڭ باستاۋىندا جاۋعا قارسى شىقتى. ءسويتىپ، التاي حالقى اتتانىسقا كەلىپ "قىزىل اياقتارعا" قارسى سوعىس كەڭەيە ءتۇستى. جانىبەك باتىردىڭ نەمەرەسى ناركە باتىر ءجانى¬بەكتىڭ اق تۋىن الىپ شىعىپ سوعىسقا جەتەكشىلىك ەتتى. كوبەش باتىردىڭ ۇلى قارىمبەك سوعىستا مەرت بولىپ، باتىردىڭ ءوزى كوپشىلىككە كوڭىل ايتتى. جەڭىلگەن "قىزىل اياقتار" قان جوسا بولىپ قوبداعا استى. ءبىر ءبولىمىن جۇرتباي بي تۇلتىعا الىپ قالىپ استىق ەكتىردى. ولار "قىرىق ءۇي قورجا" اتالدى.
1869 جىلى 13 تامىزدا قىتاي-رەسەي "قوبدا شەكارا شارتى¬نا" قول قويدى.
1870 جىل
شەرۋشىدەن جىلقىشى، بازارقۇلدان كوبەش ءتورت ءجۇز تۇتىننەن ارتىق قازاقتى باستاپ جۇڭگو التايىنان قازىرگى مونگولياعا قاراي كوشتى.
12 تامىزدا قىتاي- رەسەي "تارباعاتاي شەكارا شارتىنا" قول قويدى.
1871 جىل
قازاقتىڭ البان رۋىنىڭ رۋباسى تازابەك پاتشالىق رەسەي باسىپ العان جەردە كوتەرىلىس جاساپ، پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلىق ۇستەمدىگىنە قارسى تۇردى، ءبىراق جەڭىلىسكە ۇشىرايدى، ولار تازابەكتىڭ باستاۋىندا مىڭنان ارتىق ءتۇتىندى باستاپ قىتايعا ءوتتى. شونجى ارقىلى ىلەگە كەلىپ، توعىزتاراۋعا ورنالاسىپ مال باقتى.
پاتشالىق رەسەي اسكەر شىعارىپ ىلەنى باسىپ العاننان كەيىن، الماتى ماڭىنداعى قازاقتار پاتشالىق رەسەيدىڭ قاتىگەز ۇستەمدىگىنە نارازى بولعاندىقتان، ارت-ارتىنان ىلەگە كەلدى.
پاتشالىق رەسەيدىڭ شاپقىنشى اسكەرلەرىن نيڭ يۋان (قۇلجا) قالاسىنا كىرگەندە، قازاقتىڭ قىزاي رۋى بەرەكە-بىرلىكتە بولىپ، پاتشالىق رەسەيدىڭ شاپقىنشى اسكەرلەرىنە سىلەيتە سوققى بەردى. ولار پاتشالىق رەسەيدىڭ ۇستەمدىگىنە نارازى بولىپ، ىلەدەن كوشىپ كوكىرشىن تاۋىنان اسىپ، قايتادان بۇراتالاعا بارىپ قونىستاندى.
1872 جىل
پاتشالىق رەسەي ءبىر مەزەت ىلەنى باسىپ العاننان كەيىن، ىلەدەگى قازاقتار پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلىق ۇستەمدىگىنە توزە الماي، ارت-ارتىنان سانجىستاي كولونى مەن سوعىق كولونىنىڭ شىعىس جاعىنا كوشىپ كەلىپ، چيڭ پاتشالىعىنىڭ سول جەردى قورعاپ تۇرعان اسكەر باستىقتارىنا "ءبىز ورىستارعا قۇل بولمايمىز" دەيدى.
1874 جىل
كەرەيدىڭ بارقى رۋىنان تەمىر، مۇقى، توپاي، بۇعىباي قاتارلىلار ءۇش ءجۇز ەلۋ ءتۇتىندى باستاپ التايدان اۋىپ، ساۋىردى ءبىر جىل قىستاپ، تارباعاتاي ايماعىنىڭ جايىر تاۋىنا (بۇگىنگى تولى اۋدانى وڭىرىنە) كوشىپ باردى.
بۇلاردىڭ ارتىنان جاستابان رۋىنان شىققان ەسەت، اتانتاي رۋىنان شىققان ساۋداباي قاتارلى ادامداردىڭ باستاۋىمەن ءۇش جۇزگە تارتا ءتۇتىن مايلى-جايىرعا ەكىنشى رەت كوشىپ باردى.
1875 جىل
التايدان ەمىل، تولى وڭىرىنە اۋعان مۇقى مەن توپايعا قارا تارتقان شەرۋشى رۋىنان كارىباي (بالا بي) ءوز قاراما¬عىنداعى جاپپاس رۋىن قۇرامىنا العان ءبىر ءبولىم قازاقتاردى باستاپ ەمىل، تولى وڭىرىنە كەلىپ قونىستاندى.
1878 جىل
نەشە مىڭ قازاق، قىرعىز مالشىلارى ىلەنىڭ شەكارا جەر¬لەرىنەن تيان-شاننىڭ ورتا بولىمىندەگى جۇلدىز جايلاۋىنا كوشىپ باردى.
ىلە وڭىرىندەگى كەيبىر قازاقتار سوناۋ الىستاعى قوبداعا بارىپ، چيڭ پاتشالىعىنىڭ سول اراداعى اسكەر باستىقتارىنا ىلەنىڭ جاعدايىن مالىمدەدى.
1880 جىل
جىلقىشى اقتاي ۇلى باستاعان مىڭ ءۇي قازاق التايدان قوبداعا قونىس اۋداردى.
سول جىلى اسىلبەك كوبەش ۇلىنىڭ باسى الىندى.
1881 جىل
جۇڭگو - رەسەي "ىلە شارتىنا" قول قويدى.
1882 جىل
ىلە گەنەرالى قىزايلاردان 3000 ءتۇتىندى بۇراتالانىڭ سولتۇستىگىندەگى تاۋلى وڭىردە مالشارۋاشىلىعىمەن شۇعىل¬دانۋى جونىندە جارلىق شىعاردى. سونىمەن، بۇراتالاعا كوشىپ كەلگەندەر كوبەيە باستادى.
مان-چيڭ وكىمەتىنىڭ ءامىرى بويىنشا، تارباعاتايدىڭ كەپ امبىسى شاۋەشەك قالاشىعىنىڭ سىرتىن قورشاپ جامبىل (قورعان) سالدىرۋ ءۇشىن التاي قازاقتارىنا 500-دەي جىگىت جانە كوپتەگەن مال بەرۋدى بۇيىردى. التايداعى ەلباسشىلارىنا باس بولىپ، بۇعان كونبەگەن وسپان بەيسەنبى ۇلى شاۋەشەككە شاقىرتىلىپ، تۇرمەگە قامالىپ، باسىنا تەمىر نوقتا سالىنىپ، كوشە ارالاتىلىپ ماسقارالانسا دا ايتقانىنان قايتپاي، اقىرى ادام بەرمەي مال سالىعىن بەرەتىن بولىپ بوساتىلدى.
قازاندا قىتاي- رەسەي "ىلە شەكارا شارتىنا" قول قويدى.
1883 جىل
قىزاي رۋىنىڭ ءتايجىسى قۇدايمەندە، بايەكە بي جانە ساسان باستاعان قازاقتىڭ ۇلكەندى-كىشىلى رۋباسىنا 20-داي ادام 3000-داي ءتۇتىندى باستاپ بۇراتالا وڭىرىنەن ىلە وڭىرىنە جالپى بەتكەي كوشىپ قونىستانىپ، مالشارۋاشىلىعىمەن شۇعىلداندى. ولار ىلە ءجياڭجۇنىنىڭ ماقۇلداۋىمەن ىلەنىڭ شىعىسىنداعى كۇنەس قاتارلى وڭىردە ءۇش وڭىرگە ءبولىنىپ قونىستانىپ، ءۇش بولىس قويدى. ولاردىڭ قول استىنا 10 ءجۇز باسى، 50 ەلۋ باسى قويىلدى.
مولقى رۋىنان بوكە باتىر جىرعالاڭ ۇلى بىرنەشە ءجۇز ءتۇتىندى باستاپ، قاراقاس قاما قاتارلىلارمەن بىرگە التايدىڭ شىڭگىل، كوكتوعايىنان شونجى، ءۇرىمجى توڭىرەگىنە قاراي كوشتى. 1890 جىلى بۇل جەرلەردەن تاعى كوشىپ تيبەت جەرىنە بەت الدى.
تامىزدا، چيڭ پاتشالىعى پاتشالىق رەسەيمەن "قىتاي-رەسەي، قوبدا-شاۋەشەك شەكارا شارتىن" جاساستى، قازاقتار "ادامدار جەرمەن قوسا قارايدى" دەگەن پرينسيپكە قاتتى قارسىلىق كورسەتكەندىكتەن، شەكارا ايىرىلعاننان كەيىن، وسى شەكارانىڭ ەكى جاعىن قونىستانعان قازاقتارعا قايسى ەلگە قاراۋدى تاڭداپ الۋ ءۇشىن ءبىر جىلدىق ۋاقىت بەرىلدى. وسى ءبىر جىل ىشىندە قايسى مەملەكەتكە قاراستى بولۋدى ولار ءوز ەركى¬مەن تاڭداپ الادى، قايسى مەملەكەتتىڭ قاراماعىنا ءوتۋدى قا¬لاسا سول مەملەكەتكە بولىنگەن جەرگە ءوتىپ قونىستانادى، بۇل ولاردىڭ بۇتىندەي ءوز قالاۋى بويىنشا بولادى دەپ بەلگىلەندى.
قازاقتاردىڭ نايمان جاربولدى رۋىنىڭ رۋ باسى دۇيسەنبى ءجۇز ءتۇتىندى باستاپ قابا اۋدانىنا كوشىپ باردى.
نايمان رۋىنان ءدىلداباي، كوكدارحان باستاعان وتىز ءتۇتىن التايدان اۋىپ شونجى، موري، بايتىكتى باسىپ باركول ساحاراسىنا قونىستاندى.
1884 جىل
پاتشالىق رەسەي ىلەدەن 70 مىڭنان ارتىق ادامدى بارىم¬تالادى. تامىزدا ورىستاردىڭ زورلىعىمەن كەتكەن جۇڭگو قازاقتارىنان 200-دەن ارتىق ءتۇتىن "ورىستاردىڭ راقىمسىز¬دىعىنان ۇرەيلەنىپ" ىلەگە قايتىپ كەلىپ، "ولسە دە رەسەيگە قايتپايتىندىقتارىن" ءبىلدىردى.
شىنجاڭ رەسمي ولكە بولىپ قۇرىلدى.
1885 جىل
التايداعى ءبىر ءبولىم قازاقتار جەمسارىعا كوشىپ كەلىپ قونىستاندى.
1883-1886 جىل
قازاقتىڭ ءۇش رۋى رەسەيدەن قوبىققا كەلىپ قونىستاندى. حVءىىى عاسىردىڭ سوڭىندا جەمەنەيدە تۇراتىن قازاقتار قىستا ۇنەمى قوبىقتىڭ شىعىس سولتۇستىگىن قىستايدى. كەيىن كەلە، تاعى ءبىر ءبولىمى باتىس سولتۇستىگىنە بارىپ مال باعادى. ولار موڭعولدىڭ ۋاڭ-گۇڭ، رۋباسىلارىنان قىستاۋدى مايلاپ الىپ مال باعىپ، جازدا كوشىپ كەتىپ وتىرادى. شامامەن 1886 جىلدارى اينالاسىندا رەسەيدە تۇراتىن ءبىر ءبولىم قازاقتار ىشكى جاعىنداعى تارتىس-تالاس سەبەبىنەن شىنجاڭعا كوپتەپ كەلە باستايدى، سونىڭ ىشىندە نايمان رۋىنان ءامىر، تەلەمەت، جابام دەگەن ءۇش كىشى رۋ قوبىققا كەلىپ قونىستانىپ قالدى. سونان كەيىن قازاقتار ارت-ارتىنان كەلە باستادى.
1883-1884 جىلدارى جاكە بي باستاعان مىڭ ءتۇتىن قازاق زاي¬سان¬نان التايدىڭ جەمەنەي اۋدانىنا كوشىپ كەلىپ قونىستاندى.
شىنجاڭ ولكە بولىپ قۇرىلعاننان كەيىن، قازاقتاردىڭ كوبى ولكەلىك وكىمەتكە قارادى، ال، التاي وڭىرىندەگى قازاق¬تاردى قوبدادا تۇراتىن وكىل اكىم (سانزاڭ داشىن) باسقاردى.
1887 جىل
سابىرباي، شاياحمەت باستاعان 200 ءتۇتىن التايدان باركولگە قونىس اۋداردى.
1889-1890 جىلدار
كەرەيدىڭ جانتەكەي رۋىنان احمەت، ءجامشىباي، سىدىق، شىلعاۋباي، تاۋكەبەك، بالپانا، ۋاقتان الىمبەك، شاياحمەت، سمايىل باستاعان 200 ءتۇتىن قازاق التايدان باركول ساحاراسىنا كوشىپ كەلىپ قونىستاندى.
1890 جىل
اباق كەرەيدىڭ قاراقاس، مولقى، شۇبارايعىر رۋلارىنان قالىڭ ەل قوبداعا كوشتى. 1913 جىلدان 1914 جىلعا دەيىن قاراقاس رۋىن نەگىز ەتكەن ءبىر ءبولىم مالشىلار قايتادان التايعا كوشىپ كەلدى.
1893 جىل
1883 جىلى قول قويىلعان "تارباعاتاي شەكارا شارتىنىڭ" 4-تارماعىندا بىلاي دەلىنگەن: "بارلىق تاۋىنا ورنالاسقان قازاقتار ون جىلعا دەيىن بارلىق تاۋىندا مال باعادى، ون جىل تولعاننان كەيىن ەكى ەل ۇلىقتارى قايتادان اقىلداسىپ كەلىسىمگە كەلمەسە، ول ارادا مەكەندەگەن قازاقتار رەسەيگە كوشەدى". 1893 جىلى ون جىل تولعاننان كەيىن، چيڭ ورداسى مەن پاتشالىق رەسەي "بارلىق تاۋىن قايتارىپ الۋ كەلىسىمىن" جاساسىپ، جۇڭگو رەسەيدەن بارلىق تاۋىن قايتارىپ الدى. سونى¬مەن بىرگە ەكى جاقتاعى "قازاقتاردىڭ قاراستىلىق تار¬ماعىن" جاساسادى. سونىڭ ىشىندەگى ماڭىزدى ءبىرىنشى تارماعىن¬دا "رەسەيگە قارايتىن بارلىق پەن ەشۋشى ەكى بولىستاعى قازاقتار، بيىلعى جىلى 9-ايدىڭ 3ء-ى كۇنى بارلىق تاۋىن قايتارىپ بەرگەنگە دەيىن رەسەيگە كوشىپ كەلمەي سول تاۋدا قالعاندار تۋڭجى جىلناماسىنىڭ 3-جىلىنداعى توقتامنىڭ (تارباعاتاي شارتىنىڭ) 5-تارماعى بويىنشا جۇڭگو قاراستىلىعىنا وتكىزىلىپ، جۇڭگو ازاماتى بولادى" دەپ بەلگىلەندى.
1895 جىل
كەرەيدىڭ جادىك رۋىنان قايىرباي، سارباس رۋىنان شۇلەن¬باي قاتارلى ادامدار باستاعان 200-دەن استام ءتۇتىن التايدان باركولگە باردى.
1901 جىل
پاتشالىق رەسەيدىڭ زايساننان شىققان كەمەسى القابەك شەكاراسى ارقىلى ەرتىس وزەنىن ورلەي ءجۇزىپ، بۋىرشىن قۇيعا¬نىنا كەلىپ توقتاپ، كەلەرىندە تەمىر سايماندار، شاي، استىق، كەزدەمە سياقتى تۇتىنۋ بۇيىمدارىن الا كەلىپ، قايتارىندا شيكىزات، بالىق، اعاش ماتەريالدارى مەن كەن ونىمدەرى قاتارلىلاردى الىپ قايتىپ وتىردى.
1902-1903 جىلدار
تارباعاتايداعى قازاقتار جان-جاققا قاراي اۋدى. ولار سولتۇستىكتە ءۇرىمجى، فۋكاڭ، شونجى، ماناسقا، وڭتۇستىكتە قاراشارى، شەرشەن، شارقىلىققا اۋدى. ولار لوبنور كولىن بويلاپ شۋيماڭ تاۋىن اسىپ، چيڭحايعا دەيىن باردى. ءامىرشى پان شياۋ سۋ قوبدا، تارباعاتايلاردا تۇراتىن وكىل اكىمدە¬رىمەن بىرگە ارناۋلى ادام جانە اسكەر شىعارىپ، ولاردى بۇ¬رىن¬عى مەكەندەرىنە قايتىپ، مال باعۋعا قۋدى.
1903 جىل
چيڭ وكىمەتى قازاقتاردىڭ ىلە مەن تارباعاتايدان باسقا جاققا كوشىپ بارىپ مال باعۋىنا تىيىم سالىنسىن دەگەن جارلىق شىعاردى.
1900-1904 جىلدار
التاي ايماعىندا جىل سايىن جۇت بولىپ، مال كوپتەپ قىرىلىپ حالىق قاتتى كۇيزەلدى. قازاقتار سانجى، فۋكاڭ، قۇتىبي، بايتىك، باركول قاتارلى جەرلەرگە كوشتى. شىڭگىلدەن شىققان ءجۇز ءتۇتىن قازاق بوكەنىڭ باستاۋىندا قۇتىبي، ماناس وڭىرلەرىنە، ءۇرىمجىنىڭ نان شان تاۋىنا باردى.
التايداعى بيلەر ۇرىمجىدەگى ۇلىقتارعا ارىز جازىپ، بوكە¬ءنى التايعا قايتارۋدى سۇرادى. بوكە ءۇرىمجى ماڭىندا ۇزاق تۇرا المايتىن بولعاندىقتان، قول استىنداعىلاردى باستاپ گانسۋ، چيڭحاي، چيزاڭعا قاراي كوشتى. كەيىن ولاردىڭ ءبىر ءبولىمى شىنجاڭنىڭ شىعىسىنا، ءبىر ءبولىمى مونگولياعا كەتتى. ءبىر ءبولىمى التايعا قايتا ورالدى.
1905 جىل
قوبداداعى ءىس باسقارۋشى ءۋازىر شي حىننىڭ مالىمدەۋىنشە: "التاي ايماعى قاڭىراپ يەن قالا باستاعان، ونداعى قازاقتاردىڭ تەڭ جارىمى باسقا جاقتارعا اۋىپ كەتكەن". بۇل قازاقتار وڭتۇستىكتە تيان-شاننىڭ سولتۇستىگىنە دەيىن، شىعىستا باركولگە دەيىن، باتىستا ماناسقا دەيىن بارعان، موريعا بارىپ قونىستانعاندار 200-300 ءتۇتىن بولعان.
1907 جىل
تيبەتتەگى ءۋازىر: "قازاقتار تيبەت جەرىنە كەلىپ كىردى، ولار ابدەن تۇقىرجىلاعان ەكەن. قازىرشە مال باعۋعا ورنالاستىر¬دىق. شىنجاڭ اسكەر جىبەرىپ قايتارىپ اكەتسە" دەپ مالىمدەگەن.
1909 جىل
ليان كوي "تيبەتكە بارعان قازاقتاردى قايتارىپ كەلۋ جۇ¬مىسىنا ارناۋلى ادام جىبەرىپ، قازاق رۋ باسىلارىمەن بىرگە تۇس-تۇستان ىزدەپ تاۋىپ، تارباعاتايعا قايتارىپ اكەلدى" دەپ مالىمدەدى.
1911 جىل
چيڭ حاندىعى قۇلاپ، جۇڭحۋا مينگو وكىمەتى ورنادى.
مونعول مەملەكەتى ءوز بوستاندىعىن الدى.
شىڭجاڭنىڭ باركول اۋدانىنان قازاق رۋباسى تۇڭعىشباي مەن ناۋرىزباي جيىرما نەشە ءتۇتىن، 150-دەن ارتىق ادامدى باستاپ گانسۋ ولكەسىنىڭ انشي دەگەن جەرىنە بارىپ مال باعىپ، ەكى جىلدان كەيىن باركولگە قايتا قايتىپ كەلدى.
1912 جىل
ىلە توڭكەرىسى بۇرق ەتە ءتۇستى. قازاق حالقى حانزۋ، ۇيعىر، حۋيزۋ حالىقتارىمەن تىزە قوسىپ كۇرەس جۇرگىزىپ، چيڭ پاتشا¬لىعىنىڭ ىلەدەگى اسكەري كۇشتەرىن قۇلاتتى. ىلە وكىمەتى قۇ¬رىل¬عاننان كەيىن، ىلەدەگى حالىق پەن اسكەرلەر امالسىزدان شىعىسقا جورىق جاسادى، قازاق رۋلارى اسكەر جيناپ، ءوز اتتا¬رىن ءمىنىپ، قارۋلارىن اسىنىپ، وكىمەت اسكەر¬لە¬رىنە قوسىلىپ اتتاندى. دوڭىز جىلعى توڭكەرىستەن كەيىن قازاق حالقى قازاق رۋباسىلارىنىڭ اتادان بالاعا مۇرا قالاتىن بيلىك ءتۇزىمىن جويۋدى تالاپ ەتتى. وسى جاڭادان سايلاۋ وتكىزۋدى جاقتاۋشىلار "جاڭاشىلدار"، ءناسىل قۋىپ، تۇقىم جالعاۋدى جاقتاۋشىلار "ەسكىشىلدەر" دەپ اتالدى. ەكى توپ اراسىنداعى كۇرەس شيەلەنىسىپ، "ەسكىشىلدەر جەڭىلىپ"، مامىربەك باستاعان قىرىق ءۇي التايعا قاشىپ كەتتى.
التايداعى بارقى رۋىنىڭ زاڭگىسى قاليعا قاراستى 300 ءۇي قازاق شارۋالارى المان-سالىقتان باس تارتتى جانە المان-سالىق جيناۋعا كەلگەن شابارمانداردى بايلاپ الىپ ساۋان، قۇتىبي، ماناس اۋداندارىنا كوشىپ كەتتى.
زاكاريا قازاق ۇلتىنىڭ مەملەكەتتىك كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ ۋاكىلى بولىپ، بەيجيڭگە بارىپ، ۇلتتىق قۇرىلتايعا قاتىناس¬تى. بايمولدا بىرگە بارىپ، ولار بەيجيڭدە بەس اي تۇردى.
يۋان شىكاي پاتشا بولعاننان كەيىن، قازاق شارۋالارىن بۇرىنعىدان ارى تىزگىندەۋ ءۇشىن، كوگەداي گۇڭنىڭ ۇرپاعى الەندى التاي قازاق¬تارىنىڭ ءجۇن ۋاڭى، ءومىرتايدى گۇڭ، ءمامي مەن زاكاريانى بەيسى ەتىپ تاعايىندادى. بۇلاردىڭ قول استىنداعى ون ەكى اباق كەرەيگە ون ەكى ءتايجى جانە ون ەكى ۇكىردايلىق لاۋازىم بەردى. ال زالىڭ، زاڭگىنى - وسى ەكى لاۋازىمدى قازاقتاردىڭ ءوز رۋلارى كورسەتىپ، وردا تاعايىندايتىن بولدى.
قازاق رۋباسىلارى بۇرىنعى ۋاڭ، گۇڭ، ۇكىرداي، زالىڭ ءتورت لاۋازىمنان ۋاڭ، گۇڭ، بەيسى، ءتايجى، ۇكىرداي، زالىڭ، زاڭگى سىندى جەتى لاۋازىمعا كوبەيىپ، قازاقتاردىڭ ۇستەمدىك ورگانى تۇرعىزىلدى جانە كەمەلدەندىرىلدى.
التاي ايماعىنداعى ءۇش بەيسىگە قارايتىندار: ەجەن بەيسىگە جەتى اۋدانداعى جانتەكەي رۋىنداعىلار؛ قيباتاي بەيسىگە بۋىرشىن، جەمەنەي، قابا اۋداندارىنداعى جادىكتەر؛ ءتابىن بەيسىگە جەتى اۋدانداعى موڭعول شارۋالارى قارايتىن، بولدى.
التايداعى قازاقتاردىڭ ۋاڭ، گۇڭ، بەيسىلەرىنىڭ مۇراگەرلىك احۋالى مىنانداي:
ۋاڭدار: كوگەداي گۇڭ  اجى گۇڭ  قاسىمحان گۇڭ  جەڭىسحان گۇڭ  الەن ۋاڭ. گۇڭدەر: قۇلىبەك بي  ناشىن بي  ءومىرتاي گۇڭ  قىلىش ءتايجى  ءابىلماجىن گۇڭ.
بەيسىلەر: (1. كوكەن بي  جۇرتباي بي  ءمامي بي  قاناپيا بەيسى  بۇقات بەيسى  ەجەن بەيسى؛ 2. زاكاريا بەيسى  ساعيدولدا بەيسى (قيباتاي بەيسى؛)
وسى جىلى پاتشالىق رەسەي موڭعوليا ارقىلى شىڭگىل اۋدانىنا اسكەر جىبەرىپ، شارۋالاردىڭ مال-مۇلكىن بۇلاپ، جازىقسىز مالشىلاردى قىرۋعا جەلىكتىردى. بۇل شىڭگىل ەلىندە "ستامبۋل شابىلعان زامان" نەمەسە "حالقا زامانى" دەپ اتالادى. بۋراتاي، تارى، تورعايبايلار 1000 ءۇي قازاقتى باستاپ باركولگە كوشتى. قالعان ءبىر ءبولىم قازاقتار موريعا، سانجى وڭىرىنە كوشتى. ەكى جىلدان كەيىن ءبىر ءبولىم مالشىلار ارت-ارتىنان شىڭگىلگە قايتا ورالدى.
پاتشالىق رەسەي التايعا اسكەر جىبەرىپ، سارسۇمبە، قابا، بۋىرشىن قاتارلى جەرلەرگە ءبولىپ ورنالاستىردى. سوعان قوسا كاتوليك ديقاندارىنان 300 ءتۇتىن كىرگىزىپ، شۇڭقىردان ورلەي تاۋلى وڭىرلەرگە وتىرىقتاندىرىپ ەگىن سالدىردى.
1913 جىل
حح عاسىردىڭ باسىندا، ياعني چيڭ پاتشالىعىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا، سولتۇستىك شىنجاڭداعى قالىڭ قازاق ءوز ۇلتى ىشىندەگى فەودال الپاۋىتتارمەن چيڭ وكىمەتىنىڭ اۋىر قاناۋىنا قارسىلىق كورسەتىپ، ۇزدىكسىز كۇرەس جۇرگىزەدى. ولاردىڭ جالپى بەتتىك كاسىبى سىرتقا اۋۋ بولادى. سول جىلى بالتا چيڭ ۋاڭ التايعا كەلىپ قازاقتاردان المان جيناۋ ءۇشىن شىڭگىل مەن كوكتوعايداعى ءتورت ءتايجىنى - باقىراي، حالەل، جاپار، بۋراتايلاردى شاقىرتادى. ولار كەلمەگەن سوڭ، چيڭ ۋاڭ ولاردى ۇستاپ اكەلۋگە 1000 ادام جىبەرەدى. ولار بۇدان حابار تاپقاننان كەيىن ءوز ەلدەرىن باستاپ بۇگىنگى سانجى دۇڭگەن(حۋيزۋ) اۆتونوميالى وبىلىسىنىڭ ءارقايسى اۋداندارىنا جانە باركول وڭىرىنە كوشەدى. بالتا چيڭ ۋاڭ كەتكەن¬نەن كەيىن باقىراي، حالەل، جاپارلار التايعا قايتا ورالدى، بۋراتايدىڭ ەلى باركولدە كۇنى بۇگىنگە دەيىن تۇراقتاپ قالدى.
1914 جىل
التايدان 200-300 ءۇي قازاق ماناس وڭىرىنە بارىپ قو¬نىستانادى.
حح عاسىردىڭ باسىندا رەسەي پاتشالىق وكىمەتى بوسقىندار ساياساتىن جۇرگىزىپ، قازاقتار قونىستانعان كوپتەگەن جەرلەردى شابۋىل جاساپ باسىپ الدى. قازاقتار شىنجاڭعا قاراي كوشۋگە ءماجبۇر بولدى. سونىڭ ىشىندە ىلە ايماعىنا مولشەرمەن 6000 قازاق كوشىپ كەلدى.
سول جىلى جۇڭگو مەن رەسەي: 1912 جىلى 20 شىلدەدەن بۇرىن قىتايعا كوشىپ بارىپ، رەسەيگە قايتپاي تۇرىپ قالعان قازاقتاردىڭ ءبارى جۇڭگو ەلىنە تاۋەلدى بولادى، رەسەي ازاماتى ەسەپتەلمەيدى،- دەگەن كەلىسىمگە كەلدى.
ىلە ايماعى شىنجاڭ ولكەسىنە باعىندى.
1916 جىل
پاتشالىق رەسەيگە قاراستى قازاقتار مەن قىرعىزدار اسكەر الۋعا قارسى تۇرىپ، كەڭ كولەمدى قارۋلى كۇرەس جاسادى. پاتشا¬لىق رەسەيدىڭ جانىش تاۋىنان قاشقان 200 مىڭنان ارتىق قازاقتار مەن قىرعىزدار توپ-توبىمەن شىنجاڭعا قاشىپ ءوتتى. ولاردىڭ دەنى سولتۇستىك شىنجاڭعا كەلدى.
تارباعاتاي ايماعى شىڭجاڭ ولكەسىنە باعىندى.
1917-1920 جىلدار
كەڭەستەر وداعىنان التايعا 8800 قازاق (ىشىندە ازىن-اۋلاق ۇيعىرلار مەن ورىستار بار) اۋىپ كەلدى.
1917 جىلى شىلدەدە التاي، تارباعاتايدان 300 ءۇي قازاق باركولگە كوشىپ كەتتى. مينگو ۇكىمەتى الەن جەڭىسحانۇلىن قازاقتىڭ ۋاڭدىعىنا، ءمامي جۇرتبايۇلىن بەيسىلىككە تاعايىندادى.
1919 جىل
باركولدىك قازاق ساۋىتباي تۇيە كەرۋەنىن باستاپ گانسۋدىڭ يۋ ي مين دەگەن جەرىنە زات تاسىپ، مالشارۋاشىلىعىمەن شۇعىلداندى.
التاي شىنجاڭ ولكەسىنىڭ ءبىرتۇتاس باسقارۋىنا ءوتىپ، التاي ايماعى دەپ اتالدى.
1920-1921 جىلدار
1920 جىلى بۋىرشىن اۋدانىنىڭ حالۋتون جايلاۋىندا كەرەيدىڭ جادىك رۋى توقباي قاجىعا ارناپ دابىرالى اس بەرىلدى. 250 ءۇي تىگىلىپ، 110 اتقا بايگە بەرىلىپ، باس بايگە اتقا ءۇش ءۇيىر جىلقى(ءبىر ءۇيىرى توعىز جىلقى)، باس بالۋانعا تۇيە جانە جامبى، جورعانىڭ باس بايگەسىنە ءبىر جامبى بەرىلىپ، اس ءبىر جۇماعا جالعاستى.
كەڭەستەر وداعىنداعى ءبىر ءبولىم قازاقتار اق گۆاردياشى¬لاردىڭ قىسىمىمەن شىنجاڭعا كىردى. ىلە ايماعىنىڭ كۇنەس اۋدانىنان 13 ءۇي قازاق بايانعولىن موڭعول اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ كۇنەس سايىنا كوشىپ كەلدى.
1920 جىلدىڭ باس شەنىندە قىزىل ارميانىڭ سوققىسىنا شىداي الماعان رەسەيدىڭ ءسىبىر جانە ورتا ازيا رايوندارىن¬داعى اقتار ارمياسى ارت-ارتىنان جەڭىلىپ، موڭعوليا جانە شىنجاڭعا قاشىپ كىردى. ياڭ زىڭشين كەڭەس قىزىل ارمياسىن شا¬قىرىپ، ەكى جاق بىرلەسىپ، 1921 جىلدىڭ قازان ايىنا كەلگەن¬دە رەسەيدىڭ اقتار ارمياسى شىنجاڭنان قۋالاپ شىعارىلدى.
1920 جىلى مادارىڭ قىلاڭنىڭ باسىن الىپ، سارسۇمبە قالاسىنىڭ ءدوڭبازارىنا ءىلىپ، ەلگە سەس كورسەتتى.
1921 جىل
مونگوليا دەربەستىك جاريالاعاننان كەيىن، اسكەر شىعارىپ باتىسقا شەرۋ تارتىپ، التاي ايماعىن باسىپ الۋ ارقىلى ونى قىتايدان ءبولىپ اكەتپەكشى بولدى. جەرگىلىكتى قازاقتار بۇعان قارسىلىق كورسەتىپ، تيان-شاننىڭ باتىس بوكتەرىنە قاراي كوشە باستادى. ولاردان 300-400 ءۇي موريعا بارىپ قونىستاندى.
1922 جىل
كەرەي رۋىنىڭ باي، مولدا، بيلەرى ۇرىمجىگە ياڭ زىڭشينگە امانداسا بارىپ، وعان "موڭعول-قازاق مەكتەبىن" اشۋ تالاپتارىن ايتادى. ياڭ زىڭشين ولاردىڭ تالابىن بەكىتەدى. سول كەزدە التاي ساحاراسىندا جەڭىسحاننىڭ ۇلى ءشارىپحان جانە باسقا رۋ باسىلارىنىڭ بالالارى بولىپ جيىنى 20 شاقتى ادام وقۋعا كىردى. مەكتەپتە جيىنى 40-تان استام وقۋشى بولادى. 1928 جىلى جين شۋرين "موڭعول-قازاق مەكتەبىن" جاپتى. التاي ايماعىنان 400 ۇيدەن ارتىق قازاق التاي ايماعىنىڭ دۋتىڭى ۆي جينگونىڭ ەزىپ-قاناۋىنا توزە الماي التايدان باركولگە كوشتى.
ءۇرىمجىنىڭ شىعىسى مەن باتىسىنداعى جەمسارى، موري، شونجى قاتارلى جەرلەردەگى قازاقتاردان 2000-نان ارتىق ءۇي باركولگە كوشىپ باردى.
1924-جىل
شىنجاڭ مەن كەڭەستەر وداعى ءوزارا بەس كونسۋلحانا قۇردى.
1927 جىل
ءۇرىمجىنىڭ شىعىسى مەن وڭتۇستىگىندەگى جەمسارى، موري، شونجى اۋداندارىنان ەكى مىڭ ءۇي باركولگە كوشىپ باردى.
1928 جىل
التاي ايماعىنىڭ دۋتۋىڭى ۋي جينگو كوكتوعايداعى زۋقا قاجىنى ءولتىرىپ، باسىن التاي اۋدانىنداعى قارا كوپىرگە ءىلىپ قويىپ كوپكە سەس كورسەتتى. بۇل التاي ايماعىنداعى قازاق¬تاردى قاتتى تىكسىندىردى. زۋقا قاجىنىڭ ۇلى ءسۇلتانشارىپ كوكتوعايدان كوشىپ كەتتى.
1931 جىل
قىركۇيەكتە التاي بيلەۋشىسى ۋي جينگو زۋقا باتىردىڭ باسىن العان جەندەت مادارىڭ ارقىلى شىڭگىلدىڭ بۇلعىن دەگەن جەرىندە وتىرعان بازارقۇل رۋىنىڭ باسشىسى جان¬تايلاقتىڭ باسىن الدىردى.
شىڭگىل اۋدانىنداعى بازارقۇل رۋىنان زايىپ مىڭ ۇيدەن ارتىق قازاقتى باستاپ موري، سانجى قاتارلى جەرلەرگە كوشتى. زايىپقا قارايتىن رۋداعى ءبىر ءبولىم مالشىلار باركولگە كەتتى.
1930-1932 جىلدار
شىنجاڭنىڭ باركول، موري اۋداندارىندا ايەمبەت باستا¬عان شارۋالار كوتەرىلىسى تۋىلدى. گومينداڭنىڭ كەرتارتپا ميلي¬تاريستتەرى كوتەرىلىستى اياۋسىز جانىشتادى جانە قاندى قىرعىن جۇرگىزدى. باركولدەگى قازاق رۋ باسى ءالىپ مىڭ قوي، 100 جىلقى جىلۋ اتاپ، قۇمىلداعى قوجانيازدىڭ جين شۋرينعا قارسى كۇرەسىنە كومەك بەردى.
جين شۋرين قۇمىلداعى ديقاندار كوتەرىلىسىن جانىش¬تاۋعا اسكەر شىعاردى. شونجى، باركول قاتارلى جەرلەردە تۇراتىن ەكى مىڭ تۇتىننەن ارتىق قازاق سوعىس الاساپىرانىنان قور¬قىپ، استىرتىن كەلىسىپ، قاپتالبايدىڭ باستاۋىندا مون¬گولياعا بارىپ قونىستاندى. كەيىن ءشارىپحان مەن بايان مولدانىڭ اقىلىمەن قايتادان بۇرىنعى مەكەندەرىنە ورالدى.
شىڭگىل اۋدانىندا تاشكەنت قاتارلىلار باستاعان 700 ءۇي قازاق مونگولياعا كوشتى.
قازاندا ولكەلىك ارميانىڭ چين چييشۋ پولكى باركولدە قورعانىستا تۇردى. ولار شىڭ سىسايدىڭ قولباسشىلىعىندا قازاقتىڭ مىڭ باسى ءالىپتى جانە وعان قاراستى 117-دەن استام ادامدى تۇگەلدەي ۇيىندە قىرىپ تاستادى. ءالىپ ۇكىردايدىڭ باسىن كەسىپ الدى.
كەڭەستەر وداعىنداعى "اسىرە سولشىلدىق" ساياساتتىڭ كەسىرىنەن، كوپ قازاق شىنجاڭعا قاشىپ كىردى. ولاردان اش-جالاڭاش ازابىنان جولدا كوپ ادام ءولدى.
1933 جىلى اقپان، ءساۋىر ايلارىندا نۇرعازى قاتارلى رۋباسىلارى باستاعان مىڭ ۇيدەن ارتىق قازاق بايتىكتەن باركولگە كوشىپ كەلدى. موريدا تۇراتىن قازاقتاردان ەكى مىڭنان ارتىق ادام باركولگە، 800-دەن ارتىق ادام مونگولياعا كوشىپ كەتتى.
1932-1933 جىلدار
ما جۋڭيىڭ ءوزىنىڭ قول استىنداعى ما حيىڭدى التايعا شابۋىل جاساۋعا جىبەردى. ما حيىڭ الدىمەن 17 ادامدى بۋرىل¬توعايعا استىرتىن جىبەرىپ، قازاق مالشىلارىنان 200-دەن ارتىق ادامدى كوتەرىلىس جاساۋعا جەلىكتىردى. 1933 جىلى 10 ناۋرىزدا اۋداندىق وكىمەتتى قورشاۋعا الىپ، باجى مەكەمە-سىنىڭ باستىعىن ءولتىردى. مامىر ايىندا التايعا شابۋىل جاسادى. التايدا قورعانىس ءمينيسترى ۋي جينگونىڭ ءبىر پولك اسكەرى بولا تۇرسا دا، ءبىر جولعى سوعىستا-اق جەڭىلدى. التاي تالان-تاراجىعا ءتۇسىپ، بۋرىلتوعاي، كوكتوعاي، شىڭگىل، بۋىرشىن قاتارلى جەرلەردەگى قازاقتار جان-جاققا ۇرىكتى، كەي جەرلەر ءبىر مەزگىل قاڭىراپ يەن قالدى.
كەڭەستەر وداعىنداعى ۇجىمداستىرۋ ىقپالىنان جانە رۋباسىلارىنىڭ ۇقىق-مۇددەگە تالاسۋى سالدارىنان، ەلىسحان ءالىپ ۇلى 500 ءۇي قازاقتى باستاپ قۇمىل، باركول وڭىرلەرىنە كوشىپ كەلدى. قاسىمحان، باشان باستاعان شىڭگىلدەگى 500 ۇيدەن ارتىق مالشى موڭعولياعا كەتتى.
شىلدەدەن قازانعا دەيىن، جين شۋرين تاقتان تۇسكەننەن كەيىن ءشارىپحان ۇرىمجىدەن جەمەنەيگە كەلىپ قازاق، موڭعول قاتارلى ءار ۇلت حالقىن ۇيىمداستىرىپ ما حيىڭعا قارسى اتتاندى. ما حيىڭ تارباعاتاي، سانجى جاققا قاراي قاش¬قاندا ءشارىپحان مالشىلاردى باستاپ جولدا جاسىرىنىپ جاتىپ ما حيىڭنىڭ اسكەرلەرىن تالقاندادى.
شىڭ سىساي اسكەرى باركولدە تاسبيكە رۋىنىڭ باسشىسى ءالىپتىڭ اۋىلىن قىرىپ، ونىڭ باسىن كەسىپ الدى.
قازان ايىندا شىڭگىلدەگى تاي زاڭگى 100 ۇيدەن ارتىق قازاقتى باستاپ مونگولياعا ءوتتى.
قاراشادا شىڭ سىساي شارىپحانمەن كەلىسسوز وتكىزۋگە التايعا ارنايى ادام جىبەردى جانە ونى التاي¬دىڭ دۋتۋىڭدىعىنا (ۋاليلىگىنە) تاعايىندادى. سول جىلى ەگىن-مالشارۋاشىلىعى قاتتى كۇيزەلىپ، مالشىلاردا ىشەرگە اس، كيەرگە كيىم تاپشى بولدى. ءشارىپحان مال جيناپ، استىق اكەلىپ، مالشىلاردىڭ قىستان امان وتۋىنە كومەكتەستى.
1933 جىلى قاراشادا "شىعىس تۇركىستان دەربەس يسلام رەسپۋبليكاسى" قۇرىلدى.
1934 جىل
اقپاندا باركولگە جانە قۇمىل ايماعىنداعى تاسبيكە رۋىنىڭ رۋباسى ادۋباي زاڭگى وزىنە قاراستى رۋ مالشىلارىنان 113 ءۇي، 565 ادامدى باستاپ گانسۋ ولكەسىنىڭ جيۋ چۋان ايما¬عىنداعى مازۋڭ تاۋىنا جانە يۋيمىندەگى ويىرقىن وڭىرىنە باردى. كوكتوعاي اۋدانىنداعى سارباس رۋىنان قابدوللا ءتايجى 300 ۇيدەن ارتىق قازاقتى باستاپ قۇمىل، گانسۋ وڭىرلەرىنە كوشىپ كەلدى.
مونگوليا شىڭگىل اۋدانىنا سۇعاناقتىق جاساۋعا ۇشاق شىعارىپ، بىرنەشە ءجۇز قازاقتى بومبالاپ ءولتىردى. مۇنى ەل بۇگىنگە دەيىن "قانكەلدى-سەكەل قىرىلعان زامان" نەمەسە "بايقادام ەلى شابىلعان زامان"، "جالعىز اەروپلان وقيعاسى" دەگەن اتتارمەن اتايدى. قابدوللا، قاپتالباي، سالاحيتتان باستاعان مىڭ ۇيدەن ارتىق قازاق باركولگە كوشىپ كەلدى.
ناۋرىزدا التاي قازاقتارى سوعىس الاساپىرانى سالدارىنان توز-توز بولىپ اپاتقا ۇشىرادى. التاي اۋدانىنان بەس جۇزگە تارتا ادام اشتان ءولدى.
1935 جىل
قازاق رۋباسىلارى ءسۇلتانشارىپ، ءتايىپ، قابدوللا ءتايجى¬لەر جەكە-جەكە 400 ۇيدەن ارتىق قازاقتى باستاپ التايدان بار¬كولگە بارىپ قونىستاندى. تامىزدا باركولدەگى ۇكىرداي ەلىسحان قول استىنداعى 178 ءۇي، 890 ادامدى، اتشىباي قاتار¬لىلار 42 ءۇي، 210 ادامدى باستاپ گانسۋعا ءوتتى.
شىڭگىل اۋدانىنداعى قۇسايىن ءتايجى نايمان رۋىنان 500 ۇيدەن ارتىق قازاقتى باستاپ قۇمىل مەن چيڭحايعا كوشىپ باردى.
شىلدەدە شىنجاڭ اماندىق قورعاۋ مەكەمەسىنىڭ ءبولىم باستىعى ابەۋ، حالىق ىستەرى مەڭگەرمەسى باستىعىنىڭ ورىن¬باسارى بايان باركولگە كەلىپ ەل كوڭىلىن ورنىقتىردى.
1936 جىل
مامىردا كوكتوعايداعى ءسۇلتانشارىپ ءتايجى يتەلى رۋىنان مىڭ تۇتىننەن ارتىق مالشىنى باستاپ گانسۋ ولكەسىنىڭ دۋنحۋاڭ اۋدانىنا كوشىپ باردى.
تامىزدا قۇمىل قالاشىعى قورعانىس شتابى ءۇش روتا اسكەر شىعارىپ شىعىسقا قاراي اۋعان قازاقتاردىڭ الدىن توستى. 20 مىڭنان استام مالدى قايتارىپ كەلدى.
4 قىركۇيەكتە جيۋ چۋان ايماعىنىڭ 7-رايونى ءۋالي مەكەمەسى قازاقتىڭ گانسۋعا بارعان ەلباسىلارىن ۋاقىتتىق "باس مىڭ باسى"، "ءتايجى"، "باس شاڭيا"، "شاڭيا" دەگەن مىندەتتەرگە تاعايىندادى. رۋباسىلارى زايىپ، تۇڭعىشباي، قاسىم، سماعۇلدار 432 ءتۇتىن، 2160-تان اسا مالشىلاردى باستاپ باركولدەن شىعىسقا گانسۋعا اۋدى.
جەلتوقساندا شىنجاڭنىڭ باركول اۋدانىنداعى قازاق¬تاردان 900 ءۇي گانسۋدان ءوتىپ، چيڭحاي كولىنىڭ باتىسىنداعى چاكا وڭىرىنە بارىپ قونىستاندى.
قازاقتاردىڭ شىعىسقا كوشۋىن توقتاتۋ ءۇشىن، ولكەلىك وكىمەت باركولدە تۇراتىن قۇمىل ايماقتىق ءۋالي مەكەمە¬سىندەگى ابايعا سىمسىز تەلەگراف ورناتىپ بەردى.
1937 جىل
جىل باسىندا، ەلباسى ەلىسحان قازاقتاردان 400 ادامدى باستاپ حۋاقايىزدان چيڭحايدىڭ كىرەكۋ قوسىنىنا باردى. وسىدان سوڭ قانانبار وڭىرىنە مولشەرمەن 900 ءۇي قازاق اۋىپ باردى.
ماۋسىمدا قۇمىلدىڭ شوپىل دەگەن جەرىندە وتىراتىن رۋباسىلارى قامزا، قاليحان 80 ءۇي 500 ادامدى باستاپ، 30 مىڭ باستان ارتىق مالمەن باركولگە بارىپ قونىستاندى.
جەلتوقساندا ادۋباي وزىنە قاراستى ەلىن باستاپ، گانسۋدىڭ تاۋلايچۋان دەگەن جەرىنەن چيڭحايعا بارىپ قونىستاندى.
سول جىلى ولكەلىك وكىمەت قۇرىلىس مەڭگەرمەسى باستىعى¬نىڭ ورىنباسارى، قازاقتان شىققان قايراتكەر بايموللا قارەكە ۇلى شىڭ سىساي جاعىنان قولعا الىندى.
1938 جىل
اقپاندا، گومينداڭنىڭ گانسۋ ولكەلىك وكىمەتى ءيۇيمىننىڭ چاڭما دەگەن جەرىندە "قازاقتاردى ورنالاستىرۋ مەكەمەسىن" قۇرىپ، قازاقتاردى ءبولىپ-بولىپ باسقاردى.
10 ماۋسىمدا شىنجاڭنىڭ شەكارانى باقىلاۋ باسقارماسى ىلە ءۋالي مەكەمەسىنە الاتاۋدا مال باعىپ جۇرگەن قاراكەرەي رۋىنداعىلاردى بۇراتالا مەن اراسان اۋداندارىنىڭ باسقا¬رۋىنا وتكىزىپ بەرۋگە بۇيرىق بەردى.
شىلدەدە زايىپ باستاعان قازاقتار تاۋلايچۋاننان گانسۋ، چيڭحاي شەكاراسىنا كوشىپ باردى.
ما پۋفاڭ "قىزمەت گرۋپپاسىن" جىبەرىپ، چيڭحايعا كەلگەن قازاقتاردىڭ جان سانىن، مىلتىعىن جانە مالىن تىزىمگە الدىردى.
قىركۇيەكتە التاي ءۋالي مەكەمەسىنىڭ حاتشىسى مانكەي ءماميۇلىن جاپونيامەن، كوكتوعاي اۋدانىنداعى قالەل ءتايجىنى مونگوليامەن استاستى دەگەن جالامەن قولعا الىپ تۇرمەگە جاپتى. ءبىتىمشى، شابدان، كەرىم، ءسالىم، قامبار قاتارلىلار دا قولعا الىندى.
قازان، قاراشا ايلارىندا سابىرباي، ايانبەت، ءنۇرالى، قۇسايىن، ءسۇلتانشارىپ، ءمۇقادىل، سالاقيتتان سياقتى ەلبا¬سىلارى 2500 ءتۇتىندى گانسۋگە كوشىردى. شىڭ سىساي شىعىسقا قاراي قاشقان قازاقتاردى ءۇش اەروپلانمەن بومبالادى جانە اتقىلادى. سونداي-اق اتتىلى-جاياۋلى 170 اسكەرمەن ولاردى توسقاۋىلدادى.
1939 جىل
قاڭتاردان اقپانعا دەيىن شىڭ سىسايدىڭ قىسىمى مەن قىرعىنداۋىندا باركولگە قازاقتاردان مىڭنان ارتىق ءتۇتىن، جەتى مىڭنان ارتىق ادام رۋباسىلارىنىڭ باستاۋىندا، موڭعوليا مەن شىنجاڭ شەكاراسىنداعى ىڭگىز، مازۋڭ تاۋلارى ارقىلى ارت-ارتىنان گانسۋعا اۋدى. شىڭ سىساي ەكى رەت ۇشاق جانە نەشە ونداعان اۆتوموبيل، ەكى روتا اتتى، جاياۋ اسكەر جىبەرىپ ولاردىڭ الدىن توستى. قازاقتار قىرعىنعا ۇشىراپ، مالى اۋىر شىعىندالدى.
ما پۋفاڭ گانسۋدىڭ شيليگۋ دەگەن جەرىندەگى قازاقتاردى الداپ، ەڭبەك كۇش الۋ ماقساتىن جاسىرىپ، " وقۋعا جىبەرەمىز" دەگەن اتپەن 40 ءۇيلى قازاققا ءۇي باس سايىن بىردەن سەگىز جاستاعى (شىندىعىندا 6-10 جاس ارالىعى) بالالارىن شينيڭ قالا¬سى¬نا جىبەرۋدى، بالاسى بولماسا بالا تاۋىپ تاپسىرۋدى بۇ¬يىردى. قازاقتار امالسىز وتىز نەشە بالا بەردى. بالالار اۋىر ەڭبەككە سالىنىپ، كوبى ءولدى.
مامىردان ماۋسىمعا دەيىن ەلىسحان ءوز ەلىن باستاپ تاۋ¬لايچۋان ماڭايىنا كەلدى. زايىپ، اتشىباي، سۇلتانشارىپتەر قازاقتاردى باستاپ چيڭحايعا كىردى. سماعۇل، تۇڭعىشبايلار باستاعان قازاقتار چيڭحايدىڭ چاكا، دۋلان، گاس، ماحاي وڭىرلەرىنە بارىپ قونىستاندى.
تامىزدا ەلىسحان ما پۋفاڭنىڭ قىرعىنىنا ءتوزىپ تۇرا الماي، چيڭحايدان تيبەتكە قاراي كوشتى. چيڭحايدىڭ التىن¬شوقى ساحاراسىندا ما پۋفاڭنىڭ ورىنباسار بريگادا كومان¬ءديرى حان جينباۋ قورشاپ الىپ، ولاردى دۋلانعا الىپ كەلدى. قوجاقىن، ءىڭىرباي قاتارلىلار باستاعان 800-دەن ارتىق ادام ءتۇن ىشىندە حان جينباۋ قاتارلى 70-تەن ارتىق ادامدى ءولتىرىپ، ەلىسحاندى قۇتىلدىردى.
ەلىسحان 200-دەن ارتىق ءۇي، مىڭنان ارتىق ادامدى باستاپ تيبەتكە قاراي كوشتى. ولاردىڭ ءبىر ءبولىمى ءۇندىستانعا دەيىن باردى.
قىركۇيەكتە شىڭ سىساي ۇرىمجىدە "مۇڭعىل، قازاق، قىر¬عىز ۋاكىلدەرى قۇرىلتايىن" اشىپ، ۋاكىلدەرگە قولىنداعى قارۋ-جاراقتى جيناپ تاپسىرۋعا جارلىق بەردى. بۇل كوپتەگەن ۋاكىلدەردىڭ قارسىلىعىنا ۇشىرادى. قارسى تۇرعانداردى شىڭ سىساي ۇستاپ تۇرمەگە جاپتى، ءولتىردى. مۇنىڭ ىشىندە ءشارىپحان كوگەدايەۆ، اقىت ءۇلىمجى ۇلى، بايانباي، بايقادام، دونەن، بوكەيحان، ساقسايباي، جاقسىباي سەكىلدى ەلباسىلارى بار ەدى.
1939-1940 جىلدار
ما پۋفاڭ ىلگەرىندى-كەيىندى گانسۋ-چيڭحاي جەرىندە ءۇش جۇزدەي قازاق وتباسىن قىناداي قىردى.
1940 جىل
كوكتوعايداعى قازاقتار شىڭ سىسايعا قارسى كوتەرىلىس جاسادى.
1937 جىلى شىلدەدەن بەرى شىڭ سىساي ەكى رەت حالىق قو¬لىن¬داعى قارۋ-جاراقتى جيناپ تاپسىرۋ جونىندە جارلىق شىعارسا دا، قارۋ-جاراق تاپسىرعاندار بولمادى. 1939 جىلى جەلتوقساندا شىڭ سىساي "التايدا حالىق قولىنداعى قارۋ-جاراقتى اداقتاۋ كوميسسياسى" دەگەندى قۇرىپ، التايعا بارىپ، قارۋ-جاراقتى جيناماقشى بولدى، سونىمەن شىڭ سىسايعا قارسى زور كوتەرىلىس بۇرق ەتە ءتۇستى. كوتەرىلىس كوكتوعايدان باس¬تالدى، مالشىلار قارۋ-جاراقتى اداقتاۋ كوميسسياسىن¬داعىلاردى جانە كوكتوعاي اۋدانىنىڭ اكىمىن ءولتىرىپ، اۋدان¬دىق وكىمەت ورنالاسقان جەرگە شابۋىل جاسادى. شىڭ سىساي قازاق حالقىنىڭ كوتەرىلىسىن باسەڭدەتۋ ءۇشىن بۇقات بەيىستى ءتۇر¬مەدەن بوساتىپ، ونى التاي ايماعىنا ۋاليلىككە تاعا¬يىندادى. قالەل ءتايجىنى دە بوساتتى جانە ونىڭ ۇلى راحاتتى كوكتوعاي اۋدانىنىڭ ورىنباسار اكىمدىگىنە تاعايىندادى. قازاق حالقى شىڭ سىسايدىڭ قاسكۇنەمدىگىن جەتە تاني الما¬دى، ونى وزدەرىنە شىنىندا دا جول بەردى دەپ قاراپ رۋباسى¬لارىنىڭ سوزىنە سەنىپ، شىڭ سىسايعا قارسى قارۋلى كوتە-رىلىستى توقتاتتى.
1941 جىل
جىل باسىندا ەلىسحان، زايىپ باستاعان ءۇش مىڭنان ارتىق قازاق تيبەتتىڭ شىچۋانحيى، بالجاس دەگەن جەرلەرى ارقىلى تيبەتتىڭ كاشمير وڭىرىنە ءوتتى. سول جىلى ولاردان مىڭنىڭ ۇستىندە ادام ءولدى.
اقپاندا گومينداڭنىڭ گانسۋ ولكەلىك وكىمەتى "قازاقتاردى باسقارۋ مەكەمەسىن" ("قازاقتاردى ورنالاستىرۋ مەكەمەسىن") كۇشىنەن قالدىرىپ، قازاقتارعا جالپى بەتتىك اسكەري باسقارۋ جۇرگىزدى.
ماۋسىمنان قازانعا دەيىن قالەل ءتايجى باستاعان مالشىلار كوكتوعايدا كوتەرىلىس جاسادى، كوتەرىلىسكە مىڭنان استام ادام قاتىستى، ولار "جايىلىمدى باسىپ الۋعا جانە بولشەكتەۋگە قارسى تۇرايىق، وكىمەتتىڭ ادام ۇستاۋىنا قارسى تۇرايىق" دەگەن ۇرانداردى ورتاعا قويدى. بۇل كوتەرىلىسكە وسپاندار دا قاتىستى. ولار سوۆەت ەكسپەديسياسىنىڭ ءبىر ءاۆتوموبيلىن ورتەپ، 5 مىلتىعىن تارتىپ الدى. مۇنى ولكەلىك وكىمەت اسكەر جىبەرىپ جانىشتادى. جەڭىلىسكە ۇشىراعاننان كەيىن، ەكى جاق كەلىسسوز وتكىزدى. قازاندا تاۋدى قالىڭ قار باسىپ قالىپ، مالشىلار تىزە بۇگۋگە ءماجبۇر بولدى. قالەل ءتايجى قولدى بولدى، ونى ۇرىمجىگە اپارىپ تۇرمەگە جاپتى.
شىلدەدەن تامىزعا دەيىن شىڭگىل اۋدانىنان ىرىمحان ۇكىرداي 47 ءتۇتىندى باستاپ مونگولياعا كوشتى.
وسى جىلى قاراشادا بۇقات بەيسى شىڭ سىساي جاعىنان قولعا الىندى.
جاڭيەدە تۇراتىن 40 نەشە ءۇي قازاق گومينداڭ اسكەرلەرىنىڭ زيانكەستىگىنە ءتوزىپ تۇرا الماي سىبان قاتارلىلاردىڭ باس¬تاۋىندا، شىنجاڭعا جانە گانسۋدىڭ ويىرقىن دەگەن جەرىنە اۋدى.
قىستا چيڭحايدان پاكيستانعا بارعان قازاقتاردىڭ ءبىر ءبولىمى جاڭا جۇڭگو قۇرىلۋدىڭ الدى-ارتىندا باركولگە قايتا كوشىپ كەلدى، 1947 جىلى ءالي، ادىشا قاتارلى 3 ءۇي، 1948 جىلى اقىپ پەن ءمۇقاماديدىڭ ءۇيى، 1952 جىلى تامىزدا وجاناي مەن سماعۇلدىڭ ءۇيى، 1953 جىلى مامىردا قۇرمانبەك وتباسى باركولگە قايتىپ كەلدى.
1942 جىل
شىڭ سىساي كەڭەس وداعىنشىل جالعان بەت پەردەسىن جىر¬تىپ تاستاپ، جۇڭگو كوممۋنيستەرىنە تاعىلىقپەن زيانكەستىك ىستەپ، شىنجاڭداعى كوممۋنيستەردى تۇگەلدەي تۇرمەگە جاپتى.
192 قازاق ءۇندىستاننىڭ ورتا بولەگىندەگى بحوپالعا باردى. قالعان ءبىر ءبولىمى قاڭعىپ پاكيستاننىڭ راۆالپيندي، كاراچي دەگەن جەرلەرىنە باردى.
وسپان قازان ايىندا شىڭ شىسايدىڭ اسكەرىمەن سوعىستى. وسپان ءبىر ءبولىم قارۋ-جاراقتى قولعا ءتۇسىردى. ونىڭ ۇستىنە ەكى مىڭنان ارتىق قازاقتى باستاپ، شىڭگىل، كوكتوعاي، بۋرىل¬توعاي اۋداندارىنداعى رۋلاردىڭ كوپ ءبولىمىن وزىنە قاراتتى.
1943 جىل
التايداعى قازاق حالقى كوتەرىلىس جاساپ، شىڭگىل اۋدانىن الدى. سونداي-اق سانجى، شونجىلارعا دەيىن جورىق جاسادى.
التاي قازاق ۇلتىن كوركەيتۋ كوميتەتى "شىڭ سىساي وكىمەتىن جويايىق" دەگەن ۇراندى العا قويدى. سول جىلى التايداعى قازاقتار شىڭ سىساي ارمياسىنىڭ شىڭگىلدە تۇراتىن باس شتابىنا شابۋىل جاساپ، شىڭ سىساي ارمياسىن نەگىزىنەن جويدى. ساۋىردە شىڭگىلدى العاننان كەيىن، ءوڭتۇس¬تىكتە فۋكاڭ، شونجى، جەمسارى، ميچۋان، سانجى قاتارلى اۋدانداردىڭ سولتۇستىگىنە شابۋىل جاسادى، سانجى، فۋكاڭ، باركول قاتارلى جەرلەردەگى قازاقتار بۇعان ءۇن قوستى، بۇل جولى كوتەرىلىسكە التاي، جەمەنەي، قابا، بۋرىلتوعاي قاتارلى ءتورت اۋداننىڭ وزىنەن 20 مىڭنان ارتىق قازاق قاتىستى. كوتە¬رىلىسكە سانجىداعى 8 رۋ ەلدەن ءتورت مىڭ 500 ادام، فۋكاڭداعى 4 رۋ ەلدەن 900 ادام، ساۋانداعى ءبىر رۋ ەلدەن 300 ادام قاتىستى.
ناۋرىزدا گومينداڭنىڭ شىنجاڭ ولكەلىك وكىمەتى مالشا¬رۋا¬شىلىق رايوندارىنداعى تۇرعىندارعا گومينداڭ ارمياسىنا 10 مىڭ ات تارتۋ ەتۋ جونىندە جارلىق ءتۇسىردى، بۇل نەگىزىنەن ىلە، تارباعاتايداعى قازاقتارعا جۇكتەلدى. جارلىقتا ات تاپ¬سىرماعاندار ءبىر ات ءۇشىن 700 يۋان شىنجاڭ اقشاسىن تاپسى¬رۋى كەرەك دەلىندى، ال سول كەزدە بازاردا اتتىڭ باعاسى مۇنىڭ جارىمىنا دا تەڭ كەلمەيتىن ەدى. بۇل بۇكىل شىنجاڭداعى مالشىلاردىڭ نارازىلىعىن قوزعادى. 1944 جىلى 2 قىر¬كۇيەكتە، نىلقى اۋدانىنداعى ەڭبەكشى اۋدان قالاشىعىنىڭ باتىسىنداعى لاستايدا گومينداڭ وكىمەتىنىڭ "ات تارتۋ ەتۋگە" زورلاۋىنا جانە سەبەپسىز ادام ۇستاۋىنا قارسى قارۋلى كوتە¬ءرىلىس جاسادى. 8 قازاندا، كوتەرىلىسشىلەر قوسىنى اۋدان قالا¬شى¬عىنا باسىپ كىرىپ، ساقشى مەكەمەسىن الىپ، وسى اۋداننىڭ اكىمى جانە گومينداڭ وسى اۋداندا تۇرعىزعان قارۋلى كۇشتەردى تۇگەلىمەن جويدى، نىلقىداعى جەڭىس ىلەدەگى ۇيعىر، قازاق قاتارلى ۇلت حالىقتارىنىڭ كەڭ كولەمدە قولداۋىنا جانە ءۇن قوسۋىنا يە بولدى.
كوكي مەن ەرەنحان 73 ءۇي مالشىنى باستاپ شىنجاڭنىڭ قاراشارى اۋدانىنا كەلدى. سوڭىنان جەمسارىعا بارىپ، 1948 جىلى باركولگە قايتا ورالدى.
1944 جىل
شىڭ سىساي وسپانعا ىلەسكەن 900 ءۇي قازاقتى شونجىعا قاراي قۋدى. كەيىن ولار وسپاننىڭ قاراۋىنا قايتا ورالدى، ولار¬دىڭ مالدارى قاتتى شىعىنعا ۇشىرادى. 1943 جىلى موڭ¬عولياعا ءوتىپ كەتكەن 200 ءۇي قازاق التايعا قايتا كوشىپ كەلدى.
ساۋىردەن شىلدەگە دەيىن، وسپان گومينداڭ ارمياسىمەن سارتوعايدا شيەلەنىستى سوعىس جۇرگىزىپ، گومينداڭ ارمياسىنىڭ ءبىر ديۆيزياعا جۋىق اسكەري كۇشىن تالقانداپ، شىڭگىل مەن كوكتوعايدى الدى، سونىمەن بىرگە، التاي، قابا، جەمەنەي اۋدان¬دارىنداعى مالشىلار ارت-ارتىنان قارۋلى كوتەرىلىس جاسادى. دالەلحان كوكتوعايعا بارىپ وسپانمەن كەزىگەدى.. قازاندا "التاي توڭكەرىسىنىڭ ۋاقىتتىق وكىمەتى" شىڭگىل اۋدانىنىڭ بۇلعىن دەگەن جەرىندە قۇرىلادى. وسپان سلام ۇلى وكىمەتتىڭ باسشىسى، دالەلحان سۇگىربايەۆ وكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى، قوسىمشا اسكەري ىستەر باس قولباسشىسى، لاتيف مۇستافا ۇلى، رامازان مولىم ۇلى، مولداسلام سمايلوۆ قاتارلى ون كىسى جورا بولدى. سونىمەن بىرگە التاي پارتيزان¬دار قوسىنى رەتكە سالىنىپ، توعىز ۇلكەن وتريادقا ءبولىندى. جاۋىنگەر سانى ون مىڭعا جەتتى.
1944 جىلى شىلدەدە قابي باستاعان پارتيزان قوسىنى قوبدانىڭ قاراعايتى اسۋىنان اسىپ، ارال، ءدوڭقاراعاي، ءۇشتاس وڭىرلەرىندەگى ەل باسشىلارىنا جيىن اشىپ: "ءبىز التاي حالقىن گومينداڭنىڭ تەمىر قۇرساۋىنان ازات ەتەمىز" دەپ ۇگىت ايتىپ، قوسىنىنا جەرگىلىكتى حالىقتان كوپ ادام قوسىپ الىپ قابا اۋدانىنا بارىپ سوعىس اشتى.
1944 جىلى كۇز، ءۇش ايماق "توڭكەرىستىڭ ۋاقىتتىق وكىمەتى" پارتيزانداردان 500 جاساقتى سارسۇمبە، بۋرىلتوعاي، بۋىرشىن قاتارلى اۋداندارعا جىبەرىپ، ەلدىڭ باسىم كوپ ساندىسىن شىڭگىلگە كوشىردى.
تامىزدا كەڭەس وداعىنان جاسىرىن ءوتىپ كەلگەن پاتيح اكبار بەكبوسىنۇلىمەن بىرلەسىپ، نىلقى اۋدانىنىڭ لاستاي تاۋىندا ۇكىمەتكە قارسى قارۋلى كوتەرىلىس ۇيىمداستىردى.
10 قاراشادا نىلقى قالاشىعىنا شابۋىل ۇيىمداستىرۋشى لاستاي پارتيزاندارىنىڭ الدىڭعى شەپ باس قولباسشىسى اكبار باتىر بەكبوسىن ۇلى اۋىر جارالانىپ قۇربان بولدى.
12 قاراشادا "قۇلجا ازاتتىق ۇيىمى" قۇلجا قالاسىندا ۇيعىر،قازاق، قىرعىز كلۋبىندا جينالىس اشىپ، "شىعىس تۇركىستان ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ" قۇرىلعاندىعىن جاريالادى.
17 قاراشادا ۋاقىتتىق ۇكىمەتتىڭ ورگانى "ازات شىعىس تۇركىستان گازەتى" ۇيعىر، قازاق، ورىس، جۇڭگو تىلدەرىندە شىعا باستادى.
1945 جىل
8 ساۋىردە ءۇش ايماق ۇلتتىق ارمياسى قۇرىلدى. 29 تامىزدا ىلە ۇلتتىق ارمياسىنىڭ كەڭساي اسكەري ءبولىمى مەن جەمەنەي پارتيزاندارى ءبىرتۇتاس قولباسشىلىق استىندا بۋىرشىن قالاشىعىنا شابۋىل جاسادى. قولباسشىلىق شتابى الدىمەن ءبىر ءبولىم پارتيزانداردى ەرتىس وزەنىنەن جاسىرىن وتكىزىپ، بۋىر¬شىننىڭ شىعىس سولتۇستىك باعىتىنداعى شەگاتاي قابا¬عى¬نىڭ استىنا جاسىرىن جاتىپ، گومينداڭنىڭ قيمىلىن با¬قى¬لاۋ جونىندە بۇيرىق ءتۇسىردى. سونىمەن بىرگە تەسەن، قۇر¬مان¬عالي تەربايەۆتەر باستاعان 20 پارتيزاندى بۋىرشىن - ەرتىس قۇيعانىنىڭ تومەنگى جاعىنا ءوتىپ شىعىپ، بۋىرشىننان شۇڭقىرعا قاتىنايتىن جول بويىنا بەكىنىپ ونداعى ورىس پولكى مەن گومينداڭ ارمياسىنىڭ بارىس-كەلىسىن ءۇزىپ تاستاۋعا جانە بۋىرشىن وزەنىندەگى بۇرامدى قيىپ اعىزىپ جىبەرۋگە بۇيرىق ءتۇسىردى. بۋىرشىن قالاشىعىنا شابۋىل جاسايتىن ۇلتتىق ارميا مەن جەمەنەي پارتيزاندارى ەرتىس وزەنىنىڭ وڭتۇستىك جاساعىندا قورعانىس بازا قۇردى. ولار تالقى تاعاي ۇلى باستاعان 40 جاساقتى ەرتىس وزەنىنەن جاسىرىن وتكىزىپ، بۋىرشىن كىرىپ، ءابدىراحمان توقالوۆتىڭ قوراسىنا جاسىرىنىپ جاتۋعا جىبەردى. 31 تامىزدا تۇندە ۇلتتىق ارميا مەن پارتيزاندار تۇس-تۇستان شابۋىل قوزعادى. گومينداڭ ارميا¬سى ءبىر-اق ءتۇن قارسىلىق كورسەتىپ 1945 جىلى 1 قىر¬كۇيەكتە تۇگەلدەي قۇرال تاپسىرىپ تىزە بۇكتى دە بۋىرشىن ازات بولدى.
1945 جىلى 4 قىركۇيەكتە قابا اۋدانى ازات بولىپ، ۇلتتىق ارميا مەن پارتيزاندار قابا اۋدانىنان قاشىپ شىققان گومينداڭ ارمياسىن ىزىنە ءتۇسىپ قۋعىندادى. ىزگە تۇسكەن اسكەري ءبولىم شۇڭقىرعا كەلگەندە ورىس پولكىنىڭ اسكەرلەرى قۇرال تاپسىرىپ تىزە بۇكتى.
7 قازاندا پارتيزاندار نىلقى قالاشىعىن تولىق ازات ەتتى. ولاردىڭ سانى 800-گە جەتىپ، ەندىگى جەردە "نىلقى پارتيزاندارى" دەپ اتالا باستادى.
قازان ايىندا گومينداڭ وكىمەتى مەن ءۇش ايماق وكىمەتى كەلىسسوز وتكىزۋگە كەلىستى.
1944-1946 جىلدار
شىلدەدە وسپان باتىر تەسكەنبايدى جەمەنەيگە جىبەردى. وسپان گومينداڭنىڭ مالشىلاردى شەڭگەلدەپ الۋىنان ساقتا¬نىپ جەمەنەيدەگى 600-دەن ارتىق ءۇي، ءۇش مىڭنان ارتىق ادام¬دى 250 مىڭ مالىمەن كەڭەستەر وداعىنا (زايسان جەرىنە) كوشىردى.
قازاندا گومينداڭنىڭ باركولدە تۇراتىن ارمياسى ءۇش ايماق توڭكەرىسىنىڭ باركول قازاقتارىنا بولعان ىقپالىنان ساقتانۋ ءۇشىن، ولاردى ۇلكەن قۇلىنشارىگە كوشۋگە زورلادى.
التاي ايماعىنداعى اشارشىلىق اپاتى، سارى اۋرۋ، سوعىس سالدا¬رىنان مولشەرمەن 300 ءۇي قازاق موريعا بارىپ قونىس¬تاندى.
1945 جىل
10 شىلدەدە باركولدە رۋباسى مۇقان 796 ادامدى باستاپ سالت اتپەن وسى اۋدانداعى يۋڭفىڭ اۋىلىنا قارايتىن ماچۋان¬گۋعا تۇندەلەتە تۇتقيىل شابۋىل جاساپ، ولكە اسكەر¬لەرىنىڭ وفيسەرلەرى مەن اسكەرلەرىنەن 30 نەشە ادامدى ءولتىردى.
قىركۇيەكتە گومينداڭنىڭ گانسۋ ولكەلىك وكىمەتى قازاق¬تارعا بەرەتىن جىلۋ استىقتى توقتاتىپ، قازاقتاردى "شىن¬جاڭعا قايتارۋ بۇيرىعىن" دايىندادى.
6 قىركۇيەكتە ءۇش ايماق توڭكەرىسىنىڭ ارمياسى التايعا اسكەر كىرگىزىپ ءۇش ايماقتىڭ التاي ايماقتىق وكىمەتىن قۇرادى، وسپان سلام ۇلى ايماققا ءۋالي بولدى.
11 قازاندا باركولدەگى قازاقتار اۋدان قالاشىعىنان 5 كيلومەتر قاشىقتىقتاعى چاڭجيا جۋاڭدىنىڭ شىعىس وڭتۇستىگىنەن گومينداڭ ۇستەمدىگىنە قارسىلىق كورسەتتى.
جەلتوقساندا ءۇش ايماق ىلەدە قۇرىلتاي اشىپ، ءۇش ايماق توڭكەرىسىنىڭ وكىمەتىن قۇردى.
1946 جىلى قاڭتاردا گومينداڭ وكىمەتى مەن ءۇش ايماق وكىمەتى اراسىندا 11 تارماقتى بەيبىتشىلىك كەلىسىمىنىڭ 1- قوسىم¬شا قۇجاتىنا قول قويىلدى.
ماۋسىمدا بەيبىتشىلىك كەلىسىمىنىڭ 2- قوسىمشا قۇجاتىنا قول قويىلدى. شىلدەدە، شىنجاڭ ولكەلىك وكىمەتى قۇرىلدى.
1945 جىلى 30 شىلدەدە شاۋەشەك قالاسى بەيبىت جولمەن ازات بولدى.
1946 جىل
ولكەلىك وكىمەت گانسۋ، چيڭحايعا كەتكەن قازاقتاردى شىنجاڭعا قايتىپ كەلۋگە ناسيحاتتاۋعا كابەن، وقان قاتارلى ادامداردى گانسۋعا جىبەردى.
1 شىلدەدە، شىنجاڭ ولكەلىك وكىمەتى قۇرىلدى.
جاڭ جىجۋڭ باتىس سولتۇستىك اسكەري-اكىمشىلىك مەكە¬مەسىنىڭ باستىعى، قوسىمشا شىنجاڭ ولكەلىك وكىمەتىنىڭ ءتوراعاسى بولدى.
وسپان كوكتوعاي جايلاۋىندا دەربەس بولۋ جينالىسىنا شاقىرىپ، كەڭەس وداعىمەن جانە مونگوليامەن بولعان بايلانىسىن ءۇزدى.
8 شىلدەدە ىلە ۇلتتىق ارميا گەنارالى ىسقاقبەك وسپانعا ناسيحات ايتۋعا كوكتوعايعا ءوزى باردى.
تامىزدا وسپان جاڭ جىجۋڭمەن استىرتىن كەزىگۋگە وكىل جىبەردى. شىنجاڭ قورعاۋشى اسكەرلەر گەنەرالى سۋڭ شيليان وسپانعا اسكەري جاقتان كومەك بەردى. وسپاندى التايدىڭ ءۋالي¬لىگىنە جانە قورعاۋشى اسكەرلەر گەنەرالدىعىنا تاعايىن¬دادى.
قازاندا شىنجاڭ ءۇش ايماق توڭكەرىستىك وكىمەتىنىڭ قىسى¬مىندا، گومينداڭ شىنجاڭ ولكەلىك جانە شىنجاڭ قازاعىنىڭ جوعارى جىگىندەگىلەردەن قادۋان (الەن ۋاڭنىڭ حانىمى) گانسۋ مەن چيڭحايداعى قازاقتاردى شىنجاڭعا قايتارىپ اكەلۋ قۋاتتاماسىن العا قويىپ، ىلگەرىندى-كەيىندى گانسۋدىڭ جيۋ چۋان ايماعىنا بارىپ ناسيحات ايتۋعا ادام جىبەرەدى. گانسۋ، چيڭحايداعى قازاقتار توپقا ءبولىنىپ شىنجاڭدا قۇمىلعا، باركولگە، شونجىعا كوشىپ كەلەدى.
قاراشادا وسپان بۋرىلتوعاي مەن بەيتۋنگە شابۋىل جاساي¬دى. دالەلحان التاي دەربەس اتتى اسكەرلەر پولكىنە قولباس¬شى¬لىق ەتىپ قايتارما سوققى بەرەدى، وسپان كوكتوعايعا شەگىنەدى.
1947 جىل
گانسۋدىڭ جيۋ چۋانىنداعى قازاقتاردان ءبىر مىڭ 799 ادام، جاڭيەدەگى قازاقتاردان 725 ادام، انشيدەگى قازاقتاردان 23 ادام، جيىنى ەكى مىڭ بەس ءجۇز قىرىق جەتى ادام شىنجاڭعا قايتا كوشىپ كەلەدى. گومينداڭ وكىمەتى كۇتىپ الۋ قاراجاتى ءۇشىن 94 ميلليون 902 مىڭ يۋان شىنجاڭ اقشاسىن اجىرا¬تادى. ءىس جۇزىندە 77 ميلليون 608 مىڭ يۋان جۇمسالىپ، 17 ميلليون 291 مىڭ يۋان اسىپ قالادى.
ساۋىردە گانسۋدان شىنجاڭعا قايتقان قازاق ۇلكەن وتريا¬دىنىڭ باستىعى ءمۇقادىل 400 ءۇي، ءبىر مىڭ 700-دەن ارتىق ادام¬دى باستاپ قۇمىل اۋدانىنىڭ شوپىل ماڭايىنداعى مانتۋگۋدە مال باعادى.
دالەلحان التاي دەربەس اتتى اسكەرلەر پولكىنە قولباس¬شىلىق ەتىپ، سارتوعاي مەن قاراتۇڭكە ارالىعىنداعى شولدە وسپان¬دى قورشاۋعا الىپ، وسپان 150 ءۇي قازاقتى باستاپ ءباي¬تىككە قاراي شەگىندى.
ماۋسىمدا انگليا "مونباتتون جوباسىن" جاريالاپ، ءۇندىستان مەن پاكيستاندى ءبولىپ باسقاراتىن بولدى. ءۇندىستان¬داعى مۇھاجىر قازاقتاردىڭ كوبى پاكيستان يەلىگىندەگى كاشمير وڭىرىنە كوشىپ باردى.
تامىزدا گانسۋ ولكەسىندەگى قازاق مالشىلارى قۇسىمان، ءمۇقادىل، ماجان، ەلباي، تۇرىكمەن، قاراقىز قاتارلىلاردىڭ باستاۋىندا 3 توپقا ءبولىنىپ، جيۋ چۋان، ءيۇيمىن، انشيدەن، باركول، اراتۇرىكتەرگە قايتا كوشىپ كەلدى.
15-16 قىركۇيەك وسپان التايعا تاعى دا شابۋىل جاسادى. ءۇش ايماق وكىمەتىنىڭ كوكتوعايدا تۇراتىن توڭكەرىستىك ارميا¬سى شابۋىلعا توتەپ بەرە الماي، مونگولياعا قاراي شەگىندى. وسپان التايعا شابۋىل جاساعان كەزدە، دالەلحان اتتى اسكەرلەر پولكىن باستاپ ءابيتاندا وسپاندى توسقاۋىلدادى. وسپاننىڭ قول استىنداعى باتىرلارىنىڭ سوققىسىنا توزە الماعان ءدا¬لەل-حاننىڭ قول استىنداعىلار اۋىر شىعىنعا ۇشىرادى. ءدا¬لەل¬حان ءوزى باستاپ بۋىرشىن ارقىلى جەمەنەيگە قاراي شەگىندى. جەمەنەيدىڭ مايقاپشاعايىنان زايسان جەرىنە ءوتىپ كەتتى.
17 قىركۇيەكتە وسپان قولى التايدى يەلەپ الدى.
16-17 قازاندا دالەلحان ىلە، تارباعاتاي ءۇش ايماق توڭكە¬رىستىك ارمياسىنىڭ كومەگىندە ەكى پولك جانە ءبىر اتتى اسكەرلەر روتاسىن باستاپ بۋرىلتوعايدان التايعا شابۋىل جاسادى. بۋرىلتوعايدىڭ جىلىكولىنەن وتكەن دالەلحان قولى ءدور¬ءبىلجىن دەگەن جەرگە جەتكەندە، "بىزگە وق اتتى" دەگەن سىلتاۋمەن ەرتىس بويىندا وتىرعان قۇلتايبولات، قوجاس، تورە، تاسبيكە اۋىلدارىنىڭ بەيۋاز بۇقاراسىنا وق جاۋدىرىپ، ءۇش جۇزدەي ادامدى قىرعىندادى. بۇل كەزدە وسپان جاساقتارى كوكتوعاي جاققا شەگىنىپ كەتكەن بولاتىن. 20 قازاندا دالەلحان ەكىنشى رەت التايدى الىپ، وكىمەت قۇرىلىمىن قايتا تىكتەدى.
باركول اۋدانىنداعى قازاقتاردان تورەحان "مەملەكەت قۇرىلتايىنا" ۋاكىلدىككە سايلاندى.
قازاننىڭ سوڭىندا وسپان ءۇش ايماق ۇلتتىق ارمياسىنان ۋاقىتشا شەگىنگەندە بۋرىلتوعاي، كوكتوعاي، شىڭگىلدەن ءۇش مىڭ 740 ءۇي، 19 مىڭ 880 ادام، 220 مىڭ باستان ارتىق مالىمەن بىرگە ەرىپ، موري، شونجى، جەمسارى، فۋكاڭ وڭىرىنە باردى.
وسى جولى قازاقتاردى ەرتىپ كەتكەننەن كەيىن، بۇكىل شىڭگىل اۋدانىندا 40 ادام عانا قالعان. مۇنان ءۇسىپ ولگەنى، اشتان ولگەنى بار نەبارى 9 ادام ءتىرى قالعان.
ماناستىڭ شيسانىنداعى رۋباسى قاليبەك ءۇش ايماق ۇلتتىق ارمياسىنان جەڭىلىپ، ەكى مىڭ ۇيدەن ارتىق قازاقتى باستاپ ماناس وزەنىنەن ءوتىپ شىعىسقا قاراي كوشىپ، تۋانجۋاڭ جانە جيانمۋفاڭزى وڭىرىنە باردى.
قىستا وسپان 200 ءۇي قازاقتى باستاپ ءوندىرقارادان فۋكاڭ ارالىعىنداعى قازانقۇمدا تۇردى.
1948 جىل
سۇلتان ءتايجى 700 ادامدى، ايىرباي باۋجاڭ 470 ادامدى باستاپ چيڭحايدان شىعىپ گانسۋدىڭ ءانشي دەگەن جەرى ارقىلى باركولگە كەلدى.
جازعىتۇرىم شىنجاڭعا قايتا كەلگەن گانسۋ-چيڭحايداعى قازاقتاردان ەكى مىڭنان ارتىق ادام باركول، اراتۇرىك، قۇمىل، موري جانە شونجى وڭىرلەرىنە ورنالاستىرىلدى.
9 ساۋىردە وسپان ءوز نوكەرلەرى مەن ءۇي ىشىندەگىلەرىن باستاپ شونجىنىڭ داچۋان دەگەن جەرىنە كەلەدى.
1 ماۋسىمدا موري، شونجى، جەمسارى، فۋكاڭ قاتارلى جەر¬لەردەگى زاڭگىدەن جوعارى رۋباسىنان 50 نەشە ادامدى جيناپ جيىن اشىپ، 16-تارماقتى اقىلداسادى، مۇنىڭ وزەكتى مازمۇنى وسپاننىڭ بەدەلىن قورعاۋ بولدى.
تامىزدا باتىس سولتۇستىك اسكەري-اكىمشىلىك مەكەمەسى، شىنجاڭ ولكەلىك وكىمەت، باركول اۋداندىق وكىمەت بىرلەسىپ شىنجاڭعا قايتقان قازاقتاردى ورنالاستىرۋ كوميتەتىن ۇيىم¬داستىرىپ، چيڭحايدان شىنجاڭعا قايتقان قازاقتاردىڭ ەكى مىڭنان ارتىق ادام قۇمىل، باركولگە ورنالاستىرىلادى، سونداي-اق باركولدە ەگىن-مالشارۋاشىلىق الاڭ-فەرمالارى دايىندىق كورۋ كوميتەتى ۇيىمداستىرىلىپ ورنالاس¬تى¬رىلادى.
1949 جىل (جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلدى)
قاڭتاردان ماۋسىمعا دەيىن، گانسۋ، چيڭحايدا تۇراتىن ءبىر ءبولىم قازاقتار شىنجاڭنىڭ قۇمىل، باركول وڭىرلەرىنە جانە شونجىعا قايتىپ كەلدى.
27 تامىز كۇنى احمەتجان، ىسقاقبەك، ابباسوۆ، دالەلحان، لوجى قاتارلى بەس ادام بۇكىل مەملەكەتتىك ساياسي كەڭەستىڭ ءبىرىنشى رەتكى جيىنىنا قاتىناسۋ ءۇشىن بەيجىنگە بارا جاتىپ، ۇشاق كەڭەس وداعى شەكاراسىندا شىرعالاڭعا ۇشىراپ بارلىعى قازا بولدى.
قىركۇيەكتىڭ 25-26 كۇندەرى، شىڭجاڭ بەيبىت جولمەن ازات بولدى.
قاراشادا دۋنحۋاڭ اۋداندىق حالىق وكىمەتى قازاقتاردىڭ احۋالىنا قانىق لاتيفتى (ۇيعىر) قانانبارعا بارىپ كابەن، ءجانابىل، سالاحيتتان باستاعان 3 رۋ ەلدى قولعا كەلتىرۋ قىز¬مەتىن شەشۋگە جىبەردى.
1950 جىل
ناۋرىزدان تامىزعا دەيىن، وسپان، جانىمحان قاتارلىلار سانجىدا، باركولدە جۇڭگو قىزىل ارمياسىنا قارسى قارۋلى قاقتىعىس تۋدىردى. حالىق ازاتتىق ارمياسى ولاردىڭ ىزىنە ءتۇسىپ ۇزدىكسىز قۋدالادى.
1950 جىلى اقپاندا جۇڭگو حالىق ازاتتىق ارمياسىنىڭ ەكىنشى كورپۋسى دەربەس پولكى پولك كومانديرى شياۋفي، ساياسي كوميسسار ياڭ ليە گۋاڭنىڭ باستاۋىمەن ۇرىمجىدەن التايعا بەت الىپ، 3 ناۋرىز كۇنى بۋىرشىن ارقىلى سارسۇمبەگە كىردى.
1950-1964 جىلدار
باركول مەن سانجىدان ءۇش مىڭ 465 ءۇي، 15 مىڭ 528 قازاق شىڭگىل، كوكتوعاي مەن بۋرىلتوعايعا كوشىپ باردى.
1951 جىل
قاڭتاردا دۋنحۋاڭ اۋدانى "توزىپ جۇرگەن قازاقتاردى ورنالاستىرۋ قىزمەت كوميتەتىن" قۇردى. قازاقتارعا كيىم-كەشەك، ىشپەك-جەمەك، تۇرار جاي بەردى جانە ولارعا ساۋدا-ساتتىق ورىندارىن بەلگىلەپ بەردى.
4 اقپان كۇنى شىنجاڭ ولكەلىك حالىق سوت مەكەمەسى ءۇرىم¬جىدە ۋاقىتتىق سوت ۇيىمداستىرىپ، جانىمحان تىلەۋبايۇلىن ءولىم جازاسىنا ۇكىم ەتتى.
19 اقپان كۇنى قحر باتىس سولتۇستىك باعىتتاعى اسكەري جورىق توبىنىڭ بەلگىلى ءبولىمى چيڭحاي ولكەسىنە جالعاساتىن حايزى دەگەن جەردە وسپان ءسىلامۇلىن قولعا ءتۇسىردى.
19 ناۋرىز ولكەلىك حالىق سوت مەكەمەسى ۇرىمجىدە ۋاقىتتىق حالىق سوتىن ۇيىمداستىرىپ، باندى دەگەن اتپەن سىدىق باستاعان ءتورت ادامدى ءولىم جازاسىنا ۇكىم ەتتى.
20 ناۋرىزدا باندىلار باستاماشىسى دەگەن اتپەن ورازباي قۇتىبي اۋدانىنا ايداپ اپارىلىپ، ولىمگە ۇكىم ەتىلدى.
29 ساۋىردە (كەي دەرەكتە 28 ءساۋىر) ولكەلىك حالىق سوت مەكەمەسى ۇرىمجىدە 80 مىڭ ادام قاتىناسقان اشىق سوت اشىپ، وسپان ءسىلام ۇلى، لي يىڭشى سەكىلدى بىرنەشە ادامدى ءولىم جازاسىنا ۇكىم ەتتى.
31 مامىردا ءۇرىمجى قالالىق سوت مەكەمەسى شىنجاڭ حالىق راديوسى ارقىلى 104 قىلمىستىعا ۇكىم جاريالاپ، ونىڭ 30-ىنا ءولىم جازاسى بەرىلدى.
التاي وڭىرىندە "كەرى توڭكەرىسشىلەردى جانىشتاۋ" قيمىلى ءجۇرىپ، شىڭگىل، كوكتوعاي اۋداندارىنان 703 ادام سۇراققا الى¬نىپ، ونىڭ 145 ادامى سوت ارقىلى جازا لاگەرلەرىنە جىبەرىلدى.
1952 جىل
تامىزدا جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى شىنجاڭ بيۋروسى جانە جيۋچۋان جەرلىك كوميتەتى ءتايجىنۇر، قانانبار قاتارلى جەرلەردە قازاقتاردىڭ - رۋلى ەلىنەن ءبىر مىڭ 445 ادامدى وزىنە تارتتى.
شىنجاڭ ولكەلىك حالىق وكىمەتىنىڭ ءقۇرمانالى ۇيىرمە باستىعى بولعان حال سۇراۋ ۇيىرمەسى باركولگە بارىپ ازاتتىق ارميادان حال سۇراپ، قازاقتاردى ورنالاستىردى.
2 اقپاندا جۇڭگو حالىق ازاتتىق ارمياسىنىڭ اتتى 7-ديۆيزياسى التايعا كەلىپ، 19-پولكى بالباعايعا، 21-پولكى كوكتوعاي اۋدانىنا باردى.
مامىردا شەرديمان وسپان ۇلى قارۋلى قاقتىعىس تۋدىرىپ، 15 قىركۇيەكتە وكىمەتپەن كەلىسىم ارقىلى باعىندى.
1953 جىل
24 ناۋرىزدان 3 ساۋىرگە دەيىن قكپ ورتالىق كوميتەتى باتىس سولتۇستىك بيۋروسى جانە باتىس سولتۇستىك اكىمشىلىك كوميتەتى لانجوۋدا "گانسۋ-چيڭحاي- شىنجاڭ ءۇش ولكە شەكاراسىنداعى قازاق رۋ باسىلارىنىڭ دوستاسۋ جيىنىن جانە ۇلتتار ىنتىماعى جيىنىن" اشىپ، "گانسۋ، چيڭحاي، شىنجاڭ شەكاراسىنداعى ءار ۇلت ۋاكىلدەرىنىڭ ۇلتتار ىنتىماعىن كۇشەيتىپ، شەكاراداعى قازاقتاردى ورنالاستىرۋ كەلىسىمى پىكىرىن" جوبالادى.
كاشميردە تۇراتىن از قازاقتار وتانعا قايتا ورالۋدى تالاپ ەتتى، ولار قحر مەملەكەتىنىڭ بەكىتۋمەن شىنجاڭعا كوشىپ باركول ساحاراسىنا كەلىپ قونىستاندى.
تۇركيا وكىمەتىنىڭ بەكىتۋىمەن، ءبۇۇ-نىڭ اتىنان ءۇندىستان، پاكيستان، اۋعانىستان قاتارلى ەلدەردە قونىستانىپ قالعان ءۇش مىڭنان ارتىق قازاق تۋركياعا كوشىپ بارىپ، نەگىزىنەن ستامبۋل، يزمير، انكارا، ەسكيشەحر، كايسەر قاتارلى قالالار مەن اۋداندارعا قونىستاندى.
باركول اۋدانىنداعى قازاقتاردان 250 ءۇي، ءبىر مىڭ 299 ادام شىڭگىل اۋدانىنا كوشىپ بارىپ مال باقتى؛ موري اۋدا¬نىنا كوشكەندەر 148 ءۇي، 880 ادام، جەمسارى اۋدانىنا كوش¬كەندەر 2 ءۇي، 9 ادام بولدى.
22 ساۋىردە باركول اۋداندىق، رايوندىق ورنالاستىرۋ-قۇتقارۋ كوميتەتى باتىس سولتۇستىك بيۋرونىڭ "بوسقىن قازاق¬تاردى ورنالاستىرۋ ماسەلەسى تۋرالى نۇسقاۋىنداعى" "قازاق¬تاردىڭ تۇرمىسىندا ەرەكشە قيىنشىلىعى بارلارىنا ءتۇيىندى تۇردە كومەك بەرۋ" كەرەك دەگەن بويىنشا، وكىمەت ءار ادامعا 8 قويلىق اقشا تاراتىپ بەردى.
1953-1958 جىلدار
ىلگەرىندى-كەيىندى 250 نەشە ءۇي قازاق گانسۋ، چيڭحاي ولكەلە¬رىنەن موري اۋدانىنا كەلىپ ورنالاستى.
1953 جىلدىڭ قىسىنان 1954 جىلدىڭ كوكتەمىنە دەيىن جەر-جەردە اۋىلشارۋاشىلىق بىرلەستىكتەرى ۇيىمداستىرىلا باستادى. 1956 جىلى جەكە كاسىپورىندارعا سوسياليستىك وزگە¬رىستەر جاسالدى. 1958 جىلى جاپپاي كووپەراسيالاندىرۋ ءجۇ¬ءرىل¬ءدى. كوممۋنالار قۇرىلا باستادى. بايلاردىڭ مالى ءمۇسادى¬ءرا¬لەنىپ (تاركىلەنىپ)، جۇرت تايقازاننان عانا تاماق ىشەتىن كۇيگە ءتۇستى.
1954 جىل
3 ماۋسىمدا باركول اۋدانىنان قاسەيىن قاتارلى 21 ءۇي، 97 ادام ءبىر مىڭ 430 تۇياق مالمەن گانسۋدىڭ اقساي اۋدانىنا كوشىپ بارىپ ورنالاستى.
ناۋرىزدان قاراشاعا دەيىن اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدا¬نى، موري قازاق اۆتونوميالى اۋدانى جانە باركول قازاق اۆتو¬نوميالى اۋدانى، سونداي-اق ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلى¬سى ارت-ارتىنان قۇرىلدى. ازاتتىقتىڭ العاشقى مەزگى¬لىندە، شىڭگىلدە 47 ءۇي قازاق قالعان ەدى، سول جىلى گانسۋ ولكەسىنەن، قۇمىل ايماعىنان، شونجى اۋدانىنان ءتورت مىڭ ادام سانجىدان، قۇمىلدان 13 مىڭنان ارتىق ادام قايتا ورالدى.
1955 جىل
شىلدەدە قىتايمەن كەڭەستەر وداعىنىڭ كەلىسىمىنە وراي جۇڭگو جەرىندەگى كەڭەس ازاماتتارى ەلىنە قايتارىلدى.
14 تامىزدا كەڭەس وداعىنىڭ التايداعى كونسۋلى جابىلدى.
1956 جىل
قازاندا گانسۋدىڭ اقساي اۋدانىنان 90 ءۇي قازاق شىن¬جاڭنىڭ باركول اۋدانىنا قايتىپ كەلدى.
23 قاراشادا قكپ ورتالىق كوميتەتى "گانسۋ، چيڭحايداعى قازاقتاردى شىنجاڭعا كوشىرۋ ماسەلەسى تۋرالى" دەگەن بەكىتۋىندە: "بۇكىلدەي ولاردىڭ ءوز ەرىكتەرى بويىنشا بەلگىلەۋ پوزيسياسىن قولدانۋ كەرەك، كەتكىسى كەلەتىندەر كەتەمىز دەسە كەتسىن، قالعىسى كەلگەندەر قالامىز دەسە قالسىن"، "كەتكەندەر قۋا¬ناتىن، قالعاندار رازى بولاتىن" بولۋى كەرەك دەپ كور¬سەتتى. كەلەسى جىلى 13 ناۋرىزدا چيڭحاي ولكەلىك پارتكوم ورتا¬¬لىقتىڭ نۇسقاۋىن اتقارىپ، شىنجاڭعا كوشەتىن قازاق¬تاردى لايىقتى ورنالاستىرۋ تۋرالى 6-تارماقتى پىكىردى بەلگىلەدى.
جەلتوقساندا شونجىعا قارايتىن 6 اۋماقتىق وڭىردەگى قازاقتاردان 70 ءۇي، 300 دەن ارتىق ادام 21 مىڭ باس مالمەن كوكتوعايعا، باركول اۋدانىنا قارايتىن 7 اۋماقتىق وڭىردەگى 11 ءۇي، 40 ادام ءۇش مىڭ باستان ارتىق مالمەن شىڭگىلگە قايتا كوشىپ باردى.
شونجى قاتارلى جەرلەردەن شىڭگىل، كوكتوعايعا 802 ءۇي قازاق كوشىپ باردى، سونىڭ ىشىندە شونجىدان 337 ءۇي، مو¬ريدان 245 ءۇي، باركول، ءۇرىمجى ايماعى، سانجى وبلىسى¬نىڭ باسقا اۋداندارىنان 220 ءۇي باردى.
وسى جىلى جىل باسىنان باستاپ جەر-جەردە كووپەراسيا¬لاندىرۋ ناۋقانى ءجۇردى.
قىركۇيەك-قازان ايلارىندا مونگولياعا قونىستانىپ قالعان 52 قازاق وتباسى التاي، ءۇرىمجى وڭىرىنە ورالدى.
1957 جىل
ناۋرىزدان قازانعا دەيىن قازاقتاردان چيڭحاي ولكەسىنەن 63 ءۇي، 258 ادام 15 مىڭ باس مالمەن 3 توپقا ءبولىنىپ شىنجاڭعا قايتا كەلدى. شىنجاڭعا قايتقان قازاقتار باركول قازاق اۆتونوميالى اۋدانىنا ورنالاستىرىلدى.
مامىردا رۋباسى التىنبەك قازاقتاردان 120 ءۇي، 600 ادامدى باستاپ اقسايدان باركول اۋدانىنا كوشىپ كەلدى، ولاردان 10 ءۇي سول جىلى قازاندا التايعا كوشىپ باردى.
22 مامىردا قحر جازۋشىلار قوعامى شىنجاڭ بولىمشە قوعامىنىڭ قۇرىلۋىنا بايلانىستى (جيىنعا قاتىسۋعا) ۇسى¬نىس بويىنشا كەڭەس وداعىنىڭ جازۋشىلار وكىلى ۇرىمجىگە كەلدى. 1 ماۋسىمدا ش ۇ ا ر جازۋشىلار وكىلدەرى جينالىسى اياقتالدى.
قحر جازۋشىلار قوعامىنىڭ شىنجاڭ بولىمشە قوعامى (شىنجاڭ جازۋشىلار قوعامى) رەسمي قۇرىلدى. 5 ماۋسىم كۇنى كەڭەس وداعى جازۋشىلار وكىلى شىنجاڭنان بەيجيڭگە اتتاندى.
1957 جىلدىڭ سوڭىنان باستاپ، جەر-جەردە "ستيل دۇرىستاۋ قوزعالىسى"، "وڭشىلدارعا" قارسى كۇرەس، "ەكىگە قارسى تۇرۋ"، "ءۇش ستيل، 5 بىلىققا قارسى تۇرۋ" سەكىلدى كوزسىز ساياسي قيمىلدار جۇرە باستادى.
1957-1958 جىلدار
"بولات قورىتۋ" ناۋقانى ورىستەدى. تاۋ-تاستى قوپارتىپ، تەرەڭ قۇدىقتار قازدىرىپ، تاستاردى قولمەن جاققان وتتا بالقىتۋ ارقىلى بولات-تەمىر الۋ ءىسى جاپپاي ءجۇرىلدى.
1958 جىل
ساۋىردە كابەن، بۋراتاي قاتارلىلار باستاعان 60 ءۇي، 350 قازاق اقسايدان باركولگە قايتا كوشىپ كەلدى.
50-جىلداردىڭ سوڭى مەن 60-جىلداردىڭ باسىندا، ىلە، تارباعاتاي، بۇراتالا قاتارلى جەرلەردەن بىرنەشە ءجۇز مىڭ قازاق جانە ءبىر ءبولىم ۇيعىرلار ارت-ارتىنان كەڭەستەر وداعىنا قونىس اۋداردى.
مامىردا ءور التايدىڭ كوكتوعاي اۋدانىندا كوممۋنالا¬سۋعا، جۇڭگو ساياساتىنا قارسى شىققان قازاقتار قارا ەرتىس بويىندا قارۋلى قاقتىعىس تۋدىرىپ، جۇڭگو قىزىل ارميا¬سىنىڭ ءبىر پولك اسكەرىن شىعىنعا ۇشىراتتى. 1959 جىلعا كەل¬گەندە قالمان، جۇكەي، جامشيتحان، دالەلحان سەكىلدى باس¬تاۋ¬شىلاردىڭ كوبى امالسىز قولعا ءتۇسىپ تاس تۇرمەگە قامالدى.
1959 جىل
قاڭتار-اقپاننان باستاپ، "جەرگىلىكتى ۇلتشىلدىققا قارسى تۇرۋ"، "كونەنى سىن تەزىنە الۋ" قيمىلدارى ءجۇرىلدى.
1960 جىل
التاي وڭىرىندە استىق تاپشىلىعىنان كوپ قازاق قىرىلدى.
1961 جىل
اقپاندا "ۇشكە قارسى تۇرۋ" (قياناتشىلدىققا، ىسىراپ¬شىلدىققا، بيۋروكراتتىققا) قيمىلى ءجۇرىلدى.
1962 جىل
جۇڭگو مەن كەڭەس وداعى ەكى ەل ۇكىمەتى "شىنجاڭداعى كەڭەس وداعى مۇھاجىرلارىنىڭ ەلىنە قايتۋ قۇجاتتارىن جە¬ڭىلدەتۋ كەلىسىم-شارتىن" جاسادى. وسى كەلىسىم نەگىزىندەگى 1962 جىلعى "ىلە-تارباعاتاي وقيعاسىنا" بايلانىستى ىلە، تارباعاتاي، التاي وڭىرىنەن ەكى ءجۇز مىڭنان استام ادام قازىرگى قازاق جەرىنە ءوتتى.
1963-1964 جىلدار
"ءتورتتى انىقتاۋ"، "بەسكە قارسى تۇرۋ" دەيتىن قوزعالىستار ءجۇردى.
1963-1967 جىلدار
"سوسياليستىك تالىم-تاربيە قوزعالىسى" ءجۇرىلدى.
1966 جىل
1966-جىلى 16-مامىردا "قكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ حابارلىندىرۋىنان" كەيىن جەر-جەردە "مادەنيەت توڭكەرىسى" باستالدى. "قىزىل قورعاۋشىلار" ورتاعا شىقتى. "ءتورت كونەنى" قيراتتى.
1969 جىل
4 ناۋرىزدا جۇڭگو كەڭەس وداعى اراسىندا "جىنباۋداۋ وقيعاسىنىڭ" تۋۋىنا بايلانىستى جەر-جەردە ساقتىق شارا¬لارى ۇيىمداستىرىلدى. "ۇڭگىردى تەرەڭ قازۋ" ەتەك الدى. "كەرى توڭكەرىسشىلەر" دەگەن اتپەن جەر-جەردەن قازاقتار تۇتقىندالا باستادى. ءبىر ءبولىمى مونگوليا، قازاقستانعا قاشىپ ءوتتى.
1970 جىل
22 ناۋرىزدا التايدا ايماقتىق توڭكەرىستىك كوميتەتىنىڭ حالىقتىق قورعاۋ گرۋپپاسى ورتالىق الاڭدا 10 مىڭ ادامدىق اشىق سوت اشىپ، "وتانعا وپاسىزدىق جاساپ، جاۋمەن ءتىل بىرىكتىرگەن كەرى توڭكەرىستىك توپ" دەگەن ايىپپەن ەمەناقىندى ءولىم جازاسىنا ۇكىم ەتىپ، دەرەۋ اتقاردى.
شىلدەدە جوعارىداعى ايىپپەن قىزىربەك ورالوۆ، ءماننان دالەلحان ۇلى اتىلدى.
1976 جىل
"مادەنيەت توڭكەرىسى" اياقتالىپ، ءتۇرلى سوققىعا ۇشىرا¬عاندار اقتالا باستادى.
1978-1984 جىلدار
تارىم جازا لاگەرى سياقتى ەڭبەكپەن وزگەرتۋ الاڭدارى مەن تۇرمەلەرگە جازالاۋعا جىبەرىلگەن قازاقتارتىڭ ءتىرى قالعان¬دارى ەركىندىككە شىعارىلدى. بۇرىندارى قىزمەتتە بولعان¬دارعا ءوز قىزمەتتەرى بەرىلىپ، وگەيلىك كورگەن جىلدارىنا وتەماقى تولەنە باستادى.
1983 جىل
قازاندا مەملەكەتتىك ۇلتتىق ىستەر كوميتەتى، چيڭحاي ولكەلىك پارتكومى جانە ش ۇ ا ر حالىق وكىمەتى بىرلەسىپ ۇرىمجىدە جيىن اشىپ، "چيڭحاي ماسەلەسى جونىندەگى جيىن ەستەلىگىن" شىعاردى.
1984 جىل
1 ماۋسىمدا، ازاتتىقتىڭ الدىندا چيڭحايعا بارعان قازاقتاردان 184 ءۇي، 922 ادام ارناۋلى پوەزبەن ۇرىمجىگە كەلدى. ولار شىڭگىل، شونجى، التاي، موري، ءۇرىمجى، باركول، ساۋان، قۇمىل، بۋىرشىن اۋداندارىنا ورنالاستىرىلدى.
6 ماۋسىمدا ولاردان 26 ءتۇتىن، 123 ادام التاي اۋدانىنا كوشىپ كەلىپ، ءابيتان اۋىلىنىڭ جايىلما قىستاعىنا قونىستاندى.
1984-1985 جىلدار
1985 جىلى "مالدى باعاعا سىندىرىپ، جەكەلەرگە كوتەرەگە بەرۋ" ساياساتى جۇرىلە باستادى.
1980-1990 جىلدار
قازاقتارعا جوسپارلى تۋۋ ساياساتى جۇرىلە باستادى. اسىرەسە، 1991 جىلدان كەيىن قالاداعى وكىمەتتىك جۇمىس ىستەيتىندەر 2 بالامەن، اۋىلدى جەردەگى ەگىنشى-مالشىلار 3 بالامەن شەكتەلەتىن بولدى.
2004-2005 جىلدار
قازاق مەكتەپتەرى جۇڭگو مەكتەپتەرىمەن بىرىكتىرىلىپ، "قوس ءتىلدى وقىتۋ باعىتى" (قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى قازاق تىلىندە، باسقا پاندەر جۇڭگو تىلىندە) جۇرىلە باستادى.
ءسوز سوڭى
قىتايداعى قازاقتار تۋرالى جازۋ ءارى وڭاي، ءارى قيىن بولدى. وڭاي بولاتىنى - ءوزىم وسكەن ورتا، ءمان-جايىن قانىق بىلەتىن ەل بولعاندىقتان تاقىرىپقا قانىق ەدىم. قيىن بولا¬تىنى مەيلى جۇڭگو جاعىندا جازىلعان تاريح بولسىن، مەيلى قازاقستان جاعىنداعى تاريح بولسىن شىنجاڭ قازاقتارى تۋرالى جازىلعان دۇنيەلەر كوبىنەسە 1930-1940 جىلدارمەن (مىقتاعاندا 1949-1950 جىلدارمەن) شەكتەلەدى ەكەن. ونداعى قازاقتاردىڭ ودان بەرگى تىرلىگى قالاي بولدى؟ مىنە، تەرەڭدەي بولماسا دا، وسى تاقىرىپتارعا بارۋ اسا وڭاي سوقپادى. ول ءۇشىن جۇزدەگەن تومداردى اقتارۋعا، ونى ءوزىم بىلەتىن دەرەك¬تەرمەن سالىستىرۋعا تۋرا كەلدى. ەندى ءبىر قىزىعى، قىزىعى ەمەس، قيىنى، جۇڭگو جاعىندا ءار كەزەڭدە جارىق كورگەن كىتاپ¬تاردىڭ بەرەر دەرەگى ءارتۇرلى بولىپ كەزدەسەدى ەكەن. تەك قانا شىنجاڭدا تۇرىپ جاتقان حالىق سانىن ايتار بولساق، 2000 جىلعى دەرەكتە "21 ميلليون" دەپ كورسەتىلسە 2003 جىلى "18 ميلليون" دەپ كورسەتىلەدى. تاعى ءبىر دەرەكتە 19 ميلليون دەگەن¬ءدى ايتادى. ال تاريحي وقيعالار جونىندەگى كەيبىر دەرەكتەر ءبىر كىتاپتا، "1864 جىل" دەپ، ەندى بىرەۋىندە "1865 جىل"، تاعى بىرەۋىندە "1866 جىل" بولىپ كەزدەسەدى. بۇعان قاراپ 5 مىڭ جىدىق تاريحىمىز بار دەيتىن حالىقتىڭ 1949 جىلدان بەرگى از عانا تاريحتىڭ وزىندە تاسىرقاي قالاتىن تۇستارىن كورىپ قايران قالاسىز. امالسىزدان سان سيفرلاردى پاي¬دالانۋعا تۋرا كەلەدى.
ەندى ءبىر جاعىنان قاراعاندا كوممۋنيستىك پارتياعا كولەڭكە تۇسىرەتىن ەشقانداي سان كەزدەسپەيدى. تاريحي تۇلعالاردىڭ وزىنە ەرەكشە زەر سالىپ، اۋەلى جۇڭگو تىلىندە سۇزگىدەن وتكىزىپ، سوسىن بارىپ قازاقتاردىڭ پايدالانۋىنا ۇسىنادى. وسىنداي سەبەپ¬تەر سالدارىنان كەيدە تاريحتىڭ شىنايى مانىنە ۇڭىلۋدەن كورى جۇڭگو جاعىنىڭ رەداكسياسىنان وتكەن دەرەكتەردەن اسا الماي قالعان جاعدايىمىز كوپ بولۋى مۇمكىن. ال، پايدا-لا¬نىلعان ادەبيەتتەر تىزىمدىگىندەگى كەيبىر عالىمداردىڭ دەرەك¬تەرى كەم سوققان جاعدايدا ونى ەكىنشى ءبىر دەرەكپەن تولىق¬تىرىپ پايدالاندىق. ادەبيەت يەلەرى مەن وقىرماندار ول جاعىنا كەشىرىممەن قارار دەگەن ويدامىز.
بۇل كىتاپتىڭ اتى "قىتايداعى قازاقتار" بولعانىمەن كو¬لەم جاعىنداعى شەكتەمەلىك پەن ىزدەنۋ بارىسىنداعى تار ورىستىلىگىمىز سالدارىنان باستاۋىشتىق قانا ماعلۇمات بەرە العاندىعىمىزدى دا جاسىرا المايمىز. شىنايى شىندىق پەن تاريح تەرەڭىنە بويلاي بىلگەن تالعامپاز جانعا تەك جۇڭگو قازاقتارى تاريحىنان 10 تومدىق ماتەريال جازىلسا دا ارتىق¬تىق ەتپەگەن بولار ەدى. ول كەلەسى ۇرپاقتىڭ، زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ مويىنىنا قويىلار اۋىر جۇك بولماق.
بۇل كىتاپتى جازۋدا جالپى جاقتان العاندا تاريحقا ادال بولۋعا، شىندىققا قۇرمەت ەتۋگە بارىنشا تىرىستىم. دەسە دە، قىتاي-قازاقستان ەكى ەل اراسىنداعى قارىم-قاتىناس¬تارمەن حالىقارالىق اۋقىمدارعا بايلانىستى، ۇلتتار ارا تەپە-تەڭدىكتەر جاعدايىنا وراي كەي تاقىرىپتاردىڭ تەرەڭىنە جەتە الماعان تۇستارىمىز دا كەزدەسەدى. جۇڭگو جاعىنداعى كەيبىر دەرەكتەر، جەر-سۋ، ادام اتتارى كوبىنشە سول جاقتاعى جازىلۋى بويىنشا بەرىلدى.
تاريحتىڭ مىندەتى - بولعان وقيعانى وقىرماندارعا قاز-قال¬پىندا جەتكىزۋ. ال، ونى كىم، قالاي كادەگە جاراتادى؟ قان¬داي اۋقىم ءۇشىن پايدالانادى - ول زامانا قاجەتتىلىگى مەن ادامدار تالعامىنا ساياتىن ءىس. سول سەكىلدى قولدارى¬ڭىز¬داعى بۇل كىتاپ جۇڭگو ەلىنىڭ قازاقتارعا قاراتقان ساياساتىنا بارماسا دا ونى ەمەۋرىنمەن ءبىلدىرىپ، ونداعى قانداستار جاع-دايىنان سىر شەرتەدى. قانداستار دەمەكشى، بۇكىل قازاق ۇلتى¬نىڭ ورتاق تاريحى مەن سالت-داستۇرىنە كەلگەندە ات باسىن ىركىپ، بەيمالىم بەتتەر مەن وزگەشە ءومىر جاعدايىنا كەلگەندە كوسىلە شاپقان جاعدايىمىز دا بار.
دەمەك، وسىنىڭ بارىنەن وقىرمان ءوز قالاۋىن الىپ، كىتاپقا جانە كىتاپتا جازىلعان تاريحي دەرەكتەرگە ءادىل باعاسىن ايتا جاتار. قالاي بولعان كۇندە دە قازاق تاريحى جانە ونىڭ قۇرامداس بولەگى بولعان قىتايداعى قازاقتاردىڭ تاريحىنا كەلگەندە كىتاپتان الىپپەلىك ساۋات الاتىنىڭىزدا ءشۇبا جوق. ونى بۇگىنگى رۋحاني تىرلىگىمىزدىڭ يگىلىگىنە جاراتىپ، ۇلتتىق رۋحىمىز ءۇشىن ەڭبەك ەتتىرىپ جاتساڭىز وندا ماقساتىمىزدىڭ ورىندالعانى دەپ بىلەمىز.
ءسوزىمنىڭ سوڭىندا وسى كىتاپتىڭ جازىلۋىنا، جارىق كورۋى¬نە اعالىق اقىل، قايراتكەرلىك قامقورلىق، قالامداستىق قۋات سىيلاعان دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى ءتورالقا ءتورا¬عاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى تالعات اسىل ۇلى ماماشيەۆ¬قا ەرەكشە العىس ايتامىن!
ءجادي شاكەن ۇلى
2007 جىل، قاراشا

---

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1، 6، 10، 12، 49، 60، 94، 96، 99، 104، 107، 108، سۋ بيحاي. "قا¬زاق مادەنيەتىنىڭ تاريحى"، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 2005 ج.
2، 51، 60، 73، ياسىن قۇمار ۇلى. "الىستاعى اتامۇرا"، ۇلتتار باسپاسى، 2003 ج. 3. "ش ۇ ا ر اتلاسى"، شىنجاڭ عىلىم-تەحنيكا باسپاسى، 2006
4، 7، "التاي ايماعىنىڭ جالپى جاعدايى"، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 1989 ج.
5، 13، 18، 19، 21، 22، 32، 66، 70، 86، 103، 105، ن. مىڭجاني. "قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى"، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 1987 ج.
8،"قازاق باتىرلارى" گازەتى، تامىز، 2004 ج.، N8
9، التاي ايماعىنىڭ تاريحي ماتەريالدارى، التاي (5-بەت)
11، ي. بايعالي. "شاۋەشەك تاريحىنان دەرەكتەر". ماقالا ("شىنجاڭ قوعامدىق عىلىمى" جۋرنالى 1993 ج، 2-سان).
14. "ىلە تاريحي ماتەريالدارى" 1995 ج. قۇلجا.
15. "جۇڭگو جىلنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر"، ۇلتتار باسپاسى 1998 ج
13. "باركول تاريحي ماتەريالدارى"، 1996 ج. باركول.
17، 25، 30، 39، 40، 50، 55، 62، 79، 83، 85، 88، 98، ج. مىرزاحان ۇلى. "قازاق حالقى جانە ونىڭ سالت-ساناسى"، شىنجاڭ حالىق باس¬پاسى، 1992 ج.
18، "مونگولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى" 235-تاراۋ.
16، "قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسى"، 4-توم.
23، مۇحتار ماعاۋين. "قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى"، الماتى "قازاقستان"، 1995 ج.
24، قۇربانعالي قاليدي. "تاۋاريح حامسا".
26، "تاۋقىمەت پەن تاعزىم" (قۇراس: ب.تولەپبەرگەن. رييس ازيا، الماتى، 2007)
27، دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى، 15 جىلدىق البوم، 2007 ج.
28. م. ورازباي، "قازاق باتىرلارى" تامىز، 2004 ج. N8 "كەرەي مەملەكەتى" ماقالاسى.
33. "شىنجاڭنىڭ جەرگىلىكتى تاريحى"، شىنجاڭ ۋنيۆەر¬سيتەت باسپاسى، 1992 ج.
29. "سىحاي"، تايۆان
31. "اباق كەرەي"، ىلە حالىق باسپاسى، 1994 ج.
35. "راۋلى شىنجاڭ" ، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 2006 ج
36. "مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ قحر تەرريتوريالىق اۆتونوميا زاڭىن اتقارۋ تۋرالى ءبىرقانشا بەلگىلەمەسىنە تۇسىنىك". (ۇلتتار باسپاسى، 2006)
36. ج. ءجۇنىس ۇلى " ىلەنىڭ تاريحي شەجىرەسى" ىلە حالىق باس¬پاسى، 2007
38، 90. ن. قينايات ۇلى. "قازاقتىڭ ءداستۇرلى مالشارۋاشى¬لىعى مەن مال شيپاگەرلىگى"، شىنجاڭ عىلىم تەحنيكا باسپاسى، 2003 ج.
27. "التاي قالاسىنىڭ تاريحي ماتەريالدارى"، N3. 2002 ج.
37. م. قالياسقار ۇلى "قازاقتىڭ جىلقى شارۋاشىلىعى شەجىرەسى" ىلە حالىق باسپاسى، 1994ج. كۇيتۇن (18-بەت).
45، 46. بۋرحان شاھيدي. "شىنجاڭدا وتكەن ەلۋ جىل"، ۇلتتار باسپاسى، 1985 ج.
41. "جوڭعاردى تىنىشتاندىرۋدىڭ جالپى جوباسى"، ورتا ءبولىم، 52-توم.
42، 44. ن. مۇحامەدحان ۇلى. "قازاق تاريحىنان زەرتتەۋلەر". شىنجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسى، 1989 ج.
47، 48 "قازاق مادەنيەتىنىڭ ايدىنى" شىنجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسى، 2006 ج.
52، 53. ب. قۋانىش، م. رازدان. "التاي جاعرافياسى". وقۋلىق. 1993 ج. التاي.
54. "قازاق شەجىرەلەرى". 1-توم. ىلە حالىق باسپاسى. 1993 ج.
56، 57. "القاپ". الماناح. 19-سان. ۇلتتار باسپاسى. 1998 ج.
59، 64، 67، 72. " قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسى". 12-توم.
61. ءۇ. سۋبحانبەردينا، د. س. سەيفۋللينا. "قازاق كىتابىنىڭ شەجىرەسى". الماتى. "راۋان". 1996 ج.
50. "قازاق سسر تاريحى". 3-توم. الماتى. 1982 ج.
63. "ىلە ايدىنى" جۋرنالى. 1996 ج، 6- سان.
68. ش. ءۋاليحانوۆ. "تاڭدامالى شىعارمالار". "جازۋشى" باسپاسى. 1985 ج.
71. "شالعىن" جۋرنالى. 1984 ج، 2-سان.
65. ق. مۇقان ۇلى "عىلىمي زەرتتەۋ ماقا¬لالارى" ، ۇلتتار باسپاسى 2003ج. بەيجين.
74. ءى. جاقانوۆ. "شىنجاڭنان ەسكەن سىرلى اۋەز". ماقالا. ("جۇلدىز" 1993 ج، 9-سان).
75، 89. " قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسى". 2-توم.
76، 77. "التاي اياسى" جۋرنالى. 2001 ج، 3-سان.
78. ە. بەكتايەۆ. "كۇي قازىناسىن اقتارعاندا". ماقالا. ("مۇرا" جۋرنالى، 1993 ج، 3-4 سان).
80. ك. ماقاي ۇلى. "جۇڭگو قازاقتارىنىڭ كوركەمونەرى تۋرالى تاريحي دەرەك". ماقالا. ("ىلە ايدىنى" جۋرنالى، 2005 ج، 6-سان).
81. ج. ءجۇنىس ۇلى، ن. مامىربەك ۇلى "قازاق وقۋ-اعار¬تۋىنىڭ قىسقاشا تاريحي" ، ۇلتتار باسپاسى، 2005ج.
82، 84. ق. ءجانابىل ۇلى. "التاي اعارتۋىنىڭ ارعى-بەرگىسى جايلى". ماقالا. ("التاي قالاسىنىڭ تاريحي ماتەريالدارى". N1).
87. ق. مانجىبايەۆ. "قازاق وقۋ-اعارتۋ تاريحىنان قىسقاشا دەرەكتەر". 1978 ج.
91. "قازاقتىڭ بايىرعى كالەندارى". الماتى. قازاق مەم¬لەكەتتىك باسپاسى. 1960 ج.
92. "شىنجاڭ قوعامدىق عىلىمى". 1997 ج، 1-سان. ن. سۇلتان¬ءشارىپ ماقالاسى.
91. "قازاق سسر تاريحى". 2-توم. 1983 ج. الماتى.
95. ع. ەسىموۆ. "قازاق فيلوسوفياسىنىڭ تاريحى" (الماتى، قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 2006)
100. ب. جۇماباي. "حالقىمىزدىڭ داستارحان مادەنيەتى". ماقالا. ("التاي اياسى" جۋرنالى. 2002 ج، 2-سان).
101. ا. قاناپيا ۇلى. "قازاق حالقىنىڭ تۇرمىستىق عادەت-سالتتارى". ("مۇرا" جۋرنالى، 1996 ج، 3-سان)
102. "ۇلت قامى - ۇلاعاتتى ءىس". قۇراستىرعاندار: ق.سەيىت¬حان ۇلى، ج.شاربەك ۇلى، شىڭجاڭ حالىق باسپاسى، 2006 ج.
106. م. يسا ۇلى، ق. جولدىباي ۇلى. "يسلام عىلىمحالى". الماتى. 2003 ج.
"ىلە تاريحي ماتەريالدارى"، 1995 ج. 11-سان.
109. جۇڭگو جازبالارى، ز. سانىك، س. جانبولاتوۆ، سۋ بيحاي ەڭبەكتەرى پايدالانىلدى.
110. شىنجاڭدا جارىق كورگەن ا. تاتاناي، ا. كىرشىبايەۆ، ا. ابەۋ ۇلى، ز. سانىك، ب. ءبىلال ەڭبەكتەرى مەن تاريحي، شەجىرەلىك كىتاپتار پايدالانىلدى.
111. "شىنجاڭ قازاقتارىنىڭ قونىس اۋدارۋ تاريحى"، "شىنجاڭ تاريحي ماتەريالدارى"، "ىلە تاريحي ماتەريالدارى"، "التاي تاريحي ماتەريالدارى"، "شىنجاڭنىڭ جەرگىلىكتى تاريحى"، "باركول شەجىرەسى"، "التاي ايماعى شەجىرەسى" سەكىلدى كىتاپتار پايدالانىلدى.

---

6alash ۇسىندى