ءبىر اۋلەتتىڭ تاعدىرى – ءبىر عاسىردىڭ تامىرى

(باسى – التايداعى شىڭگىل وزەنى بويىنداعى ارالتوبە اۋىلىنىڭ زيراتىنا جەرلەنىپ، دەنەسى – تيبەتتە قالعان بوكە باتىر جىرعالاڭ ۇلى تۋرالى)

سىڭسىعان قارا ورمانمەن كومكەرۋلى قاتپار-قاتپار قالىڭ تاۋلار شىعىستان باتىسقا، باتىستان شىعىسقا قاراي ۇدىرە جىلجىپ، ۇشى-قيىرسىز قاشىقتىققا شىرقاي جوڭكىلىپ كەتىپ جاتىر. قىرقالارىنا قيساپ، كوكجيەگىنە كوز جەتەر ەمەس، يۋ-قيۋ. ۇستىرتىنە شىعا كەلسەڭ بىرىنەن ءبىرى الاسا دا، بيىك تە ەمەس، بىركەلكى قىرتىس-قىرتىس، قات-قابات. تەك سوناۋ الىستان مەن مۇندالاي مۇنارتىپ اق باستى التاي، ايبىندى اج بوعدا، اتاقتى گيمالاي شىڭدارى قول بۇلعايدى.

بۇل جەردىڭ اتى ەرەنقابىرعا. ارا الىس بولسا دا اتامزاماننان بىزگە تانىس اتاۋ، تاريح تاڭبالارىمەن تالاي شيىرلانعان، شيمايلانعان ءوڭىر. ءۇرىمجى دەيتىن ۇلكەن ءشاھارعا ءجۇز شاقىرىمعا دا جەتپەيتىن «ءاۋ» دەم كەڭىستىكتە تۇرسا دا، وزگە جۇرتتىڭ قالا توڭىرەگىندەگى ەلدى مەكەنىندە ءتىرى تىشقان سيرەك ۇشىراساتىن بولسا، مۇندا قوڭىر اڭدارمەن قوسا ايۋ، قابان سياقتى جىرتقىشتار قويشا ءورىپ، قاندى اۋىز جەندەت قاسقىرعا دا «قوي،تەك» جوق، قيا باسقان مالدى تارپا باس سالىپ قىلعي سالادى ەكەن. وسىناۋ تاڭعاجايىپ تابيعاتتى تاماشالاۋعا توڭىرەكتىڭ ءتورت بۇرىشىنان ساياحاتشىلار جاپا-تارماعاي قۇيىلىپ جاتادى، ولارعا ارنالىپ تىگىلگەن ءاپپاق شاعالاداي قازاق ۇيلەرىنىڭ سانى «ابىلايعا اس بەرگەندەگىدەن» بەتەر، اتشاپتىرىم القاپتاردا الاۋ-جالاۋ يىنتىرەسەدى.

الايدا مىناۋ كورىنىسكە قاراپ بۇل دەگەنىڭىز جاراتىلىستىق قالپىنان ەشۋاقىتتا تانباي قايماعى بۇزىلماعان اردا ءوڭىر، تۋ مەكەن، بۇتاسىنا بوزتورعاي جۇمىرتقالاپ، بۇلبۇل سايراۋمەن كەلە جاتقان جەرۇيىق ەكەن، تۇرعىندارى جورعالاعان قۇرت-قۇمىرسقاعا دا ءزابىرى جوق قويدان قوڭىر، جىلقىدان تورى مومىن حالىق ەكەن-اۋ دەپ تە ويلاماڭىز.

ويتكەنى مۇندا دەنى اباق كەرەيلەر-قارۋسىزدانعان حالىق تۇرادى. ۇساق ۇلتتاردىڭ قاشان دا كۇنى قاران، «وزىڭنەن زور شىقسا ەكى كوزىڭ سوندا شىعادى»،  مەكەن-جەرىنە باسا-كوكتەي كىرىپ، تىرپ ەتكىزبەي باسىپ الۋمەن تىنباي «بۇلار ەجەلگى ىرگە جاۋىمىز كەكشىل عۇنداردىڭ قالدىعى، قولىنا قارۋ تيسە التى اتاسىنىڭ ءوشىن الۋعا باس كوتەرىپ اتقا قونىپ اتتان سالادى» دەپ ەلدىك رۋحى ەر جانىبەك /1/ باباسىنىڭ اق تۋىنان باستاپ، ايۋاننان قورعاناتىن ايبارى بولعان شىڭق ەتپە ءشيتى مىلتىعىنا دەيىن تۇگەل سىپىرىپ السا /2/ بۇلار تۋ تابيعاتتىڭ قىلشىعىن سىندىرا الار ما. بارلىق جاراق مۇزداي قارۋلانعان ۇلكەن  ۇلتتىڭ قولىندا، ولار قورعانۋعا دا قاۋقارلى، قورلاۋعا دا ءازىر تۇرسا ايۋ اۋلايتىن نە سورىم!

تاۋ تاعىلارىنان قورىقپاي «تۇنىپ تۇرعان» تۋ تابيعاتتى تاماشالايىن دەگەن اۋەستىككە جەتەلەنىپ تاعى دا ءبىراز شاقىرىم  جۇرسەڭىز قىزىقتى (شىن مانىندە جاسىرىنىپ قالعان سۇمدىقتى) سوندا كورەسىز، اتتاپ باسقان سايىن تات باسقان جەزدەر سىلدىر قاعىپ، جىرا-جىلعادا شاشىلىپ قالعان باس سۇيەكتەر مەن ۋىق، كەرەگە سىنىقتارى جۇرگىزبەي اياعىڭىزعا ورالعاندا سۋحانىڭىز ۇشىپ، جانىڭىز تۇرشىگەر ەدى.

ەرەنقابىرعا!..ايعىز-ايعىز تىرتىعىن بۇگىندە قالىڭ ءشوپ پەن تاستاندى «جىلتىر دوربا» جاسىرعان ەرەنقابىرعانىڭ بيىك جوتاسىنا شىققاندا ەبىل- دەبىل ويلار ورالىپ، ەڭسەڭدى زىلدەي باسادى ەكەن. وسىناۋ ۇلانبايتاق ساقارادا ات ويناتقان عۇن، ساق، تۇركى سالتاتتى سارباز بابالارىڭدى ايتپاعاندا قارا تاۋدان قايىرىلا كوشىپ، سىرداريادان سىرعي اۋىپ، ويراتتى ويرانداعاننان cوڭ انا جۇرت التاي، قالباعا بەتالىپ، كوكپەكتىدە كوگەدايدى /3/ حان كوتەرگەننەن  كەيىن اباق كەرەيلەر كەڭ كوسىلىپ شىعىس تۇركستاننىڭ  وسى تۇسىنا دەيىن ەندەگەن. بىردە الدىن، بىردە ارتىن كورسەتىپ ەر باسىنا كۇن تۋىپ سىناپتاي سىرعىعان اۋدارما دا توڭكەرمە، ويپىل-تويپىل سۇم زاماندا «جاۋدان قاشساڭ قۇتىلاسىڭ، جۇتتان كوشسەڭ قۇتىلاسىڭ»-دەپ قۇتتى قونىسىن تاستاپ جان ساۋعالاپ باسى اۋعان جاققا ماڭىعاندا دا كەرەيدىڭ تالاي كوش-كەرۋەنى قارا ناردىڭ باۋىرىن ارقان كەسىپ وسى ەرەنقابىرعانى اڭىراتا وتكەل ەتىپ باسىپ وتكەن. جاۋدى اقىلاپ ەمەس، اتىسىپ، ايقاسىپ، اسىپ كەتكەن. اقبوزى اۋىزدىعىمەن الىسقان وسپان باتىر، زۋقا باتىردىڭ مۇراگەرى ءسۇلتانشارىپ، اۋىلباسى ەر ادۋباي، ەلىسحان، زايىپ، قاليبەك حاكىم، ءالىپ ۇكىرداي...سوناۋ تۇركيانى بەتكە الىپ سولار ءجۇرىپ وتكەن قىل كوپىر قيىن جولدار تالاي جىل اڭىز بولىپ قۇلاققا جەتسە، ەندى مىنە مىڭ ەستىگەننەن ءبىر كورگەن ارتىق، كوز الدىڭدا سايراپ جاتىر، سارناپ جاتىر.

ءبىزدىڭ قازاقتار تاريحتىڭ ايتۋلى كەزەڭدەرىن سانمەن ەمەس، ەل ەسىندە قالعان ەلەۋلى ۋاقيعامەن بەلگىلەيدى: «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» /4/ «قىزىلاياق شاپقاندا» /5/، «اسىلبەكتىڭ باسىن العاندا» /6/، «جالاما ايداعاندا» /7/، «ەل التاي اسقان» /8/ «كەنجەبەك ايداعان» /9/ «ەسىركۋگە تارتقاندا»،/10/، «ايماق ورناعان جىلى» /11/، «التايعا پارتيزاندار اتتانعان جىلى» /12/ ت.س.س. جىل ساناۋدىڭ سونداي كەزەڭدەرىنىڭ ءبىرى «بوكە اۋعان جىل»-تاريحىمىزعا تايعا باسقان تاڭباداي ايشىقالعان. بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى، بوكە كىم؟ اتى جوعارىدا اتالعان سابازداردان اسقان ەرلىگى بولماسا دا ونىڭ ءوزىنىڭ جانە اۋلەتىنىڭ ءومىربايانى كۇردەلى دە ايانىشتى، ءارى قىزىقتى، جالپى قايمانا قازاق، اسىرەسە التايدىڭ تەرىسكەي بەتىندەگى اعايىندار ودان حاباردار بولسا ەكەن دەگەن ۇمىتپەن وسى تاقىرىپقا ارنايى نىسانا تىگىپ وتىرمىز.

«...قوبدا اسۋى اققولدا سۇكىربايدىڭ ەلى ەكەن،

شەرۋشى تۇرعان مەكەنى ءشوبى شۇيگىن جەر ەكەن.

جاۋعا بولىپ كىرىمتال،

ساناسى بار ەرلەردىڭ ءىشى تولعان شەر ەكەن.

ايتىلعان وسى ءبىراز جەر كەرەيدىڭ جاپا شەككەنى،

قايران ەلدى قاڭعىرتىپ، قورلىعى جاۋدىڭ وتكەنى،

سول قورلىققا شىداماي بوكەنىڭ اۋىپ كەتكەنى»-دەيدى اقىلگوي اقىن اقىت قاجى «بوكە باتىر جىرىندا». /13/ بۇل ولەڭنەن بوكە قوبدا بەتىنەن قورلىق كورىپ كەتكەن ەكەن دەپ جاڭساق تۇسىنبەڭىز، وعان بايلانىستى وداعاي وقيعا ارعى بەتتە بولعان. ءبىراق بوكەنىڭ تۋعان توپىراعى موڭعوليا جەرى، دەرەكتەردە «قوبدا بەتىندە تۋىلعان» دەپ جازىلادى. ىرىمدايتىن ادەت بويىنشا ەسىمىن دە موڭعولشا {ءبوح-پالۋان، بەرىك} قويعان سىڭايلى. ال اكەسىنىڭ اتى جىرعالاڭ، ءبىزدىڭ بۇلعىننىڭ جارگالتسىندا تۋىلعان بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى مولقى، جانتەكەي رۋلارىنىڭ بىرنەشە اۋىلى 1800 جىلداردىڭ باسىنان ارادا جالعىز عانا كەزەڭى بار بۇلعىن، شىڭگىلدە- وسى ماڭدا قونىس تەپكەندىگى تۋرالى مالىمەتتەر انىق. قازىردە قۇل مولقى ۇرپاقتارى وسى توڭىرەكتە شوعىرلانعان جانە بۇلاردىڭ جەتىنشى اتاسى، قۇلدىڭ شوپشەگى ايگىلى بي سامەكتىڭ داۋداعى تورەلىگىنە بايلانىستى «تايكەشكەن» جەر اتاۋى پايدا بولعان.

ول تۇستا ارعى، بەرگى بەتتەگى قازاق پەن موڭعول ءبارى دە مانج چين ديناستيناسىنىڭ قول استىندا بولعانى، قازىرگىدەي شەكارا بولماعانى بۇل ورايدا ءاردايىم ەستە تۇتىلۋعا ءتيىس. قوبدا بەتىنە قازاقتىڭ 1750 جىلداردان قونىستانۋى دەيتىنىمىز وسىعان سايكەس كەلەدى. {التايدان اۋا كوشىپ ءۇندىستان، پاكستاندى كوكتەپ ءوتىپ، تۇركيادا ۇزاق جىل عۇمىر كەشىپ، قازاقستانعا بارىپ دۇنيەدەن وتكەن حاليفا التاي دا بۇلعىنداعى جارگالتدا دۇنيەگە كەلگەن ەكەن}.

مولقىنىڭ كىشى رۋى قۇلدان تارايتىن بوكەنىڭ ۇلى اكەسى قالدايدىڭ ەسىمىنە كەلسەك ول ادام قازاقستان يا رەسەي مەن قىتايدىڭ شەكاراسىندا تۋىلعاندىعىن مەگزەيدى. ويتكەنى سول جاقتىڭ جەرگىلىكتى حالقى زاستاۆانى حانز اتاۋىمەن «قالداي» دەيدى \جۇڭعالداي، شيعالداي دەگەن ەسىمدەر سودان پايدا بولعان\ جانە ول كەزدە جۇڭگو مەن موڭعول اراسىندا شەكارالىق زاستاۆا ورناماعان، ەكى جاقتىڭ حالقى مالدىڭ جايىمەن ەركىن ارالاس-قۇرالاس جۇرگەن.

بوكە جايىنا بۇيرەگىمىز بۇرىلۋىنىڭ باستى سەبەبى ونىڭ دەنەسى تيبەتتە قالىپ، باسى التايدا جەرلەنگەن دارا ەرەكشەلىگىمەن قوسا ۇرپاقتارى ءبىزدىڭ قارا مەكەنىمىزگە كەلىپ تياناقتاعاندىعىمەن، بۇل اۋلەت موڭعوليا قازاقتارى تاريحىنىڭ بىرنەشە كەزەڭىنەن مالىمەت بەرەتىندىگىمەن قۇندى. ولاي بولسا شاناعىمىزعا شاقتاپ ناقتى دەرەكتەرگە جۇگىنەلىك:

– بوكە بالا كۇنىندە زەرەك، زەردەلى بولىپ، موڭعول ءتىلىن جاقسى بىلگەن. ەر ازامات بولعان شاعىندا قوبدادان كوشىپ، التايدىڭ كۇن بەتىنە اسىپ، ءوزى شىققان مولقى رۋىنىڭ قالىڭ ورتاسىنا كەلىپ مەكەندەگەن-دەپ جازدى كورنەكتى تاريحشى اسقار تاتاناي، ساياساتكەر قادىس ءجانابىل ۇلى، حاسەن ورالتاي، زاكەن قايسالار /14/ -ۇرىمجىدە ساۋدانى ۇيلەستىرۋ ءۇشىن ءتورت ۇلتتان ءتورت شاڭيا تاعايىنداعاندا قازاقتان بيلەردىڭ ۇسىنىسىمەن موڭعولشا، ۇيعىرشا جاقسى بىلەتىن پىسىق جىگىت بوكەنى شىعارادى. بوكە شونجىدا ەكى جىل شاڭيا بولعاندا جۇڭگو ءتىلىن دە ۇيرەنىپ، ءتىلماشسىز ىستەيدى، ءادىل باسقارىپ، بەدەلى ورلەيدى. بيلەۋشىلەردىڭ ارامزالىعى، سالىعى حالىقتى تۇرالاتتى. ەل جان-جاققا اۋىپ، تارباعاتايدان نايمان سىرگەباي ەلى بوكەگە كەلىپ قوسىلدى. التاي، تارباعاتاي بيلەۋشىلەرى «بوكەدەگى ەلدى وزىمىزگە بەر» دەپ ءۇرىمجى اكىمشىلىگىنە شاعىم تۇسىرەدى. ولار بوكەنى شاقىرتىپ، «قازاقتاردى جەر-جەرىنە قايتار»-دەپ بۇيىرادى. ال بوكە: «مەن قايتارا المايمىن، حالىق ءوزى بىلەدى»-دەيدى.  بوكە قاماۋعا الىنادى. سوندا جاتىپ ەلىنە استىرتىن تىلدەسىپ، مەنى ولتىرسە دە سەندەر كوشپەڭدەر دەيدى. ەلدى كوشىرۋگە بارعاندارمەن قاقتىعىس بولىپ، اسكەر ولەدى. دۇربەلەڭدى توقتاتۋ ءۇشىن ءتورت اي قاماپ، بوكەنى بوساتقاندا ول «بەيجىڭگە بارام» دەپ وقشاۋ كەتىپ، قارۋلى قول جيادى دا 1887 جىلى اۋا كوشەدى. {زاكەن قايسا ت.ب-لاردىڭ پايىمداۋىنشا بۇل وقيعا 1882 جىلى مولقىنىڭ 30 تۇيەسىن سارى ۋاڭ قاراقشىلارى توناپ، ونىڭ ەسەسىنە 100 جىلقىسىن بارىمتالاپ الۋدان تۋىنداعان جانە تيبەتكە جەتكەنشە 20 جىل وتكەن} /15/. بوكە لوبنوردى اينالىپ شاقىلىق، شارشەڭگە بارادى. ەلدى قايتارۋعا 500 شەرىك بارعاندا، تاۋ شاتقالىنان توسىپ تۇرىپ، قىرىپ سالادى. بوكەنى ۇقستاۋدى پاتشالىق تيبەت اكىمشىلىگىنە ءامىر ەتكەن. بۇل كەزدە بوكەنىڭ ەلى كولدىڭ سۋىمەن قورشالعان «ارال قۇمعا» بەكىنگەن ەدى، بوكە اسكەرلەردى جىلى قاباقپەن قارسى الىپ: «ماقۇل، قايتا كوشەيىك، ءبىراق مىناۋ قىستا جۇرۋگە جارامايتىن مالىمىز ارىق، جازدا كوشەيىك» دەپ الدايدى. «وندا قارۋلارىڭدى تاپسىرىڭدار»-دەيدى قۋعىنشىلار. جامان-جۇتىق قارۋلارىن بەرىپ ءماز ەتەدى دە، وزدەرىن تۇگەل قوناققا شاقىرىپ، ارالعا كىرە بەرگەندە وق بوراتادى، قاشقانى قۇيعا باتىپ قىرىلعاندىقتان تيبەتتىڭ سول ءوڭىرى «ەسەك باتقان» اتانادى.تيبەت ولارعا مەكەن بەرەدى  ءبىراق از ۋاقىت وتكەندە بوكە اۋىرۋدان قازا تابادى. ونى ۇستاۋعا تاعى دا قالىڭ اسكەر قاپتاپ كەلىپ، قولعا ءتىرى تۇسىرمەگەنىنە وكىنسە دە باتىرسىپ ونىڭ ولىگىن كوردەن سۋىرىپ الىپ، باسىن كەسىپ قانجىعاعا بايلاپ، بالاسى رابايدى تۇتقىنداپ، ەلىن ايداپ، قىرعىننان قالعانىن 1901 جىلى باركول، شونجىعا جەتكىزەدى. بوكەنىڭ باسىن ءۇرىمجىنىڭ كىسى كوپ جۇرەتىن كوشەسىنە بىرنەشە اي ءىلىپ قويىپ قورلاپ، «بىزگە باعىنباساڭ وسىنى كورەسىڭ!» دەگەن دوڭايبات تانىتادى دا بالاسى رابايدى اباقتىدان شىعارادى. راباي اكە باسىن شىڭگىلگە جەتكىزىپ، ۇلى اتاسى قالدايدىڭ زيراتىنا جەرلەيدى. وقيعانىڭ ۇزىن-ىرعاسى وسى.

از ۇلتتىڭ ارىن تابانعا تاپتاعان باسكەسەرلەردىڭ وزگە ۇلت وكىلدەرىنە مەكەنىندە وتىرسا تىنىشتىق بەرمەي، كەتىپ قالسا قايتارىپ الىپ قان قاقساتاتىن سۇمپايىلىعى بار. قوبدا بەتىنە اۋىپ كەلگەندەردىڭ وزىنە «ءحىح عاسىردا ءۇش دۇركىن شاپقىنشىلىق جاساپ» /16/ جازالاۋ وتريادىن كەلتىرگەنىنىڭ بىرەۋى-التايدىڭ كۇن بەتىنە قايتپادىڭ دەپ 1883  جىلى ساگاان گەگەەن، جۇرتباي زالىڭ توبى ءجۇز شەرىكپەن موڭعولياداعى دايان كولى ماڭىنا كەلىپ كوبەش باتىر ۇلى اسىلبەكتىڭ باسىن الىپ كەتىپ، كەرەيدىڭ ءبىر بولىگىن بەرگى بەتكە الىپ وتكەن كوبەشتەن /17/ ءوشىن العاندىعى. موڭعول ەلىنە بەرىلىپ كەتكەنى ءۇشىن 1920 جىلى قانجىعالى ۇلى قىلاڭ گۇڭنىڭ باسىن الىپ سارسۇمبەنىڭ ءدوڭبازار كوپىرىنە ءىلىپ ەل باستاعان اعاسى جىلقىشى بيدە /18/ كەتكەن كەگىن  قايتارعان. قىزىل قىندىلاردى ءور التايعا قيا باستىرماعانى ءۇشىن 1928 جىلى باتىر قاجى زۋقا ءسابيت ۇلىنىڭ /19/ باسىن الىپ ويبازارعا ىلسە، 1929 جىلى  ەل باستاپ موڭعولعا وتكەلى ءجۇرسىڭ دەپ ون بەس جاسار بالاسى قاسيحاننىڭ كوزىنشە كوبەشتىڭ نەمەرەسى جانتايلاقتى بۇلعىن، شىڭگىل اراسىندا ات ۇستىنەن اتىپ ءتۇسىرىپ، باسىن قانجىعالاپ كەتكەن. وبىر ساياساتتى ون جىل ويرانداعانى ءۇشىن يسلام ۇلى وسپان باتىردى 1951  جىلى 04.28-دە شارشى توپتىڭ الدىندا وققا بايلاعان. اباق كەرەيدى ويانۋعا ۇندەگەن،

– تىلەۋى جاۋدىڭ قۇرىمادى،

جۇزدەن ساناپ ءشۇي الىپ،

كەگەن كەكشىل جىرعادى.

بوكەنىڭ كەتپەي ارتىنان،

كەرەيدى بەينەت شىرمادى - دەپ جىرلاعان رۋحاني كوسەمى اقىت ءۇلىمجى ۇلىن 1940 جىلى جەتپىس ەكى جاسىندا اباقتىدا ازاپتاپ ولتىرگەن.  وڭاتى، ورايى كەلسە توكيوعا دا كەتەر ەدى بۇل كەرەي، تۇپكى تەگى ءبىر تۇركياعا بەتالماعاندا قايدا بارادى؟ «توبەسىز جەر، تورەسىز ەل بولمايدى». جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان كەيىن ءسال ەس جيسا دا 1847 جىلى اقىرعى حانى، ابىلاي نەمەرەسى كەنەسارىدان ايىرىلعان سوڭ قازاق ەلى ەلدىكتەن قالدى. بۇل قاسىرەتتى كورنەكتى جازۋشى م.ماعاۋين: «كەنەسارى حاننىڭ جانارى وشكەن ساعاتتان باستاپ قازاق ەلىنىڭ تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان سۇمدىق-ەركىندىكتەن ايىرىلعان، ەزگىگە تۇسكەن وتارلىق زامان باستالدى. ارادا 140 جىل وتكەندە عانا جارىق ساۋلە كورىندى» /20/-دەگەن. ءيا، سول عاسىر جارىم ۋاقىتتا شەتەلدەگى قازاقتار دا جوقتاۋسىز قالعان. قازاق دالاسىن رەسەيدىڭ بەكىنىس، شەكارالىق شەپ، ستانسالارى تورلاپ، ودان قالعانى ەگىندىگىنە اينالا باستادى. وتارشىلدىققا قارسى 1783 جىلدان باستالىپ 1930 جىلدارعا دەيىن ۇلاسقان سىرىم، قاراتاي، ارىنعازى، ەسەت، يساتاي مەن ماحامبەت، جانقوجا باستاعان كوتەرىلىستەر، قازان توڭكەرىسى، قازاق دەربەستىگى ءۇشىن ارپالىس، ناۋبەت، اشتىق، كامپەسكە ىلاڭدارى، الەمدىك سوعىس جانە ەكى ۇلى دەرجيەۆانىڭ 1864 جىلى كىشى حالىقتار حۇقىن تارك ەتىپ، مەملەكەتتىك شەكاراسىن استىرتىن ىمىرامەن بەلگىلەگەندىگى بۇل جاقتاعى قازاقتاردىڭ بايىرعى ۇلتىنا قوسىلۋىنا مۇمكىندىك بەرمەدى. بۇرىن موڭعوليا مەن قازاقستان اراسىندا بارىس-كەلىس جاساپ تۇرعان جەردى باۋىرىنا باسىپ الىپ، جەتپىستەي شاقىرىم جولدى عوي ول جاۋىپ تاستادى. قازاقتىڭ بۇل ءوڭىرى 1921 جىلى رەسەيگە، 1936 جىلى قازاقستانعا، 1953 جىلى قايتادان رەسەيگە وتكەندىگى كورشىلىك حاقىعا قيانات ەدى.

ال شىعىس تۇركستاندا تۇراقتاپ تۇرىپ-اق قالايىن دەپ ەدى، مۇنداعى ۇلتشىل ساياسات، قىتىمىر دا وبىر بيلەۋشىلەردىڭ زۇلىمدىق ارەكەتتەرى، قوعامداعى تۇراقسىزدىق مازاسىن الىپ، قىسىم ءتۇسىردى. پاتشالىققا اۋىر سالىق تولەگەنىمەن كوگەداي تورەنىڭ تۇسىنداعى 39 جىلدا اباق كەرەي مامىراجاي تىرلىك قۇرعانىمەن  ول ولگەن 1824 جىلدان باستاپ ارقالىق باتىردى جاۋعا ۇستاپ بەرگەن، اقتاي ءبيدى وزىنە تەڭگەرمەگەن، «قىزىلاياقتىڭ» الدىنا قيسايا جىعىلعان ورالىمسىز ۇلىق اجىنىڭ كەزىنەن ادىلەتسىزدىك جايلادى. ونىڭ ۇستىنە 1839 جىلدان باستالعان قىتاي-اعىلشىن سوعىسى، ديقاندار كوتەرىلىسى، «قىزىلاياق»دۇربەلەڭى، ياقۇببەك ەرەۋىلى، رەسەيدىڭ ىلەنى جاۋلاۋى، 1911 جىلعى توڭكەرىس، فاشيست شەن شيساي ۇستەمدىگى، شىعىس تۇركستان ۇشىنگى شايقاس قاتارلى شىم-شىتىرىق اۋىر ۋاقيعالار تورعايداي توزدىردى. سونىمەن قوسا كەرەي، نايمان اراسىنداعى «كوگەدايدىڭ كوز قۇنى» اتالعان داۋىنىڭ ءوزى ون نەشە جىلعا سوزىلىپ، بەرەكە بەك كەتكەن ەدى. جاساقتارى جوق كەزىن پايدالانعان دۇشپاندارى جىلقىسىن ۇرلاعاندا ولاردى قۋعان تورە سويىلعا جىعىلىپ كوز جۇمعان. قازاقتىڭ زاڭ- جوراسى بويىنشا قاراشا ەردىڭ قۇنى 1000 قوي، تورە، قوجانىڭ قۇنى ودان جەتى ەسە ارتىق جانە توعىز-توعىز، قوسىمشا قۇن جورالعىلارى بار. ول جاي عانا تورە عانا ەمەس، ارعى ءتۇبى شىڭعىس، جوشى ۇرپاعى، ابىلپەيىز حاننىڭ بالاسى! بۇل داۋ، تارتىس، بارىمتالارى ون نەشە جىلعا سوزىلعاندا وسى ءسوز ماتەلگە اينالىپتى.

ايتپاقشى، شەجىرەشى قادىس ءجانابىل ۇلىنىڭ پايىمداۋىنشا بوكەنىڭ قاسىنا بارعان قازاقتاردىڭ سانى كوبەيگەندىكتەن ونى ولاردىڭ بيلەۋشى \ءتايجى\-سىنە تاعايىنداعان جانە بوكە باتىر قاماقتا جاتقاندا كوشپەڭدەر، ولىسپەي بەرىسپەڭدەر دەپ حات جازىپ جولداعان سالەمىن ەلىنە جەتكىزگەن دە بالاسى  راباي /21/ ەكەن. حات جەتكەندە ەرەنقابىرعادا وتىرعان ەل شونجىعا ۇركە كوشەدى. دەمەجان باستاپ بارعان شەرىكتەرگە وق شىعارىپ، العىداي قاجى مەن شومشەكباي دەگەن ادام وققا ۇشىپ، شەرىكتەن توعىز ءولىپ، وزگەسى قاشىپ قۇتىلادى. قارسىلاسۋشىلاردىڭ جۋان ورتاسىندا ارينە، راباي دا بار. كەلەسى ءبىر ۇزىك سىر وسى راباي بوكە ۇلى جايىندا. بۇرىن التاي ايماعىنىڭ ءۋاليى تۇرعان شەجىرەشى قادىس اقساقال:

«اۋعىن تاقسىرەتىن تارتقان ەل شينجيانعا كەلگەننەن كەيىن بەت-بەتىنە بىتىرادى. ءبىر بولىمدەرى وتىق-وتىعى بويىنشا ەرەنقابىرعاعا، بوعداعا مەكەندەنىپ قالدى. ءبىر ءبولىم ەل ەجەلگى مەكەنى التايعا قايتا كوشىپ كەلىپ مەكەندەندى. بوكەنىڭ ۇلى راباي باستاعان ءبىر ءبولىم ەل ءبىر مەزەت شىڭگىلدى مەكەندەنىپ تۇردى دا، 1932 جىلدارى 700-گە تارتا ءتۇتىندى باستاپ موڭعولياعا اۋىپ كەتتى» /22/ -دەيدى. موڭعوليانىڭ قوبدا ولكەسى شەكارالىق اسكەر تاريحىندا «1932 جىلى قازاق، ۋريانحاي، زاحچين 1807 ءتۇتىن، 6915 ادام ءوز جەرىمىزگە ورالدى» /23/- دەۋى وسىعان سايكەسەدى.

رابايدى بالا كەزىمىزدە كوزبەن كورۋدىڭ ورايى كەلدى. بۇعىتىنىڭ قوبدا وزەنگە قۇياتىن قاتۋ وزەنىنىڭ بويى ەرتەدەن ۋريانحايلار مەن قازاقتىڭ شىبارايعىر رۋلى جانە باسقا كەرەيلەرگە قونىس بولعان شۇرايلى ءوڭىر. بۇعىتى، تەكەلى، سايحانديەۆسەگ، سايىر تاۋلارىنان، نورتى، توگروگ كولدەرىنەن باستاۋ العان تاۋ وزەنىنىڭ جوعارى ساعاسىندا قاراعايتى، تالدى، ارشاتى، اشۋداستى، مۇقىر دەلىنەتىن ىقتىن سايلارى بار. قاراسۋ، سىنتاستى ورلەگەندە وزەن ارقان بويى بيىكتىكتەن سەكىرىپ تۇسەتىندىكتەن بۇل ءوڭىر كۇركىرەمە اتانعان. تاۋەشكى، قار قابىلانى مەكەندەگەن ءزاۋلىم شوقىلاردىڭ باسىنا بۇلت ىلىنگەندە وزەن ايداھارداي قىرىق بۇرالا شيىرشىق اتا تۋلاپ، تۇيەدەي قورىم تاستاردى گۇرسىلدەتە اتقىلاپ اشۋ شاقىرا بۋىرقانادى. 1950 جىلداردىڭ باس شەنى. ءبىزدىڭ ءۇي كۇركىرەمەدە جايلاپ وتىرعان. بيە بايلاعان كورشىلەس بوتاحان اۋىلىنا، قاتۋ باسىنداعى كوكسايدا قوبدا، بۇلعىن، دەلۇۇنگە جەتكىزەتىن توتە جول بار، سونىمەن استى-اۋ دەيمىن، ءتۇس اۋعان مەزەتتە بەيتانىس قوناق كەلىپ ءتۇستى.

استىندا مىنگەنى كونە كۇمىس ەر-توقىمدى توقپاق جال قاراگەر ات. ۇستىندە قارا كۇپى، ەسكى قارا ەلتىرى قاۋقار تىماق. اتتان تۇسكەن سوڭ قانجىعاسىنان بۇرىن ءبىز كورمەگەن اباجاداي قوڭىر پورتفەلدى شەشىپ الىپ، قىمىز ۇيگە بەتتەدى. جولسوقتى بولدى ما، جانىن جەگەن ۋايىمى كوپ پە ەكەن، جاسى نەداۋىر ەگدەلەگەن سۇڭعاق بويلى قارتاڭ ادامنىڭ ونسىز دا قاراسۇر ءوڭى جابىعىڭقى، جاداۋ، قالىڭ قاباعى قاتىڭقى. امان-سالەمنەن سوڭ داستارقان جايىلىپ، ءجون سۇراسقان سوڭ-اق الگىندەگىدەي ۇركەكتەپ ۇدىرەيگەندى قويىپ شال-شاۋقاندار وعان جاناسا ءتۇسىپ، كوپتەن ىزدەگەن جوعىن ەندى تاپقانداي اڭىرا اۋزىنا قاراپ قالعان. قوناقتىڭ ءتۇسى قانداي سالقىن بولسا سويلەۋى دە سونداي ساراڭ، ءبىراق ۇزاق ءبىر حيكاياعا كەتكەن سىڭاي بايقالادى. كەڭەس تىڭداۋ  نەمىزدى العان، قۇران بولۋى كەرەك، كىتاپتار تولى قوڭىر سومكەنى تاڭىرقاي تەلمەڭدەگەن بىزدەرگە ءبىر-بىر قۇرت ۇستاتتى دا: «بارىپ، قوناقتىڭ اتىن بايقاڭدار، ايعىر تالاپ تاستاماسىن! »-دەپ ۇلكەندەر سىرتقا قۋدى. تورى جانە جيرەن قاسقا ەكى ايعىر بار جىلقىدا، ەكەۋى دە قازىمىر، كەكىلدەرىنە اجىرعى تاعىپ قويسا دا اسىرەسە بوتەن ايعىر، ات كورىنسە تالاپ، شايناپ تاستايدى، ارقاسىنىڭ الاقانداي تەرىسىن اياماي جۇلىپ الادى.

سول قۇدايى قوناق بوكە باتىردىڭ بالاسى راباي ەكەنىن كەيىن بىلدىك. بۇلعىننان بۇعى، اقشيگە كەلىپ مەكەندەپ ءجۇرىپ دۇنيەدەن ءوتىپتى. «ادامنىڭ باسى-اللانىڭ دوبى»-دەگەن راس ءسوز، اكەسىنىڭ دەنەسى سوناۋ تيبەتتە، باسى التايدىڭ كۇن بەتىندە، ۇرپاقتارى تەرىسكەي بەتىندە قالدى. اللانىڭ جازۋىندا عانا ما، الماعايىپ دۇنيەنىڭ تولقىنىندا دا نەلەر تاعدىر وكسۋمەن وتكەنىنە از حالىقتىڭ قولىنان كەلەر شارا قايسى؟!

رابايدىڭ ايىپحان، جانىمحان، قوجا دەيتىن بالالارى بولعان. ءىس ماشينا سوققان شەبەر ۇستا ايىپحاننىڭ ءبىر بالاسى ساعان قازاقستانعا قونىس اۋدارعان. جانە بالاسى ءبىتىرحان ولگييدە تۇرىپ دۇنيەدەن ءوتتى. ءبىتىرحان ۇلى بولات اساۋدىڭ قۇلاعىندا وينايتىن، اساۋ وزەندى ءتىلىپ  ءوتىپ، تەپسە تەمىر ۇزەتىن «قاراكوكتىڭ تۇقىمى». قوجا ايماعىمىزدىڭ العاشقى كينومەحانيگى بولىپ ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىن ومىراۋعا ەرتەرەكتە تاققان. جانىمحان 1960 جىلداردا اناسى قولىندا، التايى قاراگەر جىلقى ۇستاپ بيە بايلاپ، بايانگولدا جايلايتىن، بوكە باتىردىڭ شاڭىراعى سول بولۋى كەرەك، جانىمحان بالالارى تەگىشحان، ونىڭ بالاسى سەرىكباي، اسەمدولدالار ءقازىر سەلەڭگى ايماعىندا تۇرادى. اقىن اقىت:

«...ءاي، زار زامان، زار زامان، زارلاتىپ وتكەن تار زامان،

ويى تولىق كىسى جوق ءوز اقىلىن پارلاعان،

جىگىت دەسەڭ بوكەنى ايت، الدى-ارتىن بايقاپ شارلاعان» /24/ .-دەپ زارلاعان،   كۇشى زورعا قۇلشىلىق ەتۋمەن كۇيكى تىرلىك كەشىپ يتشىلەمەي قايسارلانىپ، قارمانىپ ماعىنالى ءومىر سۇرۋگە، ەرلەر ەڭسەسى تۇسپەي  ەل مۇددەسى جولىندا قۇلشىنا كۇرەس جاساۋدان تايىنباۋعا، تايسالماۋعا شاقىرعان. ءيا، كىشكەنە حالىققا ۇلكەن جۇرەك، تەرەڭ ءبىلىم، قاجىماس قايرات، بەكەم بىرلىك كەرەك!..

قورىتىندى: موڭعوليانىڭ قازاقتارى بىرنەشە عاسىردى اراعا سالىپ قازىرگى مەكەنگە قايتا ورالعان ۋاقىتىن دالمە-دال بەلگىلەۋ تاريحي كۇردەلى زەرتتەۋدى كۇتكەن ءزارۋ ماسەلە. وزگە تاريحشىلاردى ايتپاعاندا بۇل تاقىرىپقا العاش 1950 جىلداردان تۇرەن تارتقان ەكى تاريحشىنىڭ ءبىرى ا.ساراي مارقۇمنىڭ ءوزى ول مەرزىمدى 1860 جىلدارمەن شەكتەۋگە بولمايتىندىعىن 2000 جىلدار باسىندا ايتقان. وسى جازبانىڭ يەسى قازاقتىڭ التاي تەرىسكەيىنە، ياعني قازىرگى مەكەنگە 1750 جىلداردان كەلە باستاعاندىعى تۋرالى بولجام جاساعان ەدى. \ «موڭعولياداعى قازاق حالقى. ۋب.، 2007. 62-75-ب.\  بۇل بولجامدى تاريحشى م. قۇرمەتحاننىڭ «شۇعىلا» جۇرنالىنىڭ 2010 جىلعى 1-سانىندا باسىلعان «موڭعولياداعى قازاقتار تاريحىنىڭ كەيبىر ماسەلەلەرى» ماقالاسى كەپىلدەندىرە ءتۇستى. 

بوكە باتىر حيكاياسى وسىناۋ تاريحتىڭ مولتەك ءبىر عانا مىسالى، اجىراماس بولىگى بولىپ تابىلادى.

شىناي راحمەت ۇلى. موڭعوليانىڭ "ەڭبەك سىڭىرگەن مادەنيەت قايراتكەرى"، اقىن-جازۋشى، اۋدارماشى.

ەرەنقابىرعا-ولگيي 2010.ءىح.

سىلتەمە، شەمدەر:

1. ەر جانىبەك – ابىلاي حاننىڭ ازاتكەر ساردارى، اباق كەرەيدىڭ اق تۋلى كوسەمى، شەشەنى، ۇرانى. قازاق قيسسالارى. 2-ت. ءۇرىمجى. 1984 ج. 3-23-ب.
2. قارۋسىزدانۋ – شينجياندا مىلتىق تارگىلەۋ ناۋقانى بىرنەشە رەت جۇرىلگەن، ەل بۇزىلعان. قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى. ءۇرىمجى. 1987. 585-ب.
3. كوگەداي – اباق كەرەي بيلەۋشىسى. قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى. ءۇرىمجى. 1987. 545.
4. «اقتابان-شۇبىرىندى، القاكول-سۇلاما» – قالماقپەن 200 جىلدىق سوعىس. ماعاۋين م. قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى. اا. 1995. 94-101.
5. «قىزىلاياق» – 1867-1868 ج.اياعىنا قىزىل بايلاعان توناۋشىلارمەن ايقاس. كوبەش، باتەكەن، كورىمباي باتىرلار قاتىسقان. شىڭجان قوعامدىق عىلىمى. 2000.№3.   كوبەن ا. «قىزىلاياق دۇربەلەڭى. 28-29-ب.
6. اسىلبەك – ەل قۇربانى. زاردىقان ق.موڭعولياداعى قازاقتار. اا.2001.77
7. جالاما-رەسەيدىڭ قالماق تىڭشىسى، 1911-1914 ج. موڭعوليادا ىلاڭ سالعان جەندەت. بيۋللەتەن مونگلسكوگو تەلەتايفنوگو اگەنتستۆا. 1922گ.
8. ەل التاي اسقان – 1931ج. ساراي ا.توڭكەرىستەن كەيىنگى بايان-ولگيي. ەرد. 1991.
9. كەنجەبەك – 1934ج. چك-نىڭ وكىلى. شىناي ر. موڭعولياداعى قازاق حالقى. 2007.
10. ەسىركۋ – ساياسي ناۋبەت. سۇراعان ر. قۇجىرتى قۇرباندارى. ۋب. 2004،
11. جۇكەي ش.حح عاسىرداعى موڭعوليا قازاقتارى. 2008. ايماق-1940ج. ورناعان موڭعوليانىڭ بايان-ولگيي ايماعى. ايماق مۇراحاتى
12. التايعا پارتيزاندار 1943 ج.اتتانعان؛ قۇجىرتى ەلى ۇرىككەن. {10-سىلتەمە}
13. «بوكە باتىر» جىرى – باركول اۋدانى قيسا-داستاندارى. ءۇرىمجى. 1992. 134-ب
14. بوكە-اسقارت.{عالىم}تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس. ءۇرىمجى. 1968 ج. 168-174-ب.
15. قادىس ج. {شۋار مەملەكەت ارداگەرى} ت.ب. اباق كەرەي. كۇيتىڭ. 1994. 72-73-ب.
16. حاسەن و. {تۇركيا، گەرمانيادا، «ازاتتىق» راديوسىندا بولعان ساياساتكەر جۋرناليست}. ەلىم-ايلاپ وتكەن ءومىر. اا. 2005.19-ب.
17. زاكەن ق. {شۋار حالىق كەڭەسىندە مەكەمە باستىعى} ت.ب. شينجيان حالقىنىڭ قونىس اۋدارۋ تاريحى. بەيجىڭ. 1999. 134-ب. بوكە-زاكەن ق. ت.ب. ول دا سوندا.
18. ءمىنىس ءا، ساراي ا. بايان-ولگيي ايماعىنىڭ قىسقاشا تاريحى. ولگيي. 1960.17-ب
19. كوبەش /1802-1888/ - ماعاۋيا س. ت.ب. كوبەش باتىر. ولگيي. 1997.
20. جىلقىشى اقتاي ۇلى – شەرۋشى ءبيى، پالۋان، سىبىزعى سازگەرى. قىلاڭ ونىڭ نەمەرە ءىنىسى، قوبدا بەتى قازاقتارىن باستاپ تاۋەلسىز موڭعوليا قاراماعىنا وتكەن. زاردىحان ق. موڭعولياداعى قازاقتار. اا. 2001.
21. زۋقا – باتىرحان ق.زۋقا باتىر. اا. 2000. قول باستاعان قوس باتىر. ولگيي. 2000
22. وتارشىلدىق – ماعاۋين م. قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى. اا. 1995. 132-ب.
23. راباي بوكە ۇلى – قادىس ج. ت.ب. اباق كەرەي. كۇيتىڭ. 1994. 74-ب.
24. راباي باستاپ موڭعولياعا اۋعان 700 ءتۇتىن – ول دا سوندا، 75-ب.
25. چ.التانگەرەل. حوۆد حيازگاارىن حيل حامگاالالتىن توۆچ ءتۇۇح. ۋب. 2003. 38-رت
26. ءۇ.اقىت. شىعارمالار 1-ت. ءۇرىمجى.1994.361-ب،
27. عاحىليا.ولگيي.1994.145-ب.

6alash ۇسىنادى