تىيىم دەگەن – بەلگىلى ءبىر جاعدايدا عانا جاسالۋى ءتيىستى ارەكەتتەر، ادەتتەر. كۇندەلىكتى تۇرمىستا، جايشىلىق كەزدە اتقارۋعا تىيىم سالىناتىن دۇنيەلەر. ماسەلەن، كۇندەلىكتى ومىردە سول قولمەن قۇمان ۇستاۋعا تىيىم سالىنادى. ياعني، كەي جاعدايدا سول قولمەن سۋ قۇيۋعا بولادى؟ ءمايىت ارۋلاعاندا سول قولمەن سۋ قۇيادى، جۋادى. ال كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە وڭ قولمەن ۇستاۋ كەرەك.
بۇگىنگى قوعامدا ىرىم-تىيىمداردى ەسكىلىكتىڭ قالدىعى دەپ قابىلدايتىندار مەن كۇندەلىكتى تۇرمىستا ۇستاناتىندار بار. ۇستاناتىنداردىڭ ءوزىن ەكىگە ءبولىپ قاراۋعا بولادى. ولار قازاقتىڭ ىرىمىن دا، ورىستىكىن دە قاتار ۇستانادى. مىسالى، ورىستار مامىردا ۇيلەنۋ تويىن جاسامايدى. بۇل بۇگىندە ءبىزدىڭ حالقىمىزدا دا ءجيى كەزدەسەدى.
ىرىم-تىيىمنىڭ بارلىعى حالىقتىڭ تۇرمىسىنا ارنالعان. ونىڭ قولدانىستان شىعىپ قالعانى بولمايدى. ماسەلەن، ءبىر شاڭىراق ءبىر جىلدا ەكى كەلىن تۇسىرسە، سوڭعىسىن ەسىكتەن ەمەس، جابىقتان تۇسىرگەن. جابىق – ۋىق پەن كەرەگەنىڭ تۇيىسكەن جەرى. ول كەزدە حالقىمىز كيىز ۇيدە تۇرعان. بۇل تەك كەلىنگە قاتىستى ەمەس. قىز ۇزاتسا دا ءدال سولاي. ەكىنشىسىن جابىقتان شىعارادى. قازىرگى كەزدە ەكىنشى كەلىندى تەرەزەدەن كىرگىزىپ، تەرەزەدەن شىعارىپ جاتىر. بۇل كىسى قايتىس بولعاندا دا سولاي. ەكىنشى كىسىنى تابالدىرىقتى كوتەرىپ شىعارادى. مۇنىڭ ءبارى تىلسىم كۇشپەن بايلانىستى دۇنيەلەر. بىلمەي جاساسا، ەشتەڭە ەتپەس. ال بىلە تۇرا ىرىمدى ساقتاماسا، ەرتەڭ ءبىر اتتەگەن-اي دەيتىن جاعداي بولىپ قالسا، وكىنىپ قالادى.
بالالارعا ارنالعان ىرىم-تىيىم
ۇيگە كىرىپ كەلە جاتقان بالا قۇلاپ قالسا – ۇيگە بەرەكە، ىرىس كەلەدى. بالا جول قاراسا – قوناق كەلەدى. بالا ءتىلىن شىعارسا – حابار كەلەدى. ءسابي اناسىنان ۇستاپ وتىرىپ ەمسە – ساراڭ بولادى، ەركىن وتىرىپ ەمسە – مىرزا، جومارت بولادى. بالانىڭ جەلكەسى تەرەڭ شۇقىر بولسا – قىرسىق بولادى. ءسابي شالقاسىنان جاتىپ ۇيىقتاسا – ەلگە بەلگىلى ازامات بولىپ وسەدى. بۇك ءتۇسىپ جاتسا – ۋايىمشىل، جىگەرسىز بولادى. ەتپەتىنەن جاتىپ ۇيىقتاسا – ويشىل بولادى. اياق-قولىن ەركىن سوزىپ ۇيىقتاسا – باتىر، كەمەڭگەر بولادى. كىشكەنتاي بالا تاباققا اياعىن سالسا – توقشىلىق بەلگىسى.
قازاق بالا جولداسىن تاستاماي، ەكى اسىق قوسىپ، كيىز ءۇيدىڭ تابالدىرىعىنىڭ استىنا كومەدى. بۇل اسىق وينايتىن بالا جالعاسسىن دەگەن تىلەكتەن تۋعان ىرىم. بالا توقتاماعان جاعدايدا بالا جولداسىن كيىزگە وراپ، مولدالارعا وقىتىپ، كۇلدىرەۋىشكە (شاڭىراق ورتاسىنا) بالا جەتى جاسقا كەلگەنشە ءىلىپ قويادى. بالا جەتىگە تولعان سوڭ، "ساداقاسىن" بەرىپ، بالا جولداسى سالىنعان كيىزدى ۇلى جولدىڭ بويىنا اپارىپ كومىپ ىرىم جاسايدى. بالانى قىرقىنان شىعارىپ، يت كويلەگىن اۋىستىرعاندا ونى بويىنا بالا بىتپەي جۇرگەن ايەلدەر ارنايى سۇراپ الاتىن ىرىم بار. ولارعا بالانىڭ اناسى يت كويلەكتى بۇتىندەي بەرە سالماي، جىرتىپ بەرەدى. بالانىڭ ءتىسى تۇسكەندە، ونى كەسەك ەت، ماي نەمەسە باۋىرساققا قوسىپ، ءتىسى ءيتتىڭ تىسىندەي وتكىر، مىقتى بولسىن دەپ يتكە اساتادى. سونىمەن قاتار، كوكتەي بولىپ ءوسسىن دەپ تۇسكەن ءتىستى جەمىس اعاشىنىڭ تۇبىنە كومەدى، تاۋداي بولسىن دەپ تاۋعا قاراتا لاقتىرادى. بالا ءتىسى پەرىشتە بۇيىمى رەتىندە ەسىكتەن كىرەتىن ءتۇرلى پالە-جالا، قاسكوي كۇشتەردەن قاعىپ تۇرادى دەلىنىپ، ەسىك جاقتاۋى اراسىنا دا قىستىرىلادى.
بالا ەڭبەكتەي باستاعاندا، باۋىرىن جەردەن تەز كوتەرسىن دەپ باۋىرىنان تاباق وتكىزەتىن ىرىم بار. ءتاي-تاي باسىپ، اپىل-تاپىل قادامدار جاساي باستاعاندا جۇيرىك بولسىن دەپ بۇتىنىڭ اراسىنان سيراق اسىپ وتكىزەتىن ىرىم دا بولعان.
تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ەتنوگراف عالىم دوسىمبەك قاتران ۇلى
6alash ۇسىنادى
