قوجابەرگەن باتىر جانىبەك ۇلى (1689-1785 ج.ج. ) تۇلپار ءمىنىپ، تۋ ۇستاعان قولباسشى ساردار، ەسىمى ۇرانعا اينالعان ۇلى دالا ديپلومانتى.
ابلايحان زامانىنىڭ ايتۋلى باتىرلارىنىڭ ءبىرى قوجابەرگەن جانىبەك ۇلى ءمانجۋ-قىتاي، ورىس، موڭعول دەرەكتەرىندە ەسىمى ەڭ كوپ كەزدەسەتىن تاريحي تۇلعا.
سۋرەتتە: جوعارىدا اتالعان كارتانىڭ فراگمەنتىمەن، قوجابەرگەن باتىر بەيىتىنىڭ قازىرگى كورىنىسى (13.09.2019)
بۇل پىكىردى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى باقىت ەجەنحان ۇلىنىڭ 1756-1767 جىلداردا قالىپتاسقان ءمانجۋ-قىتاي مۇراعات قۇجاتتارى نەگىزىندە جازىلعان «قوجابەرگەن باتىر» اتتى كىتابى ءتىپتى دە ايقىنداپ بەردى. اتالعان كىتاپقا ەنگىزىلگەن 14-قۇجاتتا «قوجابەرگەن مەن قارا باراق – ابىلايدان كەيىن ءىس اتقاراتىن مارتەبەلى ادامدار بولىپ سانالادى» دەپ اتاپ كورسەتەدى. قازاق قوعامىنداعى قوجابەرگەن باتىردىڭ ورنىن اتالعان كىتاپتاعى ءمانجۋ ءتىلدى 21 قۇجاتتا ورتا ءجۇزدىڭ رۋ-تايپالارى مەن ولاردىڭ بيلەۋشىلەرىن تىزبەكتەي كەلە ابىلاي حان «اباق كەرەيدىڭ 1 000 وتباسى قوجابەرگەن باتىردىڭ بيلىگىندە» دەگەن مالىمدەسى ناقتىلاي تۇسەدى. ابىلاي حان تارابىنان بەرىلگەن بۇل مالىمەت قوجابەرگەن باتىردىڭ ورتا ءجۇز قازاقتارى اراسىندا اسا ابىرويلى تۇلعا ەكەندىگىن كورسەتكەن. وسى وقيعالارعا بايلانىستى رەسەي مۇراعاتىندا ساقتالىپ جەتكەن دەرەككە سۇيەنسەك، 1757 جىلى 30 قىركۇيەكتە جەلەزين بەكىنىسىنەن تۇسكەن راپورتتا: «وزەننىڭ دالا جاعىنان كىمدىكى ەكەنى بەلگىسىز كوپ اسكەر كوش تۇرىندە كەلىپتى. سول اسكەردەن التى سالت اتتى ادام، ەكەۋىنىڭ مىلتىعى بار، كەلىپتى. يسەت مۇراتوۆ دەگەن تاتار ارقىلى زاحارين سۇراپ بىلسە، ولار بىلاي دەپتى: ءبىز ابىلاي سۇلتاننىڭ اسكەرىمىز، باسشىمىز – قوجابەرگەن.» -دەگەن مالىمەتتەر جوعارىدا ايتىلعان پىكىردى تولىقترىپ وتىرعانى انىق. بەلگىلى تۋركولوگ. تاريح.ع.د. قارجاۋباي سارتقوجا ۇلىنىڭ موڭعول دەرەكتەرى نەگىزىندە بەرگەن مالىمەتىنشە «1756-1758 جىلدارى قازاقتار مەن قالماقتاردىڭ بىرىككەن ارمياسى جەتىسۋ، تارباعاتاي، ماناس، ءۇرىمجى، ەرەنقابىرعاعا دەيىن سوعىس جۇرگىزگەن. بۇل سوعىستا قوجابەرگەن باتىر باستاعان قازاق كۇشى بەلسەنە ارالاسىپ، ۇلكەن ءرول اتقارعان.
قوجابەرگەن باتىردىڭ باسقا باتىرلاردان ءبىر ەرەكشەلىگى ءاتى-جونى ورىس عالىمدارى گريگوريي پوتانين مەن كارل سترۋۆەننىڭ عىلىمي ەڭبەگىندە جيى كەزدەسەدى. اتاقتى عالىمدار قوجابەرگەن باستاعان كەرەي رۋلارىنىڭ 1750 جىلدىڭ وزىندە-اق حابارعابازار وزەنىنە جەتكەنىن كورسەتەدى. قارعىبا-بازار قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسى، تارباعاتاي اۋدانىنداعى وزەن اتاۋى. سونىمەن قاتار، وسى دەرەكتە قازاقتىڭ شىعىسقا قاراي جوڭكىلگەن كوشىنىڭ باستاۋشىسى–كەرەيلەر ەكەنى ايتىلادى. سونداي-اق، ورىس مۇراعاتتارىندا قوجابەرگەن باتىردىڭ باستاۋىمەن كىشى كەرەيلەردىڭ (اباق كەرەيلەر) كوشى 1755-56 جىلدارى قازاق ەلىنىڭ شىعىسىنا قاراي كوشىپ، كەرەيدىڭ باسقا رۋ-تايپالارىنا قوسىلىپ، تارباعاتاي، التاي تاۋلارىن مەكەن ەتكەندىگى تۋرالى جازىلعان.
ورىس تاريحشىسى ن.ا.اريستوۆ: ابىلاي حانمەن بىرگە جوڭعارعا قارسى كۇرەسكەن قوجابەرگەن باتىردىڭ 1757 جىلى قىتاي بيلىگىمەن كەلىسسوز جاساسقانى تۋرالى دا مالىمەتكە كەز بولعانىن جازادى. تاريحي دەرەك بويىنشا، جۇڭگو ەلشىلەرىمەن بولعان بۇل كەلىسسوزگە ابىلاي حاننىڭ ءوزى قاتىسقان جانە بۇل كەلىسسوز 1757 جىلى 7-شىلدەدە اياگوز بويىنداعى مامىرسۋ - بايپاقبۇلاق دەگەن جەردە وتكەن. 1760 جىلى جۇڭگو شەكاراسىنا جاقىن بارعان قازاق ساربازدارى تۋرالى ورىس بارلاۋشىسى سافير سالييەۆ: «جۇڭگو شەكاراسىنا جاقىن ماڭدا ابىلاي سۇلتان باستاعان ەكى مىڭ، قابانباي باتىر باستاعان ەكى مىڭ، قوجابەرگەن مەن قوشقارباي باتىر باستاعان ەكى مىڭ، كوكجارلى باراق باستاعان ەكى مىڭ اسكەر تۇر»،–دەگەن مالىمەت بەرگەن.
ءامىرسانا قازاققا قاشىپ كەلگەندە ابىلاي: «ءامىرسانا – ولىمنەن قاشىپ توراڭعىعا تىعىلعان ءبىر تورعايداي. ونى ۇستاپ الىپ ءشۇرشىت اسكەرلەرىنە تاپسىرا سالۋ ءجونسىز بولار» دەپ جوڭعار قوڭتايجىسىن قوجابەرگەن باتىردىڭ قاراۋىنا تاپسىرادى. مىنە وسىدان كەيىن قوجابەرگەن مەن ءامىرسانا اراسىنداعى ۇلى دوستىق باستالادى. «1756 جىلى 3 شىلدە دە قوجابەرگەن مەن ءامىرسانا باستاعان جاساقتار دوردانا ەسىمدى گەنەرال باستاعان ءشۇرشىت اسكەرلەرىمەن ەسىل جەرىندە سوعىسادى . ءامىرسانانى ۇستاۋعا بايلانىستى جۇڭگو گەنەرالى حاداحا 1756 جىلدىڭ 27 قىركۇيەگىندە شەكاراداعى جاعدايدى پاتشاعا بايانداعان مالىمدەسى ساقتالعان. وندا: «قازاقتاردىڭ مىڭداي ادامى بايانتاۋدان باتىسقا كەتتى دەگەن حاباردى ەستىدىك. 100-دەي ادامىن جەر جاستاندىرىپ، اتتارىن جانە باسقا زاتتارىن ولجا ەتتىك. بەس ادامىن تىرىدەي قولعا تۇسىردىك. تۇتقىنداردىڭ ايتۋىنشا اسكەردى باستاپ، سوعىس سالعان ابىلايدىڭ ءوزى. ءامىرسانا مەن قوجابەرگەن مىڭدىقتىڭ ءبىرىن الىپ، باتىسقا قاراي كەتكەن» ، - دەيدى. ياعني، بۇل تاريحي قۇجات سول ۋاقىتتا ءامىرسانانى قۋعىنداپ كەلگەن جۇڭگو اسكەرىمەن ابىلاي حان جانە قوجابەرگەن باتىرلاردىڭ شايقاسقا تۇسكەندىگىن اڭعارتادى. بۇل پىكىردى ت.ع.د. ب.اياعان ءوزىنىڭ «قوجابەرگەن باتىر جانە ونىڭ زامانى» اتتى ماقالاسىندا تەرەڭدەتە تالداپ تۇسىندىرەدى. وسىنداي تاريحي دوستىقتىڭ نەگىزىندە موڭعوليا مەملەكەتى بايان-ولگەي ايماعى اكىمشىلىگ ارنايى جەر تەلىمىن ءبولىپ، ايماق ورتالىعىنا قوجابەرگەن باتىردىڭ ءزاۋلىم ەسكەرتكىشى ورناتىلدى. بۇل شەتەلدەگى قازاق باتىرلارىنا قويىلعان العاشقى ەسكەرتكىش ەدى.
قوجابەرگەن تۋرالى تاريحي اڭگىمەلەر، اڭىز-اڭگىمەلەر وتە كوپ. بۇل اسىرەسە موڭعوليا، جۇڭگو قازاقتارىندا كوپ تاراعان. 1993 جىلى قوجابەرگەن باتىرعا ارناپ ۇرپاقتارى موڭعوليانىڭ بايان-ولگەي ايماعىندا ۇلكەن اس بەردى. اسقا قازاقستان، جۇڭگو، تۇركيا، رەسەيدەن قوناقتار قاتىستى. قوجابەرگەن باتىردان قالعان مۇرالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلكەن جادىگەر–اق تۋى بايان-ولگەي ايماعىنىڭ بۇعىتى سۇمىنىندا تۇراتىن باتىردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى جۇماش مۇقتاجى ۇلىنىڭ شاڭىراعىندا ساقتاۋلى..... قازاق-جوڭعار سوعىسىندا 1731-1758 جىلدارى 30 جىلداي جەلبىرەپ، قازاقتاردىڭ رۋحىن اسقاقتاتقان بۇل قاسيەتتى اق تۋدى ارادا 100 جىلداي ۋاقىت وتكەندە ياعني 1869-1870 جىلدارى ەلگە قىزىلاياق لاڭى تيگەندە ياعني سين يمپەرياسىنىڭ اسكەرىنە قارسى كوتەرىلىستە سونداي-اق 1939-1945 جىلدارى شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ التاي ايماعىنداعى كوتەرىلىسىنە موڭعوليادان كومەككە بارعان نوعاي، قالقاباي باستاعان پارتيزان وتريادى جەلبىرەتىپ ءجۇرىپتى.
1758 جىلى 27 قاڭتاردا ابىلاي حان مەن ونىڭ باتىرلارىنا جۇڭگو تاراپىنان سىيلىقتار ۇلەستىرىلگەن. تاريحي قۇجاتتا: قوجابەرگەن مەن قارا باراقتى ابىلايدا كەيىنگى ەل باسقاراتىن ادامداردىڭ قاتارىنا جاتقىزىپ، ولاردىڭ ەل اراسىنداعى بەدەلدىلىگىن جوعارى باعالاعان. ابىلاي سياقتى قوجابەرگەنگە دە وقالى تون سىيلاعان. قوجابەرگەن باتىردىڭ جۇڭگو بيلەۋشىلەرىنەن سىيلىققا العان جىبەك شاپانى 2018 جىلى قاراعاندى وبلىسى، ءبۇحار جىراۋ اۋدانىندا تۇراتىن باقىت تەڭسەل ۇلى ەسىمدى ازاماتتىڭ شاڭىراعىنان الىنىپ، ق ر اسكەري-تاريحي مۋزەيىنە تابىستالدى.
2018 جىلى 28 اقپاندا ق ر اسكەري-تاريحي مۋزەيىندە، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى باقىت ەجەنحان ۇلىنىڭ 1756-1767 جىلداردا قالىپتاسقان ءمانجۋ-قىتاي مۇراعات قۇجاتتارى نەگىزىندە جازىلىپ، الماتىداعى «ارىس» باسپاسىنان جارىق كورگەن «قوجابەرگەن باتىر» اتتى كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتىپ، بابامىزدىڭ شاپانى مۇراجايعا تابىستالدى. كىتاپتىڭ باسپادان شىعۋىنا دەمەۋشىلىك جاساعان، كاسىپكەر مەرەي ءسىلام ۇلى. وسى جىلدىڭ 19 قازاندا ق ر اسكەري-تاريحي مۋزەيىندە قوجابەرگەن باتىر جانىبەك ۇلىنىڭ تۋعانىنا 320 جىل تولۋىنا ارنالعان حالىقارالىق «ۇلى دالا باتىرلارى اتتى» عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنسيا وتكىزىلىپ، «قازىرەت-سۇلتان» مەشىتىندە اس بەرىلدى. اتالعان شاراعا باتىردىڭ جۇڭگو، موڭعوليا ەلدەرىندەگى ۇرپاقتارى دا قاتىستى. كونفەرەنسيا ماتەريالدارى «ەر جانىبەك» حالىقارالىق قوعامدىق قورىنىڭ قولداۋىمەن كىتاپ بولىپ جارىق كوردى. قور پرەزيدەنتى، كاسىپكەر جەڭىس تۇركيا ۇلى.
موڭعوليانىڭ بايان-ولگەي ايماعىندا باتىرعا ءزاۋلىم ەسكەرتكىش ورناتىلىپ، اس بەرىلدى. ولگەيدىڭ ورتالىق كوشەسىنىڭ اتاۋى باتىر ەسىمىمەن اتالدى. ەسكەرتكىشكە ولگەي قالاسىنىڭ اكىمدىگى ارنايى جەر تەلىمىن ءبولدى. ۇلكەن ءىستىڭ ۇيتقىسى بولىپ، حالىقتى جۇمىلدىرعان «قوجابەرگەن باتىر» قوعامدىق قورىنىڭ قۇرىلتايشىلارى قۋانعان ۇلىقپان ۇلى مەن قايرات ءالقيزات ۇلى. وسى ۋاقىتتا جازۋشى-جۋرناليست دوسان بايماولدا ۇلىنىڭ الماتىداعى «مەرەي» باسپاسىنان جارىق كورگەن «قوجابەرگەن باتىر جانىبەك ۇلى» (كىتاپتىڭ دەمەۋشىسى كاسىپكەر ورازبەك بازارباي ۇلى)، اقىن جانات بوقاش ۇلىنىڭ «قوجابەرگەن باتىر» اتتى كىتاپتارىنىڭ تۇساۋى كەسىلىپ، تانىسترىلىمى بولدى. ءبۇل 1993 جىلى 23 شىلدە دە ولگەيدە وتكەن استىڭ تاريحي جالعاسى. اتالعان شارا تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى قازاق باتىرارىنا ارنالعان العاشقى ۇلكەن اس رەتىندە تاريحتا قالدى. 1996 جىلى ايماقتا وتكەن ءىس-شارا توڭىرەگىندە رىسبەك زۇرعانباي ۇلى جازىپ، جيناقتاعان «شىبارايعىر قوجابەرگەن باتىر» اتتى كىتاپ باتىر بابامىز تۋرالى جارىق كورگەن العاشقى كىتاپ ەدى.
الماتىدا 28-29 شىلدە كۇندەرى ارالىعىندا باتىردىڭ 320 جىلدىعىنا ارنالىپ سەگىز ەلدەن كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ قاتىسۋىمەن الەم قازاق جاستارىنىڭ حالىقارالىق «Alash» فۋتبول تۋرنەرى وتكىزىلدى. كۇيشى ارشىن كاسىمباي ۇلىنىڭ شىعارعان «قوجابەرگەن باتىر جورىعى» كۇيى العاش ورىندالىپ، تىڭدارمانعا جول تارتتى.
وسى جىلى قاراشانىڭ 11 كۇنى قازاقستان رەسپۋبليكاسى قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگىمەن «وتانداستار قورى» كومەرسيالىق ەمەس اكسيونەرلىك قوعامى جانە دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى بىرلەسىپ «ۇلى دالا باتىرى - قوجابەرگەن» اتتى حالىقارالىق مۇشايرا وتكىزىلىپ، جۇلدەگەرلەر ماراپاتتالدى. سونداي-اق، 320 جىلدىققا ارنالىپ شىعارىلعان كىتاپتار مەن ەستەلىك بۇيىمدار شەتەلدەگى بارلىق قازاق مادەنيەت ورتالىقتارىنىڭ وكىلدەرىنە تابىستالدى. ت.ع.د. سماعۇلوۆا سۆەتلانا ودەپ قىزىنىڭ قوجابەرگەن باتىر تۋراسىندا جازعان «ەرلىگى ۇرپاققا ۇلگى بولار» اتتى ماقالاسىنداعى «ابىلاي زامانىندا ءومىر سۇرگەن اباق كەرەي قوجابەرگەن جانىبەك ۇلىنىڭ قازاق تاريحىنداعى ورنى ەرەكشە. شۇبارايعىر قوجابەرگەن باتىر جايلى قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن ايعاقتايتىن ناقتى دەرەكتەردىڭ بولماۋى ونىڭ ساياسي پورترەتىن، ءومىر جولدارى مەن جوڭعارلارعا، قىتايلارعا قارسى كۇرەسىن اشۋعا قولبايلاۋ بولعانى راس،- دەگەن ويىن تولىقتىرا كەلە، باتىر بابانىڭ جاتقان جەرى شقو، زايسان، ءۇرجار، اقسۋات، اۋداندارىنا ەسكەرتكىش ورناتىپ، ونىڭ ەسىمىنە ەلدى مەكەندەردىڭ اتىن بەرىپ، ۇرپاقتارى قولىنداعى اق تۋىن تاريحي جادىگەر رەتىندە قورعاۋعا الىپ، مەملەكەتتىك ۇلتتىق مۇراجايلاردىڭ بىرىنە قويۋ ءبىزدىڭ پارىزىمىز بولماق.
ءا.ح.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولگيا ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي ىزدەنۋشىسى س.سادىقوۆتىڭ زەردەلەۋىمەن، «ومبى اسكەري وكۋرۋگىنىڭ ءىرى ماشتاپتاعى اسكەري-توپرگرافيالىق كارتاسى» جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ سول كەزدەگى اتاۋلارى جانە دە جۇرگىزىلگەن ىزدەنىستەرمەن ەتنوگرافيالىق ساۋالنامالار ناتيجەسىن جۇيەلەي كەلگەندە قوجابەرگەن باتىر زيراتى شقو، تارباعاتاي اۋدانىنا قاراستى تانامىرزا ەلدى-مەكەنىنىڭ شىعىسىنان اعىپ وتەر جاڭا قارعىبا وزەنىنىڭ وڭ جاق قاباعىنداعى جاردىڭ ۇستىنەن تابىلىپ وتىر. ءارى وسى كارتادا قوجابەرگەن كولى، قوجابەرگەن تاۋى اتاۋلارى دا بەلگىلەنگەن.
2019 جىلدىڭ 8-9 قاراشا كۇندەرى قوجابەرگەن باتىر ۇرپاقتارى مەرەي ءسىلام ۇلى، ادال مۇستافا ۇلى،جۇلدىزبەك قويشىباي ۇلى، ورازبەك بازارباي ۇلى، تالاپبەك تىنىسبەك ۇلى قاتارلى ازاماتتار ەسكەرتكىشتى تاپقان عالىم سەرىكبوسىن سايدىعالي ۇلىنىڭ باستاۋىمەن شقو، تارباعاتاي، اقسۋات اۋدانىنا بارىپ تارباعاتاي اۋدانىنىڭ اكىمى ءسادۋاقاسوۆ سەرىكقازى قۇسايىن ۇلى، اۋداندىق ماسليحاتتىڭ دەپۋتاتى ەرجان قۇتتىبايەۆ جانە اۋداندىق اقساقالدار كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى مۇقان ساحارين، تانا مىرزا اۋىلدىق اقساقالدار كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى ەسەن ماناپوۆ جانە جەرگىلىكتى ولكەتانۋشى، تاريقشىلارمەن جولىعىپ، قوجابەرگەن باتىر جانىبەك ۇلىنىڭ ەرلىك جولدارىنىڭ وسى ولكەمەن تاريحي ساباقتاستىعى تۋرالى ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. جينالعاندار باتىردىڭ ەرلىك ىستەرى مەن تاريحي تۇلعاسىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، وسى ءوڭىردىڭ، شقو كيەلى جەرلەر قاتارىنا قوسۋعا لايىق تۇلعا ەكەندىگىن ءبىراۋىزدان ماقۇلداپ، بارلىق اتقارىلاتىن ءىس-شارالارعا قولداۋ كورسەتەتىندىكتەرىن ءبىلدىردى. اۋدان اكىمى باتىردىڭ زيراتىن قالپىنا كەلتىرۋگە كومەكتەسەتىندىگىن، ەسكەرتكىش ورناتۋعا جەر تەلىمىن بەرەتىندىگىن جەتكىزدى.
تالاپبەك تىنىسبەك ۇلى،
اقىن، قوجابەرگەن باتىردىڭ ۇرپاعى
6alash ۇسىندى
