جاقىندا ساحا (ياكۋتيا) رەسپۋبليكاسىنان الماتىعا ءبىر توپ دەلەگەتسيا كەلدى. كىلەڭ ءتىلشى عالىمداردان ۇيىسقان وسى توپپەن بىرگە بىرنەشە جينالىستاردا كەڭەستىك. داستارقاندا دامدەس بولدىق. ساحالار تۋرالى كوپ دۇنيە جازۋعا بولادى. ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن ءمالىم دە بەيمالىم وسى ءبىر ەل تۋرالى بىردەڭە جازۋدى وزىمە مىندەت ساناپ، اپتا بويى وي ۇستىندە ءجۇدىم. ەندەشە ساحالار كىم ەدى؟ جاقۇتتار قايدا، ءبىز قايدا؟ قالام كۇشى جەتكەنىنشە اڭگىمەمىزدى ساباقتاپ كورەيىك.
جاقۇتتار جايلى ايتار بولساق ...
جەر كولەمى جاعىنان الەمدە ءبىرىنشى ورىندى ۇستايتىن رەسەيدىڭ قيىر شىعىسىندا ساحا (ياكۋتيا) رەسپۋبليكاسى دەگەن ەل بارىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس. ءبىر قىزىعى سول ساحالار ءبىر كەزدە جاسىل شاردىڭ جارتىسىن باعىندىرعان تۇركى جۇرتىنىڭ ءبىر بۇتاعى. بۇگىندە، الەمنىڭ ءار جەرىندە قىرىق نەشە ۇلت بولىپ، بىتىراي قونىستانعان تۇرىكتەردىڭ ارعى اتاسى ءبىر. تەك عاسىرلار كەرۋەنىندە بىرەۋدىڭ اسىعى الشى، بىرەۋدىڭ اسىعى تايكى ءتۇسىپ جاتاتىنى بار. ءبىر كەزدە كۇللى دۇنيەگە ءامىرىن جۇرگىزگەن تۇرىكتەر بۇگىنگى تاڭدا ەرتەدەگى رۋ-تايپالىق وداقتاردىڭ وت جاققان ۇلانعايىر مەكەندەرىندە بىرنەشەۋى تاۋەلسىز ەل بولىپ ورنىقسا، ءبىرىسپىراسى وزگە ءىرى ەلدەردىڭ قۇرامىندا، وزدەرىنىڭ اتا توپىراقتارىندا ءومىر سۇرۋدە. ارينە، مۇنداي كەزدە سوناۋ ءبىر عاسىرلاردا تۇلپارلارىنىڭ دۇبىرىنەن قارا جەر قايىسقان كوك تۇرىك بالالارىنىڭ ىشىنەن ءوز تىزگىنىن ءوز قولىنا قايتادان العان ەگەمەندى قازاقستان ءۇشىن تەرەڭ ءبىر تىنىستاپ شۇكىر دەپ قويعان ءجون.
تاعى ءبىر قىزىقتى دەرەك، ساحا رەسپۋبليكاسىنىڭ جەر اۋماعى جالپى تۇرىكتەر ۇستاعان مەملەكەتتەر (رەسپۋبليكالار) ىشىندە ەڭ ۇلكەنى ەكەنىن ەستىپ پە ەدىڭىز؟ ءداستۇرلى كوزقاراس بويىنشا، تۇرىك ەلدەرىنىڭ ىشىندە جەر اۋماعى ۇلكەن ەل دەپ قازاقستاندى ايتاتىنبىز. الايدا، ساحالار تۇرعان جەر قازاقستاننان دا ۇلكەن. قازاقستاننىڭ جەر اۋماعى 2 724 900 شارشى كيلومەتر بولسا، ساحالاردىكى 3 083 523 شارشى كيلومەتر. الايدا ولار بۇگىندە رەسەي فەدەرەسياسىنىڭ قۇرامىندا. وسىنشاما الىپ، سۋىق تەرريتوريادا ساحالاردىڭ حالىق سانى ميلليونعا دا جەتپەيدى. ساحادار – ياكۋتتار دەپ تە اتالادى. ال، ياكۋت دەگەنىمىز قازاقشا جاقۇت. جاقۇت ءتىلى جالپى تۇرىك ءتىلىنىڭ سولتۇستىك بۇتاعىنا جاتادى.
جاقۇتتار ەلىنىڭ سولتۇستىگى اتاقتى انتاركتيدامەن ءوبىسىپ جاتقان سولتۇستىك مۇزدى مۇحيت. ول جەردە قىستىڭ ەڭ قىسقا كۇندەرىندە كۇندىز كۇندى كورەتىن ۋاقىت 2 اق ساعات كولەمىندە بولادى دەيدى. ال، قالعان ۋاقىتتار قىستا تۇگەلدەي سارىلعان ۇزاق ءتۇن. دەگەنمەن، ءسىز ەندەشە ءبىر تاۋلىۋكتىڭ قالعان 20 نەشە ساعاتى تۇگەلدەي تاسقاراڭعى ءتۇن ەكەن دەپ ويلاماڭىز. جاراتقاننىڭ قۇدىرەتىندە شەك بار ما؟ بۇل جەردە اق ءتۇن دەگەن ءتۇن بولادى. ءتۇنى قاراڭعى ەمەس، مۇنارتىپ، تۇمان ءتۇسىپ تۇران سياقتى بولادى. وسىنداي الا كولەڭكەدە ساحالار جاساعاننىڭ جارىق عۇمىرىن كەشىپ جۇرە بەرەدى. قازاقتىڭ ءبىر انىندەگى «قايداسىڭ قالقام، اتپايدى-اۋ سارى تاڭ» دەگەن تارماقتار ەسكە تۇسەدى.
تەرىستىكتەگى مۇحيتقا جاقىندارى بۇعىلارىن شاناعا شەگىپ الىپ، اڭشىلىق، بالىقشىلىقپەن شۇعىلدانسا، وڭتۇستىك ايماقتاعى جاقۇتتار مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانادى. جىلقى باعادى. ال، ولاردىڭ وسى ومىرىنە قاراپ وتىرعان ساتتە شالكيز جىراۋدىڭ «مۇز ۇستىنە وت جاققان، بۇزباي بۇلان پىسىرگەن» دەگەن سۇراپىل جىرىنىڭ تارماعى كوكەيگە كەلىپ، كومەيدى جىبىرلاتادى.
دەرەكتەرگە ءۇڭىلىپ كورسەك، وسىنشاما بايتاق مەكەنگە يە بولىپ، ەركىن عۇمىر كەشكەن ساحالاردىڭ بايااشىتتى عۇمىرى كوزدەن بۇلبۇل بولىپ ۇشا باستاۋى 1640 جىلداردان باستالعان سياقتى. ورىستىڭ جازالاۋشى، جاۋگەر اسكەرلەرى وسى ءبىر قارلى دالانىڭ يەسى اتانعان جاقۇتتاردى باعىنداردى. دەگەنمەن، ەجەلدەن ەر تۇرىكتىڭ بالاسى بولعان جاقۇتتار دا جان الىپ-جان بەرىسكەن ۇلى كۇرەستەر جاسايدى. بۇگىندە تولىققاندى تاۋەلسىز ەل بولماسا دا، شەكاراسى شەگەندەلگەن رەسپۋبليكاعا ستاتۋسىنا يە بولىپ وتىرعاندارى دا سول قانتوگىستەردەگى قۇرباندىقتارى ءۇشىن ءتاڭىرىنىڭ بەرگەن سىيى بولار. ولاي دەيتىنىمىز جەردىڭ ءجۇزىن جالماعان كوممۋنيزم ۇرانىنىڭ استىندا قانشاما حالىقتىڭ جەر بەتىنەن اتى ءوشىپ كەتتى ەمەس پە؟!
ساحالاردىڭ كوپ ساندىسى، وتكەن عاسىر باسىندا ورىس-پروۆوسلاۆ دىنىنە ەنگەن (نەگىزى كۇشپەن ەنگىزگەن) ەكەن. دەگەنمەن، بۇگىندە حالىقتىڭ باسىم بولەگى ءالى دە تاڭىرشىلدىكتى ۇستاناتىن كورىنەدى. ورسىتار كۇننىڭ سۋىقتىعىن، اق قار، كوك مۇزدى سىلتاۋراتىپ ءسپيرتتى ىشىمدىككە تاربيەلەۋدى ۇزاق ۋاقىت جۇرگىزگەن سياقتى. دەگەنمەن، ورنىندا بار وڭالار دەگەن بار ەمەس پە. جۇرت قايتا سىلكىنىپ، ەس جيناپ، ەتەك جاۋىپ، اراقتان باس تارتۋدىڭ، ويانۋدىڭ، ويلانۋدىڭ داۋىرىنە وتكەندەي.
جاقۇتتار وسىلايشا دۇنيەنىڭ قيىر شىعىسى مەن سولتۇستىگىندە قار جاستانىپ، مۇز توسەنگەن ۇشى قيىرسىز مەكەندەرىندە بەيبىت عۇمىر كەشە بەرسىن. ەندى ءبىز الماتىداعى از كۇندىك ساپارلارىندا دۇيىم جۇرتتى تاڭ-تاماشا قىلعان ەستەلىكتەرگە ورالايىق.
ورىسشا ءبىر اۋىز ءسوز قوسىلماعان ون بەس تومدىق سوزدىك
ءوز باسىم بۇل جاقۇتتاردى ءبىرىنشى رەت كورۋىم ەمەس. جالپى تۇرىكتەر تۋرالى كىتاپتار مەن عالامتورداعى مالىممەتتەرگە كوز جۇگىرتىپ، كوڭىل اۋدارىپ جۇرەتىن ادەتىم بار بولعان سوڭ، وسى ءبىر تۋىستار تۋرالى بۇدان بۇرىن دا ازدى-كوپتى اقپارات بىلەتىنمىن. ءبىر قىزىقتى دەرەكتى ايتا كەتەيىن. ءبىز بۇل جاقۇتتاردى، قازاق دالاسىنان شالعايلاپ كوشىپ كەتكەن وزگە دە تۇرىك تەكتەس حالىقتاردى ۇمىتا باستاعانىمىز سوڭعى ءجۇز جىلدىڭ «جەمىسى». وعان دەيىن، كوكىرەگى داڭعىل ءار قازاقتىڭ الىس-جۋىقتاعى تۇركى تەكتى اعايىندار تۋرالى بىلەرى كوپ بولاتىن. ءار قايسىسىن ءوز باعاسىن بەرىپ، ات قويىپ، ايدار دا تاعا بىلەتىن. ءتىپتى مەنى ايىرىقشا وزىنە باۋراپ اكەتكەنى مىنا ءبىر ءىس. وسىدان ەكى جىل بۇرىن وتكەن عاسىردىڭ ءبىرشاما كونەتوز كىتاپتارىن اقتارىپ وتىرىپ، سول كەزدەگى لاتىنشامەن جازىلعان، «تاناتوبە ءتىلى»، «جاقۇت ءتىلى»، «ادتاي ءتىلى» دەگەن ماقالالاردى وقىعانىم بار. زەردەلەپ قاراعان كىسى تۇرىك تىلدەرىنىڭ تەرىستىك تارماقتارىنا جاتاتىن وسى تىلدەر جونىندە عىلىمي تۇجىرىم جاساۋعا قازاق زيالىلارى دا قۇلشىنا ارالاسقانىن وسىدان بايقايمىز. ءسىبىردىڭ ارعى-بەرگى القابىندا عۇمىر كەشەتىن تۇرىك جۇرتىنىڭ تىلدەرى تۋرالى از-كەم اقپاراتتى وقىپ، ويعا شومىپ جۇرگەن كۇندەردىڭ بىرىندە، ياكۋتسكىدەن (ساحا استاناسى) بىرنەشە قوناقتار الماتىعا كەلە قالماسى بار ما؟ بۇل وسىدان ەكى جىل بۇرىنعى جاعداي.
ول كەزدە ول كىسىلەردىڭ قانداي عىلىمي ساپارمەن كەلگەنى ەسىمدە جوق. تەك سول كىسىلەرگە الماتىنىڭ كورىكتى جەرلەرىن كورسەتىپ، قازاقى ءداستۇردى كورسەتىپ، داستارقان جايۋ مىندەتى بىزگە جۇكتەلدى. سونىمەن بەلگىلى الاشتانۋشى، ف.ع.د ورىناي جۇبايەۆانىڭ باستاماشى بولۋىمەن، احمەت بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ بىرنەشە قىزمەتكەلەرى كۇن رايى جىلىنىپ كەلە جاتقا ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا، الىستان ات تەرلەتىپ كەلگەن ساحا قوناقتاردى ەرتىپ، الاتاۋدىڭ اڭعارى كەڭ ءبىر سايى الما اراسان بويىنداعى كيىز ۇيلەردىڭ بىرىنە اپارىپ، بارىنشا قازاقى ءسالت-داستۇردى كورسەتىپ، ارقا-جارقا اڭگىمەلەسىپ، اقجارما لەبىزدەرىن ەستىپ، رازى-قوشتىقپەن اتتاندىرعان بولاتىنبىز. سول جولعى ايتىلعان سۇبەلى ءسوزدىڭ ءبارىن تىزبەكتەپ شىعۋ دا قيىن. دەگەنمەن، ول جولى ءبىزدى تاڭ قالدىرعان ءبىر ءىس – ساحانىڭ ءتىلشى عالىمدارى قۇراستىرىپ جاتقان سوزدىكتىڭ كەرەمەتى بولدى. ول نەدەگەن كەرەمەت دەسەڭىز، ولار جاساپ جاتقان ون بەس تومدىق تۇسىندىرمە سوزدىكتەرىندە بىردە-بىر ورىس ءسوزىن قوسپاي قۇراستىرۋدا ەكەن. ورىستىڭ بودانىندا بەس عاسىر وتىرىپ، ءدىنى دە، ءدىلى دە تۋىسىپ، قىل-اياعى اتى-جوندەرىنە دەيىن ورىسشالانىپ كەتكەن ساحالاردىڭ ورىسشا ءسوز قوسپاي سوزدىك جاساي الۋىندا نەندەي سىر جاتىر؟ وسى بىزگە جۇمباق كۇيدە قالعان بولاتىن. سونداي-اق، ورىسشا اتاۋلاردان كىسى شالىنىپ جىعىلاتىن ءوزىمىزدىڭ «كوك سوزدىك» تە كوز الدىمىزدان ءبىر-بىر رەت كولدەنەڭدەپ وتە شىققان وسى ساتتە. مەن ونىڭ سىرى ساحالار ورحون، بايقال (باي كول) وڭىرىنەن قيىر شىعىستاپ كوشىپ كەتكەننەن كەيىن مىڭ جىلدار بويى ەشبىر حالىقپەن ارالاسىپ كەتپەي، ءبىرشاما دەربەس تۇرعاندىقتان، تىلدەرىندە كونە تۇركىلىك سوزدىك قور وتە مول بولىپ، قاز-قالپىندا ساقتالعانىنا بولار دەپ توپشىلادىم. وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن وسىستىڭ اڭگىرتاياعى توبەمىزدە ويناي باستاعاندا، قازاقتىڭ ۇلكەن زيالىلارى انا ءتىلدى قورعاۋدىڭ نەبىر ءىرى باتىل شەشىمدەرىن قابىلداپ، تەرميندەردىڭ باسىم بولەگىن قازاقشالاستىرعان ۇلى ۇستانىمدارى ەسكە كەلەدى مۇندايدا. ال، ءبىزدىڭ ەلگە جۇرىلگەن وكتەمدىككە قاراعاندا، باسقا حالىقتار ءسال جەڭىلىرەك «جازاعا» ۇشىراعانىن دا وسى «تەرمين» مىسالداپ تۇرعان سياقتى.
ارادا ەكى جىلعا جۋىق ۋاقىت وتكەندە جاقۇت ءتىلشى عالىمدارى الماتىعا ون بەس تومدىق سوزدىكتەرىن كوتەرىپ قايتا كەلدى. بۇل وسىدان ونشاقتى كۇن بۇرىن بولعان ەلەۋلى وقيا بولاتىن. ولاردىڭ سوزدىك كوتەرىپ، بۇلتتىڭ ءۇستىن شارلاپ الماتىعا كەلگەنىنىڭ دە وزىندىك مازمۇنى بار سياقتى. وتكەن جولعى ساپارلارىندا تۇنىق ساحاشا سوزدىك جاسايمىز دەپ تاڭداندىرعان ساحالار ەندى سول ۇلكەن ۇجىمدىق ەڭبەكتەرىنىڭ سوڭعى نۇكتەسى قويىلعاننان كەيىن، تۇرىك تىلدەس اعايىننىڭ قارا شاڭىراعىندا وردا تىككەن قازاق حالقىنا وسى ءبىر جەتىستىكتەرىن كورسەتىپ، اق شاعي قالا الماتىدا تۇساۋكەسەر جاساۋعا كەلىپتى. قالاي ويلاساڭ دا ورىندى. ءجون تالعام.
سونىمەن، 31 قازان كۇنى ۇلتتىق كىتاپحانادا ساحالار مەن قازاقتار باس قوسقان ءدۇبىرلى جيىن ءوتتى. جاقۇتتاردىڭ جاسىل سوزدىگىنىڭ تۇساۋى كەسىلدى.
ساحالار مەن قازاق ەلىنىڭ رۋحاني، عىلىمي بايلانىسى بۇل عانا ەمەس. كەڭەس كەزىندە دە ەكى ەل اراسىندا الىس-بەرىس، بارىس-كەلىس ۇزىلمەگەن. بۇگىنگى تاڭدا دا، ءبىزدىڭ ەلدىڭ عالىمدارى «اق ءتۇنى» قارلى دالانى كومكەرىپ تۇرعان ساحا جۇرتىنا ىسساپارلارمەن بارىپ-كەلىپ تۇرادى.
رۋسلان گابىشيەۆ ساحا-قاڭلى
ساحا قاڭلى رۋسلان جاساعان دومبىرا
اقپاراتتارعا قۇلاع تۇرىك وقىرماننىڭ ءبارى بىلەدى. 1 قاراشا كۇنى الماتىدا عىلىم ورداسىنىڭ كونسەرت زالىندا، قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ بايتەرەگى، اكادەميك اپامىز رابيعا سىزدىقتىڭ 95 جاسقا تولۋىنا وراي، «ۇلى دالا تۇلعالارى: اكادەميك رابيعا سىزدىق جانە قازاق ءسوزىنىڭ قۇدىرەتى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنسيا ءوتتى. وزگە تويدان وزگەشەرەك وتكەن بۇل ءدۇبىرلى توي عالىمنىڭ مەرەيتويى عانا ەمەس، التى الاشتىڭ ۇلكەن ءبىر تورقالى تويى سياقتى ءوتتى. الىستان كەلگەن ساحا اعايىندار دا وسى كونفەرەنسياعا قۇرمەتپەن شاقىرىلدى. جىراقتان كەلگەن جولاۋشى توپتىڭ ىشىندە سول ەلدىڭ 92 جاسقا كەلگەن اقساقال اكادەميگى دە بار بولاتىن. ول كىسىنى دە قازاقتىڭ زيالىلارى سىيلاپ، توردەگى رابيعا اپايدىڭ قاسىنداعى ورىنعا وتىرعىزدى. مازمۇنى باي، ءمانى بولەك القالى جيىن تۋرالى سول باسقوسۋعا قاتىسقاندا مەن قالام ۇستاعاندار ءبىرشاما جازدى. كونفەرەنسيانىڭ سوڭى سەكسيالىق ۇستەلدەردە جالعاسىپ، كەشى، قۇرمەتتى اناعا جايىلعان كيەلى داستارقانعا ۇلاستى. وسى كولەمدى تويدىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ اڭگىمەنىڭ كەيىپكەرلرى جاقۇتتار دا بولدى. ولار توقساننان اسقان عالىم انانى توبەسىنە كوتەرگەن قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرىنە تامسانۋمەن بولدى. ەندى ءبىزدى ويلاندىرعان دوبىراعا كەلەيىك.
ارت-ارتىنان بولعان بىرنەشە ەلەۋلى ءىس-شارالار شىمىلدىعىن جاپقاننان كەيىن، 3-قاراشا جەكسەنبى كۇنى، جاقۇتتار الماتىدا مارات ىرىسقۇلوۆ اعامىزدىڭ شاڭىراعىندا قوناقتا بولدى. مارات اعامىز ەردىڭ جاسى ەلۋگە ءىلىنىپ قالسا دا، بۇگىنگى تاڭدا ساحالار ەلىندە وقىپ جاتقان ازامات. بۇل رەت قوناقتارعا جولسەرىك بولىپ، الماتىعا كەلگەن. قازاقتىڭ سالتى بويىنشا ءوز شاڭىراعىنان ءدام تاتتىرۋعا جولاۋشى ونشاقتى ساحا كىسىلەرمەن قوسا، قازاقتىڭ بەلگىلى فيلولوگتارىن شاقىرىپتى. الىستان جاقۇت كەلدى دەگەندى ەستىپ، جاتا المادىق. فوتو اپپاراتىمىزدى كوتەرىپ، ماكەڭنىڭ شاڭىرعىنا ءبىز دە باردىق. ال، ءبولىمىزدىڭ مەڭگەرۋشىسى، الاشتانۋشى عالىم ورىناي ساعىنعالي قىزى وسى مارات اعامىزدىڭ جۇبايى. بۇل ءبىر بەرەكە ۇيىعان، قوناقجايلىعىىمەن جۇرت ىقىلاسىنا بولەنىپ كەلە جاتقان جانۇيا.
سونىمەن، نە كەرەك كول-كوسىر داستارقان ۇستىندە كوپ دۇنيەلەر ايتىلدى. اسىرەسە، باسقا تۇرىكتەردەن تىم ەرتە الىستاپ شىعىستاپ كەتكەن جاقۇتتاردىڭ ءتىلى مەن سالت-داستۇرىندەگى قازاققا جاقىندىقتار قىزىقتى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى بولدى. قىسقاشا ايتقندا، بۇل ءبىر دامگە جينالعان وتىرىس ەمەس، لينگۆيستيكا، ەتنوگرافيا، تاريح ىلىمدەرى قابىسقان كەرەمەت ءبىر عىلىمي كونفەرەنسيا سياقتى بولدى. كوپ نارسەنى ويعا تۇيدىك. كوپ دۇنيە جانىمىزدى تولقىتتى. اسىرەسە، قازاقتىڭ اۋەنىنەن اۋمايتىن ساحا حالىق اندەرى، شاڭقوبىزبەن (ساحالار حومۋز دەيدى ەكەن) تارتىلعان سارنى كۇيلەر، ەكى جۇرتتىڭ وكىلى بولعان قاۋىمدى ويدان ويعا جەتەلەپ، جەلپىندىرىپ وتىردى.
ءسوز كەزەگى كەلگەندە رۋسلان دەگەن ساحا ازامات دومبىرعا ۇقساس ءبىر اسپاپپەن، ابايدىڭ «جەلسىز تۇندە جارىق ايىن» اۋەلەتتى. داۋىس دومبرانىكى. ءتىل مەن اۋەن قازاقتىكى. ابايدىكى. مىنا جىگىت تۇپ-تۇنىق قازاقشا تامىلجىتىپ تۇر ءاندى. دومبىراسىنىڭ سىرتقى بەينەسى ءبىزدىڭ دومبىرادان وزگەشەلەۋ بولعانىمەن، داۋىسى تۇپ-تۇنىق. كۇمبىرلەپ تۇر جارىقتىق. قۇرمەتتەپ قول شاپالاقتادىق. ەندى، بۇل عاجاپ اسپاپتىڭ سىرىن رۋسلان ءوزى باياندادى.
ءوزىن مەن ساحا قاڭلىمىن دەپ تانىستىرعان رەكەڭ، قازاق حالقىنا ەجەلدەن ءتانتى ەكەن. اسىرەسە قازاقتىڭ دومبىرسى مەن انىنە ەسسىز عاشىق بولادى. توقسانىنشى جىلداردان بۇرىنىراق اسكەردە ءجۇرىپ، قازاق جىگىتتەرمەن تانىس، دوس بولادى. سول جەردەن تۇڭعىش رەت دومبىرانى كورىپ، ەستەن تانعانداي كۇي كەشەدى قاڭلى. سول جەردە قازاقتاردان دومبىرا ۇيرەنىپ، قازاقشا ءان سالۋعا دا تالپىنىس جاسايدى. كەيىن، قازاقتار ءوز ەلىنە كەتەدى. ال، رەكەڭ تۋعان جەرىنە بارعان سوڭ دومبىرانىڭ سازدى ءۇنىن ساعىنىپ، ۇشى-قيىرسىز جاقۇت دالاسىن كەزىپ ءجۇرىپ، ساپالى اعاش تاۋىپ، بار ونەرىن سالىپ، نەشە قايتارا وڭدەپ ءجۇرىپ، وسى دومبىرانى بارلىققا اكەلەدى. رەكەڭنىڭ دومبىراسىنىڭ قۇرىلىمى وزگەشەلەۋ. ساحانىڭ ۇلتتىق اسپاپتارىنىڭ دا ءيىسى شىعىپ تۇر. دومبىرانىڭ شاناعى مەن سابىنا، قۇلاعىنا زەر سالعان كىسى، ونەر سۇيگىش وسى ءبىر ازاماتتىڭ قارا توماردان قازاق ءۇنىن شىعارۋ ءۇشىن قانشاما ەڭبەكتەنگەنىن كورۋگە بولادى. ال، ەندى مۇنداي جاڭالىقتى كورە تۇرىپ، بىردەڭە جازباۋ، تولقىماۋ مۇمكىن بە؟!
ارەدىكتە شاناعى ات تەرىسىمەن كومكەرىلگەن كيەلى اسپاپتى مەن دە قولىما الدىم. سىڭعىرلاپ تۇر. تەك داۋىسى ءسال تومەن. رەكەڭ نەگىزىنەن، وسى دومبىراسىمەن قازاقتىڭ اندەرىن عانا ايتادى ەكەن. ءشامشىنىڭ اندەرىنەن بىرنەشەۋىن اۋەلەتى جولاۋشى. تويدىڭ ءسانىن اسىرۋعا مەن ءوز ورتاسىندا جاقسى تانىلىپ كەلە جاتقان، قازاقتىڭ ءانشى قىزى الماگۇل قۇرماشقىزىن شاقىرعان ەدىم. ساحالار المانىڭ ايتقان اندەرىنە قاتتى تاڭدانىپ، ءدان ريزا بولدى. الما ارعى بەت التايدان كەلگەن قىز. ورىنداعان اندەرىنىڭ كوبى التاي اندەرى ەدى. كۇللى تۇرىكتىڭ اتا مەكەنى بولعان التايدىڭ اۋەنى جاقۇتتارعا جاعىپ بارادى. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن جالعاسقان وتىرىس سايابىلاعان ءبىر الەتتە الگى رۋسلانىم كورىنبەيدى. شايعا كەلىڭىز دەپ بارايىن دەسەم، قاڭلىم دومبىراسىن تىڭقىلداتىپ، ءبىر بولمەنىڭ ەسىگىن جاۋىپ الىپ جالعىز ءوزى باعانا الماگۇل سالعان «اعاجاي التايدى» ۇيرەنىپ وتىر.
ماراتتىڭ شاڭىراعىنداعى سىيلى داستارقاننىڭ باسىندا ايتىلعان اڭگىمە، كورگەن-بىلگەن ەرەكشە ىستەرىمىز ەستى كىسى ءۇشىن تامىرى تەرەڭدە جاتقان تۋىستىقتى وياتا تۇسكەندەي. ءۇي يەلەرى قۇتتى قوناقتارىنا قازاقى تون كيگىزىپ، بابا جوسىنىن جاڭعىرتىپ، جومارتتىق تانىتتى. ال، جاقۇتتاردىڭ قۋانعان جۇزدەرى جاقۇتتاي جايناپ-اق كەتتى. ءبارىمىزدى سول «اق ءتۇندى» الىپ ەلىنە قايتا-قايتا قوناققا شاقىرىپ جاتىر.
وسىلايشا بىرنەشە كۇن ساحالارمەن دامدەس بولۋ بارىسىندا كوڭىل كوكجيەگىمىزگە كوكتۇرىكتىڭ زامانىنان تۋلاپ جەتكەن ءبىر اعىس الپىس ەكى تامىرىمىزدا قايتا تولقىپ، جان جۇيەمىزدى تولقىتىپ ءجۇردى.
ساحا تىلىندە ارشا دەپ تازالىقتى ايتادى ەكەن. ال، ءبىز تازارۋ ءۇشىن ارشامەن الاستاۋشى ەدىك قوي. ارشا ءابىلقايات سۋىن ىشكەن مىڭ جىلدىق وسىمدىك دەيتىن دە ايتىلىم بار. تازا ارشالار قىسى-جازى جاپ-جاسىل بولىپ تۇرادى.
ادىلەت احمەت ۇلى
اقىن، احمەت بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى
6alash ۇسىنادى
